काठमाडौँको चमकदमक र वातावरण हेर्दा हाम्रो समाज अलिकति भए पनि परिवर्तन भएको हो कि जस्तो लाग्छ । यहाँको आधा आकाश अर्थात् स्त्री वर्ग पुरुषसँगै काँधमा काँध मिलाएर काम गरिरहेको देखिन्छ । उनीहरु पनि पुरुषसरह अहोरात्र खटिरहेका हुन्छन् । यति मात्र होइन, कतिपयले त पुरुषबराबर कमाइरहेका पनि छन् । यस्तो लाग्छ, उनीहरुको क्षमता समाजले चिन्न थालेको छ।
नेपाल विभिन्न जातजातिले भरिपूर्ण देश हो । त्यसैले त राजा पृथ्वीनारायण शाहले नेपाललाई ४ जात ३६ वर्णको साझा फुलबारी भनेका थिए । जातजाति अनुसारकै भेषभूषा, धर्मकर्म र चाडपर्व पनि छन् । नेपालमा सबै जातजातिका चाडपर्वलाई उत्तिकै महत्व दिइएको छ।
कुमारी माछापुच्छे र अन्नपूर्ण हिमालको काखमा जन्मे–हुर्केको मान्छे म । झलमल्ल हिमालको उज्यालोमा गमक्क पर्छ हाम्रो पोखरा । हाम्रो गाउँ कालाबाङ फेवातालको पश्चिमपट्टि पर्छ । त्यहीँको भगवती पूर्व प्राविमा शिशु कक्षा पढेपछि ६ वर्षको हुँदा बुबाले मलाई पोखराको गण्डकी बोर्डिङ स्कुलमा भर्ना गरिदिनु भयो।
‘दसैंको मूलमन्त्र हो असत्यमाथि सत्यको विजय । त्यो मूल मन्त्र हराएको छ ।’ समाजसेवीको रुपमा नगरमा प्रतिष्ठा अर्जेका वीरगञ्जका सुपरिचित व्यवसायी बिहारी लाठका छोरा गणेशप्रसाद लाठमा समाजसँग जोडिने प्रवृत्ति बुबाबाट सरेको छ ।
कम्पनीलाई पुँजीको आवश्यकता परेपछि पुँजी संकलन गर्न सेयर निष्कासन गर्छन् । कम्पनीले सेयर सर्वसाधारणमा निष्कासन गर्छन् । कुनै पनि कम्पनीको सेयर किन्नु भनेको आफूले किनेको सेयरको सो कम्पनीको मालिक हुनु हो । जति सेयर खरिद गरेको छ, त्यति रकमको मालिक हुनु हो।
मलाई लाग्छ, दसैं आउँदा मुस्लिम जति खुसी हुन्छन् सायदै त्यति हिन्दू होलान् ! नढाँटी भनुँ भने अलिकति धन कमाएका व्यापारीमा चाहिँ दसैं आउँदा व्यापार बढ्नेथियो भन्ने खुसी मात्रै हुन्छ । गरिब समुदाय भने दसैंकै बहानामा नयाँ–नयाँ लुगा, खानपिन र किनमेलमा रमाउन पाउँदा बेग्लै खुसी हुन्छ।
जुम्ला । चन्दननाथ नगरपालिकाका मेयर कान्तिका सेजुवाल हिन्दूधर्मावलम्बीको ठूलो पर्व दसैंलाई भेटघाट गर्ने साझा चौतारी सम्झिन्छिन् । पछिल्लो समयमा दशैंलाई धेरै खर्चिलो र धन प्रदर्शन गर्ने थलोका रुपमा लिएकोमा निकै दुःख पोख्छिन् । २०४२ सालमा आफन्तजन जमघट हुदा दुई दिनसम्म पनि टीका लगाउने पालो कुरेर बस्नु परेको अनुभव उनको छ।
घोराही भरतपुरमा रहेको ठूलो पक्की घर । सजिसजाउ पारिएको घरको पाहुना कक्षमा घरमुली जीवन गुरुङ बसिरहेका थिए । उनकी जीवन सहयात्री ‘बिन्दिया’ भान्छा कोठाबाट बाहिर निस्कँदै संवाददातालाई सोधिन् ‘चिया पिउँ ?’ चियाको प्रस्तावमा गरिएको अस्वीकारले उनको मन चस्स घोच्यो, उनले असन्तुष्ट भाव पोखिन् ‘हुन त हामी क्रिश्चियनले बनाएको चिया पिउन मिल्दैन होला।’
दसैं बिदा हामीहरुको एउटा परम्परा र अधिकार बनिसकेको छ । सरकारी कार्यालय हुन् वा निजी क्षेत्रका प्रतिष्ठान नै दसैंमा पहिला लामो बिदा दिइन्थ्यो भने अहिले छोटिन थालेको छ।
प्रायः नेपालीको घरमा दसैंमा मासुकै परिकारहरु पाक्ने गर्छ । शुद्ध शाकाहारी खाना खानेहरुका लागि पनि घरमै धेरै परिकारहरु बनाएर खान सकिन्छ।
वर्षा सकिएलगत्तै आउने दसैंले धेरै नेपालीको मनमा उमंग ल्याउँछ । मौसम जसरी सफा भएको हुन्छ मन पनि त्यसैगरी सफा भई खुलेको अनुभव गर्ने धेरै हुन्छन् यतिबेला । दसैं भनेकै निधारमा रातो टीका, कानमा जमरा, शरीरमा नयाँ लुगा लगाउने र मीठा–मीठा परिकार खाएर आफन्तसँग भेटघाट गर्दै खुसी साट्दै हर्षाेल्लासका साथ मनाउने चाड हो भन्ने बालबच्चादेखि बूढाबूढीसम्मलाई थाहा छ।
बरमझियाको पेडा, पालुङको मुला, भक्तपुरको दही अनि कलैयाको सेकुवाजस्तै रौतहटको कटियाले खाद्यक्षेत्रमा दह्रै उपस्थिति जनाएको छ । स्थानीय बज्जिका भाषामा कटियाको अर्थ माटोको ‘सानो घैँटो’ कोहिया पनि भन्ने गर्छ । पारम्परिक तरिका सँगै स्थानीय स्वाद समेटेर कोहियाभित्र खसीको मासु, प्याज र मसला मिसाएर माटोकै ढकनीले छोपेर कोइलाको रापमा पकाइन्छ।
राणा परिवारमा दसैंको रमझम त्यसै पनि बेग्लै खालको हुन्छ । विगतझैं यसवर्ष पनि नेपालगञ्जका राणा परिवार दसैंलाई हर्षोल्लासका साथ मनाउने सोचमा छन् । नेपालगञ्ज उपमहानगरपालिकाका नगर प्रमुख डा. धवलशमशेर राणाको दसैंलाई नगरवासीले चासोका साथ हेरेका छन् । दसैंलाई पछिल्लो समयमा ‘देखासिकी’ रुपमा मनाउने प्रवृत्ति बढिरहेका बेला राणा परिवारका नगर प्रमुख धवलको दसैं कस्तो होला भन्ने जिज्ञासा उठ्नु स्वाभाविक हो।
पहिलेपहिले गाउँ घर होस् या सहरबजार दसैंको बेला युवाहरुमा बाबियो कहिले काट्ने, पिङ कहिले हाल्ने भन्ने सल्लाह हुने गर्दथ्यो । एकहुल केटा क्लबमा होस् या चौरमा बसेर को–को बाबियो काट्न जाने कसकसले पिङ बाट्नमा सहयोग गर्ने भन्ने सल्लाह हुने गरेको पाइन्थ्यो । त्यति मात्र होइन । दसैंको सुरुवात भएसँगै घर–घर, टोलटोलमा चङ्गा उडाउने र पिङ खेल्ने प्रतियोगिता नै हुने गरेको पाइन्थ्यो । तर पछिल्लो समयमा यसको रौनक घट्दै गएको पाइन्छ।
पौराणिक कथाहरूअनुसार महिषासुर नाम गरेको दानव थियो । उसका पिता रम्भ असुरहरूका राजा थिए । एकपटक जलमा रहने भैँसीसँग रम्भको प्रेम बस्यो र उनीहरूकै योगबाट महिषासुरको जन्म भयो । पुरूष र भैँसीको संयोगबाट जन्मिएकाले उसको नाम महिषासुर रहन गयो । त्यसैले आफ्नो इच्छाअनुसार उसले भैँसी र मान्छेको रूप धारण गर्न सक्थ्यो।
