नोभेम्बर २५ देखि डिसेम्बर १० सम्मका दिनलाई विश्वभर लैंगिक हिंसाविरुद्धको १६ दिने अभियानका रूपमा मनाइन्छ। यो अभियान सन् १९९१ मा वुमेन्स ग्लोबल लिडरसिप इन्स्टिच्युटले आयोजना गरेको थियो। विश्वका एक सय ८७ देशले यो अभियान मनाउँदैछन्। १६ दिने अभियान महिलाविरुद्धको हिंसा उन्मूलनका लागि अन्तर्राष्ट्रिय दिवस  (२५ नोभेम्बर) मा सुरु भएर अन्तर्राष्ट्रिय मानव अधिकार दिवस (डिसेम्बर १०) मा समाप्त हुन्छ।

विश्वभर महिलाविरुद्ध हुने हिंसाका ढाँचा पुरुषविरुद्धको हिंसाभन्दा फरक छन्। उदाहरणका लागि आफूले चिनेको व्यक्तिबाट महिलालाई यौन दुव्र्यवहार वा मारिने सम्भावना पुरुषहरूभन्दा बढी हुन्छ। 

संयुक्त राष्ट्रसंघले महिलाविरुद्धको हिंसालाई ‘लिंगआधारित’ हिंसाका रूपमा परिभाषित गर्छ। उसले यस्तो हिंसाको जरा लैंगिक असमानता हो र प्रायः कानुन, संस्था र सामुदायिक मानदण्डद्वारा बेवास्ता गरिन्छ भन्ने मान्यता राख्छ।

 महिला हिंसा मानवअधिकारको गम्भीर उल्लंघन मात्र होइन, देशको राष्ट्रिय विकासका लागि महँगो बाधक पनि हो। जबकि लिंगमा आधारित हिंसा जीवनचक्रमा धेरै  रूपमा हुन्छ। 

लैंगिक असमानता र हिंसा पारस्परिक रूपमा अनन्य घटना होइनन् तर एकअर्कालाई प्रभाव पार्ने जटिल चक्र हुन्। नेपालमा महिलाले धेरै असमानता र हिंसाको सामना गरिरहेका छन्। यसका कारण विविध छन् तर यीमध्ये धेरैजसो महिलाको सामाजिक रूपमा निर्धारण गरिएको न्यून हैसियतको परिणाम हो। नेपालमा महिलाहरू अधीनस्थता र हिंसाको सामना गर्छन्।  

गरिबी, अस्थिरता र शिक्षाको अभावले लैंगिक हिंसालाई निरन्तरता दिन भूमिका खेल्न सक्छ। कुनै पनि केटी वा महिला यसबाट प्रभावित हुन सक्छन्। तर महिलाको सामाजिक र आर्थिक शक्ति कम भएको स्थानमा वा उनीहरूलाई संरक्षण गर्ने कानुन लागु नभएको ठाउँमा समस्या सबैभन्दा गम्भीर हुन सक्छ।

कम विकसित देशमा महिलामाथि हुने हिंसाका घटना बढी देखिन्छन्। औपनिवेशिकता, जातीय उत्पीडन र समलैंगिकताको इतिहास भोगेका देशका साथै उच्चस्तरको अन्तरव्यक्तिगत हिंसा र कमजोर वा प्रभावकारी राज्य वा कानुन प्रवर्तन संस्थाहरू भएका देशमा लैंगिक हिंसा बढी प्रचलित छ। लैंगिक हिंसा पुरुष र महिलाबीचको आर्थिक असमानतासँग पनि जोडिएको हुन्छ। महिला रोजगारीले महिलाको स्वायत्तता र आन्तरिक बार्गेनिङ लिभरेज बढाउन सक्छ।

लैंगिक हिंसाले व्यक्ति र समुदाय दुवैका लागि विभिन्न किसिमका नकारात्मक असरहरू निम्त्याउँछन्, जसमा दीर्घकालीन रोग, कमजोर मानसिक स्वास्थ्य, कम यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्य, शारीरिक चोटपटक र मृत्युसमेत हुन्छन्। घनिष्ठ साझेदार हिंसामा अघिल्लो अनुसन्धानले ठुलो मात्रामा व्यक्तिगत जोखिम कारक, प्रतिक्रियात्मक हस्तक्षेप र चिकित्सा सेटिङमा हस्तक्षेप पहिचान गर्नमा केन्द्रित गरेको छ, जसले हिंसालाई बढावा दिने सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक संयन्त्रलाई विचार गर्न आवश्यक छ।

महिलालाई घरेलु र अन्य प्रकारका हिंसाबाट मुक्त गराउनु मानवअधिकारका लागि अन्तर्राष्ट्रिय आन्दोलनको केन्द्रीय बिन्दु हो। घरेलु हिंसाले महिलाको आर्थिक तथा सामाजिक विकासमा बाधा पुर्‍याउने पनि प्रमाणित भएको छ। प्रजनन स्वास्थ्यको सन्दर्भमा, घरेलु हिंसा र अन्य प्रजनन र यौन स्वास्थ्य समस्याबीचको सम्बन्ध पनि छ, जसमा यौन सञ्चारित रोगहरू, अनिच्छित गर्भावस्था, गर्भनिरोधक, गर्भपात, मातृ रोग तथा मृत्युदर र प्रतिकूल गर्भावस्था परिणामहरू समावेश छन्। घरेलु हिंसाको असर धेरै हुन्छ। पीडितले चोटपटक, अशक्तता वा मृत्युसमेत भोग्न सक्छ। घरेलु हिंसाको अर्को महत्वपूर्ण प्रभाव भनेको भावनात्मक र मनोवैज्ञानिक आघात हो।

घरेलु हिंसाले भावनात्मक र मनोवैज्ञानिक दुव्र्यवहारसहित धेरै रूप लिन सक्छ, जबकि यसको प्रभाव गम्भीर र दीर्घकालीन हुन सक्छ। मनोवैज्ञानिक आघातका परिणामहरूले दीर्घकालीन मानसिक विकारहरू निम्त्याउन सक्छन्। डब्लुएचओका अनुसार हिंसाको दर्दनाक अनुभव हृदय रोग, ग्यास्ट्रोइटेस्टाइनल रोग, मधुमेह, गठिया र मोटोपनको उच्च जोखिमसँग सम्बन्धित छ। स्वास्थ्य हेरचाह लागत, आवास लागत र कानुनी लागतजस्ता वित्तीय लागतले महिलालाई गरिबीमा धकेल्न सक्छ। गरिबीले महिलालाई घरेलु हिंसाको सिकार बनाउँछ।

कम उमेरमा विवाह, कम शिक्षा वा दुवै पार्टनरको अशिक्षा, घरको काम राम्ररी गर्न नसक्नु, आर्थिक मामिला, पितृसत्तात्मक परिवार, पतिको इच्छाअनुसार खाना नपकाउनु, दाइजो, छोरी जन्माउनु, गरिबी, महिलाको रोजगारी र आम्दानी, पति÷पत्नी दुवैको बेरोजगारी, छोराछोरीको उच्च संख्या, पतिको उपेक्षा घरेलु हिंसासँग सम्बन्धित कारकहरू हुन सक्छन्। अन्तमा, हिंसाका महŒवपूर्ण कारकहरूमा पतिको पदार्थ (रक्सी, लागुपदार्थ) को लत र यौनका लागि महिलाको सहमतिको अभाव समेत कारक बन्न सक्छन्।

घरेलु हिंसा विशेष गरी श्रीमान्बाट हुने गरेको छ। प्रायः शारीरिक हिंसा थप्पड हान्ने, धकेल्ने, हिर्काउने, लात हान्ने, धकेल्ने इत्यादि हुने गर्छन्। भावनात्मक र मनोवैज्ञानिक हिंसामा मुख्यतया पतिलाई धम्की दिने, मौखिक असहमति, अपमानजनक भाषाको प्रयोग, धम्की, आधारभूत आवश्यकता पूरा नहुनु र अपमान समावेश हुन्छन्। अन्तमा, यौन हिंसा नै हिंसाको एक महŒवपूर्ण रूपजस्तो देखिन्छ। यस्तो हिंसा गर्भवती महिलामाझ बढी हुने गर्छ।

महिला सशक्तीकरण घरेलु हिंसा रोक्न सबैभन्दा सामान्य रूपमा अपनाइने तरिकामध्ये एक हो। नारीवादी सिद्धान्तअनुसार पितृसत्तात्मक समाजमा महिलाले शक्ति र नियन्त्रण प्राप्त गर्न र कायम राख्न हिंसाको प्रयोग गर्न सक्छन्। महिला सशक्तीकरणलाई महिला हिंसाको समाधानका रूपमा व्यापक रूपमा स्विकारिएको छ। 

प्रारम्भिक विवाह र किशोरावस्थाको गर्भावस्थाले महिलालाई हिंसाका लागि बढी जोखिममा पारेको छ। तिनीहरूमा प्रायः कम शिक्षित र निम्न आयले हिंसालाई बढावा दिएको देखिन्छ। दम्पतीबीचको शक्तिमा यो असन्तुलनले हिंसाको जोखिम बढाउन सक्छ। 

महिलाको श्रम सहभागिताले घरभित्रै उनीहरूको बार्गेनिङ पावर बढाउन सक्छ र महिलाहरूलाई घरबाहिर थप विकल्प उपलब्ध गराएर हिंसाको सम्भावनालाई कम गर्न सक्छ। त्यसैले नीति र लगानी महिलातर्फ झुकाउनुपर्छ। तिनीहरूलाई महŒवपूर्ण सम्पत्ति र अवसरहरू (जस्तै शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारी) मा पहुँच प्राप्त गर्न  

मद्दत गर्नुपर्छ। लैंगिक हिंसा न्यूनीकरण गर्न समानतालाई प्रवर्धन गर्ने, स्वास्थ्य–प्रणाली सुदृढ गर्ने, महिलाकेन्द्रित लगानीलाई व्यापक बनाउन नीति र कानुनको निर्माण गर्नेजस्ता काम गर्नुपर्छ। लैंगिक हिंसा रोकथाममा पुरुषहरूलाई नै संलग्न गराउने नीति बनाउनुपर्छ। महिलामाथि पुरुषको प्रभुत्व र हिंसक प्रवृत्ति परापूर्वकालदेखि नै भइरहेको छ।  

पौराणिककालदेखि नै पुरुषलाई घरमा मालिकका रूपमा र महिलालाई नोकरका रूपमा हेरिन्थ्यो, सम्बन्धमा उनीहरू पतिपत्नी हुन्थे। त्यही डरलाग्दो अवस्था सबै वर्ग, जाति, हैसियत, राष्ट्रियता, संस्कृति, धर्म र उमेरमा पछिसम्म रहिरह्यो। महिलालाई स्वास्थ्य समस्याका कारणले अनेकौं क्षेत्रमा कर्म गर्नबाट रोकिएको छ। 

हिंसाले अभिव्यक्ति गर्ने मानवअधिकारको मान्यतालाई रोक्ने गर्छ र सामाजिक समस्या बढाउँछ। यसका लागि सबै कानुनी निकाय, सरकारी निकाय र गैरसरकारी संस्थाहरूको सहकार्य आवश्यक छ।  

प्रकाशित: १२ मंसिर २०८१ ०८:०१ बुधबार