घुसाकी २५ वर्षीया सरला धामी अपि बेसक्याम्पमा अस्थायी टहरा बनाएर यार्सागुम्बा संकलन गरिरहेकी छन्। सरला हप्ता दिनअघि देवरसँग हिमाली बुटी खोज्दै बेसक्याम्प चढेकी हुन्।

हरेक वर्ष यार्साको सिजनमा अपि चढ्नु सरलाको नियमित कर्म हो। यद्यपि परारअघि केही वर्ष बच्चा हुर्काउन समय दिनुपर्दा आउन भ्याएकी थिइनन्। बच्चा तीन वर्ष लागेपछि भने पोहोरयता फेरी आउन थालेकी छन्। उनी अपि बेसक्याम्प चढ्दा चार वर्षको बच्चा अहिले मावली हजुरआमासँग छ।

सरलाको टोली असार मसान्तसम्म अपि बेसक्याम्पमा बसेर यार्सा खोज्नेछ। ‘पोहोर दुई लाख रुपैयाँभन्दा बढी कमाइ भएको थियो। यसपालि दुई लाख ५० हजारसम्म कमाउनुपर्नेछ,’ यार्सा टिप्दै गरेको अवस्थामा भेटिएकी उनी भन्छिन्,‘यार्साबाट कमाएको पैसाबाटै बाँच्नुपर्छ। बालबच्चा पढाउनुपर्छ। औषधि उपचार सबै यसैबाट हो। अहिले महँगी पनि बढेको छ।’ यद्यपि अहिलेसम्म भने उनको हातमा खास्सै यार्सा परेको छैन। हिउँ परेको समयमा यार्सा संकलन गर्न सकिदैन्, पानी पर्दा सहज हुने उनी सुनाउछिन्।

सरलजस्तै घुसाकै २८ वर्षीया भृकुटी धामी पनि अपि बेसक्याम्पमा अस्थायी कटेरो बनाएर यार्सा टिप्न बसेकी छन्। भृकुटी बैशाख २ गते बेसक्याम्प आएर  अस्थायी टहरो बनाएर गाउँ फर्किएकी थिइन्। त्यसपछि अढाई महिनालाई पुग्ने खानेकुरा, लत्ताकपडा र बन्दोबस्तीको सामग्री बोकेर श्रीमानसहित केही दिन अघि बेसक्याम्प पुगेकी हुन्। छोराछोरी भने यार्सा टिपुञ्जेलसम्म सास ससुराको जिम्मा छाडेकी छन्।

‘बाजेबज्यैले यार्सा नै टिपेर जीविका चलाउनुभएको हो अरे! बुबाआमा, सासुससुरा सबैले यही काम गर्नुभयो। बुबाआमासँगै  मैले पनि सानैदेखि किरा टिप्न सिकेकी हुँ,’ भृकुटी भन्छिन्,‘हाम्रो त यो वर्षौवर्षसम्मको नियमित जीवनचक्र नै हो।’

भृकुटी दिनमा २ देखी २० वटासम्म यार्सा टिप्छिन्। उनी भन्छिन्, ‘हिउँ परे दिनमा दुई÷तीन टिप्न नि गाह्रो हुन्छ। पानी पर्दा त दिनमा १५/२० पनि टिप्न सकिन्छ।’ यो सिजनका झण्डै तीन महिना यार्सा टिपेर वर्षभरी गुजार्नु भृकुटीको परिवारको जीवनचक्र नै हो। ‘तीन महिनाको कठोर कामले १२ महिना धान्नेगरी कमाउनुपर्छ। नत्र त वर्षभरी भोकभोकै हुने अवस्था आउनसक्छ,’ उनले भनिन्।

भृकुटी दम्पतीले पोहर साढे चार लाख कमाएको थियो। यसपालि पानी नपर्दा उनीहरू चिन्तित छन्। ‘कुनैकुनै दिन त दिनभरको मेहनत पनि काम लागिरहेको छैन । पानी नपरे गाह्रो हुन्छ,’ भृकुटीले भनिन्।

तैपनि भृकुटी दम्पतीले हरेस नै भने खाएका छैनन्। हरेक दिन बिहानै खाजामा रोटी खाएर खाजाको रूपमै रोटी बोकेर उनीहरूसहितको टोली बेसक्याम्पबाट लेक चढ्छ। जहाँ दिनभर यार्सा खोजेर साँझ मात्रै बेसक्याम्प झर्छन्।

सरला र भृकुटीको जस्तै दैनिकी आरखोटकी ३५ वर्षीया रमती धामी पनि छ। धौलीओडारमा यार्सा टिपिरहेको अवस्थामा भेटिएकी रमतीको हरेक वर्षको यो सिजन यार्सा टिप्नमै बितेको छ।

‘बच्चैदेखि नै यार्सा टिपिरहेकी छु। यार्साको कमाइले घरको खर्च, परिवारको औषधि उपचार, बालबच्चाको विद्यालय खर्च सबै यसैबाट धान्ने कोसिस गर्छु,’ रमती भन्छिन्। यस वर्ष ६० हजारदेखि एक लाखसम्म कमाउने उनको अपेक्षा छ।

रमतीसँगै यार्सा टिप्न  १६ र १३ वर्षका दुई छोरा र श्रीमान् पनि आएका छन्। ‘गाउँमा मकै गोडेर, गहुँ, जौँ सबै थन्काएर परिवारै आएका छौँ,’ रमती भन्छिन्, ‘यो तीन महिना चार जनाले टिपेको यार्साको कमाइले वर्ष धान्नुपर्छ नि त।’

आरखोटकै सविना धामी पनि धौलीओडारमै टहरा बनाएर बसेकी छन्।  छोराछोरी सास ससुराको जिम्मा लगाएर लेक चढेकी उनी बेलाबेलामा काम परे गाउँ झर्छिन्। ‘गहुँ टिप्न, मकै खन्न, आलु खन्ने बेलामा घर झर्छु,’ उनी भन्छिन्,‘बालीहरूको पनि थन्कोमन्को गर्नुप¥यो नि!’ उनी पनि सानैदेखि यार्सा टिप्न थालेकी हुन्। ‘बिहेपछि बच्चा सानो हुँदाबाहेक सधैँ यार्सा टिप्न आउने गरेकी छु । छुटेको अन्य कुनै वर्ष छैन,’ उनले भनिन्।

दार्चुलाको अपि गाउँपालिका यी आमाहरूका कथा प्रतिनिधि कथा मात्रै हुन्।  उनीहरूजस्तै देशको पश्चिम–उत्तर सीमानको दार्चुला जिल्लाका हज्जारौं बासिन्दा अहिले अपि हिमालको छहारीमा जम्मा भएका छन्। यही सिजनमा टिपेको यार्साले वर्ष बिताउनुपर्ने सबैको वर्ष वर्षको सिलसिला हो। धन्न अपिले आफ्नो काखमा संगालेको बहुमूल्य बुटी यार्सा छ र त उनीहरूको जीवन र जीवनपद्धति चलिरहेको छ।

यार्सागुम्बा एक बहुमूल्य जडीबुटी हो। यसमा प्रचुर औषधीजन्य गुण हुन्छ। यसको प्रयोग शक्तिबद्र्धक, छाती तथा फोक्सोको संक्रमण, रक्त अल्पता, मृगौला, कलेजोसम्बन्धी रोगको निदानमा हुन्छ। दार्चुलावासीले अपिको काखबाट टिप्ने गरेको यार्सा गाउँमै पुगेर व्यापारीले किन्छन्। तर संकलकले उचित मूल्य नपाएको गुनासो भने उत्तिकै सुनिन्छ।

यार्सागुम्बा दार्चुलाजस्तै अन्य हिमाली जिल्लाहरू डोल्पा, जुम्ला, बझाङ, र मनाङमा व्यापक पाइन्छ। जहाँबाट टिपिएको नेपाली यार्साको मुख्य बजार चीन हो। यस्तै सिंगापुर, जापान, बेलायत, मलेसिया, अमेरिका लगायतका मुलुकमा पनि निर्यात हुन्छ। 

यार्सागुम्बा उत्पादनको दृष्टिकोणबाट पनि चीनपछि नेपाल दोस्रो स्थानमा आउँछ। प्राकृतिक रूपमा पाइने यार्सागुम्बाका विश्वभर पाँच सय प्रजाति पाइन्छन्। जसमध्ये नेपालमा करिब ११ प्रजातिको पहिचान भएको छ।

प्रकाशित: १० जेष्ठ २०८१ १८:१४ बिहीबार