काइतेन र बेसारको रङ
टोटोला फूल (को को म्हेन्दो) लाई माध्यमका रूपमा प्रस्तुति गर्नु उनको अर्को तरिका हो। यसबाहेक भिजुअल डकुमेन्ट्री समेतको प्रयोगलाई उनले प्रस्तुत गरेका छन्। जसलाई ठूलो पर्दामा काइतेनको सन्दर्भलाई सुन्न, हेर्न र बुझ्न सकिन्छ।
६ कार्तिक २०७८ शनिबार
मुकेश मल्ल
मुकेश मल्लका लेखहरु :
कलामा नवदुर्गा
धर्मसँग समुदायको गहिरो सम्बन्ध स्थापित गर्न भौतिक रूपमा देख्न सकिने अनेक आकर्षक देवी–देवताका रूपलाई कलाकारले निर्माण गरे। विधि, रस, आसन आयुधले सुसज्जित यस्ता देवदेवी सबैजसो युवा रूपमा बनाएको देखिन्छ। कलाकारले शारीरिक अनुपात मिलाई लचकता, कामुकता, सौन्दर्यता अति आकर्षक ढंगले अवलम्बन गर्दा यस्ता (विशेषतः नारीका) मूर्तिले भक्तको भक्ति अझ प्रबल भएर अगाडि बढेको देखिन्छ। नेपालमा वयोवृद्ध देवीहरू बनाएको देखिँदैन।
कला अवधारणा
विशेषतः सन् १९४० ताका चर्चित भएको अमूर्त अभिव्यञ्जनावादी कला आन्दोलनको रियाक्सनमा पप कलाको प्रादुर्भाव र विकास भएको थियो। समाजमा देखापरेका ‘पपुलर’ र ‘मास कल्चर’ यसको आधारबिन्दु थियो भने विज्ञापनका कमिक बुक र मास प्रोडक्सनका रूपमा बनाइएका सामान्य वस्तु यस्ता कलाका सक्कली पात्र हुने गर्थे। यी कलाकार अति सामान्य अनि चाख नभएका वस्तुलाई मूल विषय बनाउने गर्थे।
नेपाली कला कार्यशालाको इतिवृत्ति
आउटडोर पेन्टिङर स्टुडियो आर्टमा शैलीगत रूपमा स्पष्ट भिन्नता देख्न सकिन्छ। आउटडोर पेन्टिङ प्रभाववादी अंकन पद्धतिर सिद्धान्तमा आधारित भएको देखिन्छ। स्टुडियो आर्ट शास्त्रीयता, यथार्थवादीर सौन्दर्यवादी सिद्धान्तर विशेषतामा आधारित भएर बन्ने गरेको देखिन्छ। जसकारण कलाकार एक्लै बसेर निर्माण गर्ने कलार समूहमा बसेर छलफल, चिन्तनमनन गरेर निर्माण गर्ने कलाको प्रक्रिया स्वभावतः नितान्त फरक देखिन्छ।
नेपाली सेरामिक आर्ट
गोपाल कलाप्रेमीले आफ्ना विचारलाई अगाडि सार्न अनेक पात्रलाई विविध पोजमा प्रस्तुत गरेका छन्। महिलालाई शक्तिशाली रूपमा उभ्याइएको स्पष्ट देखिन्छ। उनले साँढे, गधा, घोडा, बाँदर, बोका, भेडा, कुकुरलाई अलिकता सररिअलिस्टिक, अलिकता प्यारोडी, सटायरिकलका साथ प्रस्तुत गरेको देखिन्छ। कतै विविध रूपमा महिलाको आकृतिलाई पनि अगाडि ल्याइएको छ। सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण संयोजन जनावरमाथि महिलालाई विविध पोजमा देखाइनु र हरेकले बिकनी (महिलाले पौडी खेल्दा लगाउने लुगा) लगाएको देखाइनुमा छ। यसैमा चर्चा, बहससँगै आम भावकको विरोधका स्वर उठेको थियो ।
घुम्ती कला पुस्तकालय
त्यो कला संग्रहालयमा विश्वका अति प्रसिद्ध चित्र र मूर्ति प्रदर्शन गरिएका थिए।ती चित्र हेरिसकेपछि त्यसबारे स्वभावतः थप जिज्ञासा हुन्छ नै। यसको निराकरणका लागि सँगै कोठामा थुप्रै कलाका पुस्तक राखिएको थियो। कला संग्रहालयमा प्रदर्शित कुनै पनि कलाबारे थप जानकारी चाहिएमा साना–ठूला, सस्ता महँगा पुस्तक त्यहाँ थिए, जसलाई किन्न सकिन्थ्यो।
नेपाली समसामयिक कलाको कालखण्ड
मोटामोटी रूपमा भारत र तिब्बत (चीन) बाट प्रभावमा परेर विकसित भएको हाम्रा मूर्तिकला, चित्रकला र वास्तुकलाको एउटा खण्ड र पश्चिमी मुलुकका कलाको दर्शन, कला निर्माण प्रक्रिया, सामग्री प्रयोग आदिलाई आधार मानेर अर्को खण्डको व्याख्या गर्ने परम्परा छ। स्थुल रूपमा यस्तो देखिए पनि सूक्ष्म रूपमा हेर्दा भने यसैभित्र पनि धेरै ससाना खण्ड विभाजित भएको देखिन्छ।
नेपाली ‘पोट्रेचर’ कलाको नालीबेली
१९औँ शताब्दीको उत्तर्राद्धमा देखापरेका व्यक्तिचित्रसँगै हामीकहाँ ‘पोट्रेचर’ कलाको प्रारम्भ भएको मानिन्छ। यसअघि हामीकहाँ विद्यमान परम्परागत शैली र ढाँचाका व्यक्तिचित्र, मूर्ति र रेखाचित्र पाइन्छन्।
उत्तम नेपालीको बैकुण्ठ प्रस्थान
उनी भन्छन्– यौनविना हामी सम्भव थियौँ ? सत्य र सौन्दर्यताका लागि कलाकार यौन चित्र बनाउँछन्। नग्नता नै श्लील सत्यता हो। नग्नता पूर्ण सौन्दर्यबोधका लागि हो। अश्लीलता त पाखण्डीले गर्ने कुरा हो। तपाईंको आँखा सुन्दर छन्, किनकि यो नग्न छ। फूललाई वस्त्र लगाइदियो भने के होला ? चन्द्र, सूर्य, बादल, आकाश सबै नग्न छन्।
नेपाली महिला कलाकार
नेपालमा हालसम्मको अभिलेख अनुसार उर्मिला उपाध्याय प्रथम महिला आधुनिक कलाकार र पहिलो महिला कलाकार हुन्। उनले सन् १९५९ मा गरेको एकल कला प्रदर्शनी नै महिला कलाकारको प्रथम एकल प्रदर्शनी हो। उनी आज ८२ वर्षको उमेरमा पनि सामाजिक कार्यमा सक्रिय भएर लागिपरेकी छन्।
नेपाली ‘कन्टेक्सचुअल आर्ट’
कोभिडका कारण भएको सुरुवाती लकडाउनमा पश्चिम गुल्मीको आफ्नै गाउँमा बसिरहेका कलाकार भुवन थापा ‘बहुबी’ले एउटा अनौठो प्रकारको कला सिर्जना गरे। उनले आफ्नै बारीका बाँसका हाँगामा ३२ वटा जति डोको सिर्जना गरेका थिए। बाँसका हाँगामा डोकोरूपी कला फुलेका फूलजस्ता बनेका थिए। त्यसलाई उनले सत्यवती लेकको खुला डाँडाकाँडाको चारैतिर गाडिदिए।
नेपाली अमूर्त कला
अमूर्त कलाले सेप, फर्म, कलर र लाइनको भिजुअल ल्यांग्वेज प्रयोग गर्छ। जसबाट एक गहकिलो संयोजन जन्मन्छ, जहाँ एउटा कलाकारको एक तहको स्वतन्त्रता वा स्वावलम्बी फर्म अवस्थित रहन्छ। यसले कहीँ न कहीँ कलाकारको परतन्त्र र स्वतन्त्रताको सीमांकनलाई उठाउन खोजेको देखिन्छ। किनकि विश्वमै कला कसैको माध्यम र कसैको निर्देशनमा सिर्जना हुने गरेको देखिएको थियो।
नेपाली आधुनिक कलाको पहिलो दशक
नेपाली आधुनिक कलाको शुभारम्भ सन् १९६० देखि भएको मान्नुपर्छ। यसलाई मान्नुपर्ने आधार भनेको यसवेला देखापरेका परम्पराभन्दा फरक ढंगका नेपाली कलाका शैली र प्रवृत्ति नै हुन्। यस वेला आधुनिक शैली र प्रवृत्तिका कलामार्फत कलाकार देखापरिसकेका थिए। आधुनिक कलाका शैली, प्रवृत्ति वा प्रक्रियाका आधार पश्चिमी कला नै थिए। विशेषगरी सबैजसो कलाकार नेपालबाहिर गई कलाको अध्ययन गरेको हुँदा उनीहरूले पश्चिमी कलाको दर्शन र शैलीबारे यथेष्ट ज्ञान र सीप हासिल गरेका छन्।
नेपाली पर्फोर्मेन्स आर्टको ऐतिहासिक रूपरेखा
जापानी प्रख्यात पर्फोर्मेन्स कलाकार याको ओनो भन्ने गर्थिन्– सायद कला संज्ञा होइन, यो क्रिया हो। यसैको मूर्तरूप दिन उनले सन् १९६४ मा एउटा कलाको सिर्जना गरिन्, जसको नाम कट पिस थियो। जहाँ भावकलाई कैँची दिएर आफूले लगाइराखेको कपडा टुक्राटुक्रा गरी काट्न उनले आग्रह गरेकी थिइन्। सम्भवतः यसले उत्पन्न गर्ने भावकको मनोभाव र यसबाट प्रतिक्रियास्वरूप गर्ने क्रियाकलाप आदि नै उनको कलाको ध्येय थियो।
कलामा सौन्दर्यको चासो
पूजाआजाले मूर्तिको सौन्दर्यमाथि हानि गरिरहेको छ । तर, यसको पछाडि आम समुदायको आस्था, परम्परा, संस्कार, वैदिक विधिविधान रहेको छ । त्यसैले मूर्तिलाई हानि हुनबाट जोगाउन आम समुदायको आस्था, संस्कार र परम्परालाई परिमार्जन गर्नुपर्ने हुन्छ । यसका लागि कस्ता अनौचारिक वा अरितिक शिक्षाको प्रक्रियालाई अवलम्बन गर्न सकिएला, यतातिर सोच्ने वेला भएन ?