शिक्षा :नयाँ प्रविधि र सिपको खाँचो
कक्षाकोठामा विद्यार्थीको ध्यान केन्द्रित गर्न नयाँ नयाँ विधि विषय छनोट गर्न सक्ने शिक्षकबाट नै गुणस्तरीय शिक्षा प्रत्याभूत हुन सक्छ।
६ कार्तिक २०७८ शनिबार
रमेशप्रसाद गौतमका लेखहरु :
नागरिक शिक्षाको महत्व
उत्तरदायी संस्कार नै सुशासनको आधार भएकाले राजनीतिक आचरण र चरित्रमा निष्ठा अनिवार्य सर्त हो।उत्तरदायी संस्कृतिबाट अभिप्रेरित राजनीतिक दलले कुनै काम गर्ने निर्णय गर्नुअघि सोच विचार गरी सम्भावित परिणाम र असर पहिचान गर्छ र प्रतिकूल प्रभाव वा हानि हुने देखिए त्यस्तो कार्य रोक्छ।अहिले हाम्रो संविधान ऐन–कानुनअनुसार मुलकमा शान्ति, सुव्यवस्था कायम गरी ‘समृद्ध नेपाल र सुखी नेपाली’ अभियान पूरा गर्ने दायित्व सरकारको हो।लोकतान्त्रिक संविधानअनुसार निर्वाचित दुईतिहाइ बहुमतको सरकारले कार्यभार सम्हालेयता आफूले पूरा गर्नुपर्ने विकास र विदेश नीतिका सवालमा सबै राजनीतिक दलबीच आपसी समझदारी बढाउनुको सट्टा दुईतिहाइको दम्भमा अन्य दलहरूसँग दूरी बढाउँदै गएको छ।जिम्मेवार राजनीतिक नेताबाट एउटै घटनामा एक दिनमा एउटा दृष्टिकोण, फेरि अर्को दिन अर्को धारणा व्यक्त हुनु कहाँसम्मको राजनीतिक इमान्दारिता हो ? यस्ता परिस्थितिमा जनताले सधैँ चुपचाप सहने वा स्वीकार्ने गर्नु हँुदैन।यसै सन्दर्भमा प्रसिद्ध विद्वान् ब्राउन्सले भनेका छन्– ‘लोकतन्त्रमा नागरिक शिक्षाले स्वशासनको शिक्षा बुझाउँछ।’
दल–दलमा फसेको शिक्षा
हरेक राजनीतिक दलले आफ्नो चुनावी घोषणापत्रमा शिक्षा नीतिबारे आफ्नो दृष्टिकोण राखेका पाइन्छ। जस्तै तत्कालीन एमाले जनमुखी शिक्षा नीति, माओवादीले जनवादी शिक्षानीति अनि कांग्रेसले समाजवादी शिक्षा नीति भन्दै चुनावी प्रचार अभियानलाई तीव्रता दिँदै आएकाछन्।
सार्वजनिक शिक्षामा सुधार
अहिले सामुदायिक विद्यालयप्रतिको मोह दिनानुदिन घट्दो छ। अभिभावकको छनोटमा यी विद्यालय पर्न सकेका छैनन्। हुनेसम्म सबैले निजी विद्यालयमै भर्ना गर्न लगेका देखिन्छन्। अझ लाजलाग्दो कुरो त सामुदायिक विद्यालयमा कार्यरत शिक्षक, राज्यकोषबाट तलब खाने कर्मचारी तथा राजनीतिक दलका नेता÷कार्यकर्तासमेत सबैले निजी विद्यालय नै रोज्छन्। विगतमा नाम चलेका राजधानीका ठूला सामुदायिक विद्यालय पनि दिन÷प्रतिदिन सुक्दै जान थालेका छन्।
शिक्षामा अन्योल कहिलेसम्म ?
२०२८ सालको नयाँ शिक्षा योजनाको पद्धतिपश्चात शिक्षकहरूलाई पेशागत व्यावसायिकरूपमा ढालियो। जसले गर्दा शिक्षण कार्य एउटा सेवा हो भन्ने भावनाबाट व्यावसायिक पनि हो भन्ने धारणा बन्दै आयो। परिणामतःशिक्षकहरू जागिरे मानसिकतातर्फ उन्मुख हुन थाले। सामुदायिक विद्यालयका शिक्षकले सरकारी जागिरेसरहनै सुविधा पनि पाउँदै आए। तत्कालीन व्यवस्थाले जागिरे मानसिकता ल्यायो। नयाँ शिक्षा योजनासँगै शिक्षकलाई तालिम दिने र तिनलाई नयाँ ज्ञान, सिप र धारणा दिइने कामले अहिलेसम्म निरन्तरता पाउँदै आएको छ। तर व्यवहारमा यसले खासै ऊर्जा प्राप्त गर्न सकेन। शिक्षामा विभिन्न पक्षका सम्बन्धमा राज्यले प्रशिक्षण दिने गरेतापनि त्यसले प्रभावकारी प्रतिफल नदिएको गुनासो सुन्नमा आउँछ।
आध्यात्मिक चेतना
मानव अधिकार र मानव धर्मका नीतिभित्र आध्यात्मिक विचार प्रतिविम्बित गराउन पूर्वीय दर्शनको अत्यन्त खाँचो छ ।
शिक्षा : मानव विकासको आधार
शिक्षाको चेतनाले नै मानिस ढुंगे युगदेखि आजको मिसाइल युगसम्मको मानव सभ्यता विकसित हुँदै आएको छ। शिक्षाको चेतनाको चमत्कारिक कार्यदक्षताका कारणबाट नै चन्द्रलोक र मंगललोकको यात्रासमेत गर्न सफल भएका छन् । यसैगरी इन्टरनेट नयाँ प्रविधिका रूपमा देखापरेको छ।
नागरिक शिक्षा
लोकतान्त्रिक व्यवस्थामा राजनीतिक दलबीच समझदारी, सहयोग र लोकतान्त्रिक आचरणको ठूलो खाँचो पर्छ । एक दलले अर्को दलसँग शान्तिपूर्ण स्वस्थ प्रतिस्पर्धा र लोकतान्त्रिक व्यवहारअनुरूपको आपसी एकता र राष्ट्रिय हितका विषयमा एकबद्धता प्रदर्शन गर्नुका साथै बहुल विचारको सम्मान गर्ने संस्कृति विकास गर्न सकेमा मात्र सामाजिक रूपान्तरणको सम्भावना हुन्छ ।
स्थानीय पाठ्यक्रम–पाठ्यपुस्तक खोइ ?
केन्द्रीकृत मात्र होइन, स्थानीय पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक पनि पढाइनुपर्छ । आफ्नो गाउँठाउँको ऐतिहासिक महत्व, भूगोल, संस्कृति, प्रकृति, परम्परागत ज्ञान–सीप जान्न–सिक्ने हक सबै बालबालिकालाई हुन्छ । आफूलाई नचिन्ने शिक्षाको के काम ?
शिक्षामा संघीयता र अन्योल
शिक्षा आर्जन औपचारिक, अनौपचारिक स्वाध्यायन आदि माध्यमबाट गरिन्छ। जुन तरिकाले शिक्षा हासिल गरे पनि व्यक्तिको व्यक्तित्व निर्माण वा चरित्र निर्माण नै हो। उसले जीवनमा राम्रो आचरण, सच्चरित्र कूशल व्यवहार जान्नुका साथै हरेक पक्षको ठीक/बेठीक, न्याय/अन्याय छुट्टाउन सक्ने क्षमताको शिक्षा दिइनुपर्छ।
नागरिक शिक्षा र जागरुकता
माओवादी जनयुद्ध, मधेस आन्दोलन, थारू आन्दोलनलगायत थुप्रै राजनीतिक र पेशागत संगठनका हडताल-बन्दले हाम्रो शिक्षामा ठूलो क्षति भएको छ । गत भारतीय नाकाबन्दी हाम्रो वर्तमान राजनीतिक र कूटनीतिक अन्योलताले झनै ठूलो संकटमा पु¥याएको छ। अझ कतिपय नीतिगत समस्या छन्। त्यत्तिकै व्यावहारिक कार्यान्वयन तहमा पनि अप्ठ्यारा छन् । अर्काेतर्फ वर्षाैदेखि उत्पीडनमा परेका सीमान्तकृत समुदायको शिक्षामा पहुँच पुग्न नसकेको गुनासो छ।
राम्रो विद्यालयक खोजी
विद्यालय भर्ना गर्ने समयमा जहिले पनि अभिभावक राम्रो विद्यालयको तलासमा हुन्छन् । आफ्ना सन्तानको उज्ज्वल भविष्यका लागि राम्रो विद्यालय छनोट कसरी गर्ने, कुन विद्यालयमा पढाउने भन्ने मनोदशाले ग्रसित छन् । कतिपय विद्यालयले अनेकन आकर्षक विज्ञापनका माध्यमले अभिभावकको मन तान्न सफल भएका छन् । आफ्ना छोराछोरीलाई त्यस्ता विद्यालयमा भर्ना गरिसकेपछि बाहिर प्रचारमा भनेका कुरा व्यवहारमा नपाउँदा निराश पनि देखिने गरेका छन् । यो परिस्थितिमा विद्यालय छनोट गर्दा विद्यालयका केही मापदण्ड ख्याल गर्नुपर्छ । राम्रो विद्यालय र स्तरीय शिक्षा हासिल गराउन सकेमा बालबालिकाको कलिलो मन मष्तिस्कमा उपयुक्त सिप र ज्ञान दिलाउन सकिन्छ । हरेक अभिभावकले पूर्वप्राथमिक कक्षादेखि नै बालबालिकालाई जस्तो शिक्षा दिलाउन सक्यो त्यस्तै बन्ने हो । वाल्य शिक्षाको असर पछिसम्म परी नै रहन्छ ।
किन खस्कन्छ सरकारी शिक्षा ?
सामुदायिक विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तर कमजोर हुँदै गएको सम्बन्धमा विभिन्न प्रकारका गोष्ठी, सेमिनार, अन्तरक्रिया, छलफल, तालिम आदि गरी शिक्षाको गुणस्तर उकास्ने प्रयत्न गरिँदै आए तापनि व्यवहारमा सार्थकता पाउन सकेको छैन ।
नागरिक शिक्षा सिकाउने कला
नागरिक शिक्षाले आपसमा मिलेर बस्न, सामूहिक कार्य गर्न, सहिष्णुता र सहयोग बढाउन अन्तरसंस्कृतिबीच समन्वय ल्याउन सिकाउँछ।
शहरकेन्द्रित शिक्षा
काम गर्नेलाई पाखा र चाकडी गर्नेलाई काखा गर्ने प्रवृत्तिको शिकार शिक्षा क्षेत्र पनि भएको छ। शिक्षणकर्मीलाई दलमा लाग्न वञ्चित नगरेसम्म यस्तो अवस्था रहिरहन्छ।