मानौं, भ्यालेन्टाइन्स डेको दिनमा तपाईंको हृदय कसैले चकनाचुर बनाइदियो। यस्तो बेलामा के हुन्छ? यसलाई बुझ्न वैज्ञानिक तथा चिकित्सकहरू ‘हार्ट अट्याक’ र ‘ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोम’बारे जान्नुपर्ने बताउँछन्।

जब कसैको मायामा कसैले धोका महसुस गर्छ, त्यो बेला जेजस्ता शारीरिक पीडा महसुस हुन्छ, त्यसलाई ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोम भनिन्छ। त्यसलाई केहीले टाकोट्सुबो कार्डियोमायोप्याथी पनि भन्ने गरेका छन्। यो अवस्था गम्भीर मानसिक वा शारीरिक तनावले उत्पन्न हुन्छ र त्यसका लक्षणहरू हृदयाघातका जस्तै देखिन्छन्। जापानी भाषाबाट आएको ‘टाकोट्सुबो’ शब्दले चाहिँ अक्टोपस जाललाई बुझाउँछ। किनभने ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोम भएके अर्थात् हृदय भाँचिएको अवस्थामा मुटुको बायाँ भेन्ट्रिकलले ‘बेलुन’जस्तो आकार लिने गरेको इमेजिङ अध्ययनहरूमा देखिने गरेको छ।

मन टुट्नु वा हृदय भाँचिनु भावनात्मक दुखाइ मात्र होइन। यस्तो बेलामा शरीरले पनि शारीरिक रूपमा पीडा महसुस गर्न सक्छ। केही महिनाअघि क्लिभल्यान्ड क्लिनिकले जारी गरेको तथ्यांकअनुसार हृदयाघात ठानिएको लगभग २५ बिरामी वास्तवमा ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोमका हुने गरेका छन्। उनीहरू हृदयघात भएको महसुस गरेर अस्पताल पुगे देखिएको चाहिँ ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोम थियो। यस्तो सिन्ड्रोममा धेरै जना अल्मलिने भएकाले यसको प्रतिशत अझ बढी हुन सक्ने विश्वास विज्ञहरूको छ। यसका लक्षणहरू प्रायः धेरैजसो सामान्य मुटुको व्यथाजस्तै देखिन्छन्। यसलाई धेरैजसो चिकित्सकले बुझ्न नसक्दा उपचारमा निकै जटिल अवस्थासमेत आउने सम्भावना हुन्छ। हृदय छियाछिया भएको वा मन भाँचिएको कुनै स्त्री वा पुरूष मर्ने सम्भावना कत्तिको हुन्छ? यसबारे युटीहेल्थ ह्युस्टन र मेमोरियल हर्मन हेल्थ सिस्टमबाट प्रमाणित कार्डियोलोजिस्ट डा. वहाज अमान बडो रोचक उत्तर दिन्छन्।

ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोम के हो?

ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोम, जसलाई स्ट्रेस इन्ड्युस्ड कार्डियोमायोप्याथी पनि भनिन्छ। यो प्रायः हृदयाघातजस्तै देखिन्छ तर वास्तविक हृदयाघातभन्दा फरक हुन्छ। बिरामीहरूलाई क्याथेटेराइजेसन ल्याबमा मूल्यांकन गर्दा उनीहरूका धमनीहरूमा प्रायः कुनै महत्वपूर्ण ब्लकेज वा कोरोनरी धमनीमा हुनुपर्ने कुनै रोग देखिँदैन।

ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोम प्रायः गम्भीर भावनात्मक घटनाहरू वा गम्भीर शारीरिक तनावले उक्साउने गर्छ। यद्यपि यसको सटीक तन्त्रहरूका बारेमा अझै अध्ययन भइरहेकै छ। त्यसका बाबजुद पनि अनुसन्धानकर्ताहरूलाई के लागिरहेको छ भने एड्रेनालिन जस्ता तनाव हर्माेनहरूको अचानक वृद्धिले हृदयलाई अस्थायी रूपमा यति प्रभावित तुल्याउँछ कि मुटुले अचानक असामान्य रूपमा काम गर्न छाड्छ।

ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोम कति खतरनाक छ?

‘मर्ने जोखिम लगभग २० प्रतिशत छ तर उमेर, हार्ट फेलरको गम्भीरता र अन्य स्वास्थ्य समस्याहरूजस्ता कारकले प्रोग्नोसिसलाई बिगार्न सक्छ। यसमा आश्वस्त पार्ने कुरा के छ भने धेरै बिरामीले केवल एकदेखि चार हप्ताभित्र नै मुटुको कामलाई पुनः सहज अनुभव गर्न थाल्छन्।

ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोमका लक्षणहरू

ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोमका लक्षणहरू हृदयाघातका लक्षणहरू जस्तै हुन सक्छन्। प्रायः चिकित्सकीय मूल्यांकनबिना दुईबिच भिन्नता पत्ता लगाउन गाह्रो हुन्छ। सबैभन्दा सामान्य लक्षणहरूमा छाती दुख्ने, सास फेर्न गाह्रो हुने, बेहोस हुनुका अतिरिक्त अनियमित हृदयगति (अरिथमिया), थकान महसुस हुने, पसिना आउने, रिङ्टा लाग्ने, उल्टी हुनेजस्ता समस्या देखिन्छन्। कसैमा यी लक्षणहरू अनुभव भए तुरुन्त चिकित्सकीय सहायता लिनैपर्छ। ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोम प्रायः उल्ट्याउन सकिने भए पनि यसलाई तुरुन्त निदान र उपचारको आवश्यकता पर्छ।

ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोमका कारणहरू

अप्रत्यासित नराम्रा खबर, प्रियजनको मृत्युले गर्दा शोक, ब्रेकअप, पारपाचुके वा कसैले चिटिङ गरे, पारिवारिक द्वन्द्व भए, घरेलु हिंसा, आर्थिक नोक्सान, चोटपटक लागे ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोम देखिने चिकित्सकहरू बताउँछन्।

ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोमको जोखिम कसलाई हुन्छ?

वैज्ञानिकहरूका अनुसार पुरुषहरूको तुलनामा महिलाहरू यसबाट बढी प्रभावित देखिएका छन्। सन् २०२१ मा जर्नल अफ द अमेरिकन हार्ट एसोसिएसनमा प्रकाशित एउटा अध्ययनले २००६ देखि २०१७ सम्म ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोमका एक लाख ३५ हजारभन्दा बढी समस्याहरूको विश्लेषण गर्दा महिलाहरूमा ८८.३ प्रतिशत देखिएको थियो। जसमा ५० देखि ७४ वर्षका महिलामा यो सबैभन्दा बढी देखिएको थियो।

ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोमको निदान कसरी गरिन्छ?

बिरामीहरूलाई क्याथेटेराइजेसन ल्याबमा लगिन्छ, जहाँ कोरोनरी एन्जियोग्राम गरिन्छ। कोरोनरी एन्जियोग्राम एक विशेष इमेजिङ परीक्षण हो, जसले कन्ट्रास्ट डाइ र एक्स–रे प्रयोग गरेर हृदयलाई रगत आपूर्ति गर्ने धमनीहरूलाई देखाउँछ। यसले डाक्टरहरूलाई ब्लकेज वा साँघुरो धमनीहरूले लक्षणहरू सिर्जना गरेको हो कि भन्ने जान्न मद्दत गर्छ। एन्जियोग्रामको अतिरिक्त, डाक्टरहरूले प्रायः मुटुको अल्ट्रासाउन्ड गर्छन्, जसलाई इकोकार्डियोग्राम पनि भनिन्छ। यसले प्रायः मुटुको तल्लो भाग वा एपेक्समा गतिमा कमी देखाउँछ।

ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोमको उपचार के त?

यसको उपचार प्रायः सहायक हुन्छ। जसले लक्षणहरू व्यवस्थापन गर्न र हृदयलाई समय बित्दै जाँदा प्राकृतिक रूपमा निको हुन मद्दत गर्छ। यस दृष्टिकोणमा बिरामीलाई स्थिर बनाउन आवश्यक भए नजिकबाट निगरानी गरिन्छ। ज्यादै आवश्यक परे औषधि चलाइन्छ। उदाहरणका लागि बिरामीमा हार्ट फेलरका समस्या देखिन थालेमा त्यस्तो एउटा सम्भावित जटिलताका बेला मुटुको कामलाई सहज पार्न र निको हुन प्रोत्साहन दिन औषधि दिने सम्भावना हुन्छ।

ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोम हृदयाघातभन्दा केमा फरक छ त?

चिकित्सकहरू भन्छन्– दुईबीच भिन्नता पत्ता लगाउने एक मात्र तरिका कोरोनरी एन्जियोग्राफी गर्नु हो। यो परीक्षणले चिकित्सकहरूलाई कोरोनरी धमनीहरूलाई नजिकबाट जाँच गर्न अनुमति दिन्छ। त्यसबाट लक्षणहरूको मूल कारण पत्ता लगाउन सकिन्छ।

डाक्टर कहिले भेट्ने?

छातीमा असजिलो महसुस हुनु, सास फेर्न गाह्रो हुनु, रिँगटा चल्नु, बेहोस हुनु, अनियमित हृदयगति देखिनु वा अन्य गम्भीर लक्षणहरू गम्भीर मानसिक वा शारीरिक तनावको अवधिपछि अनुभव गर्नु भएको छ भने यस्तो बेलामा यस्तै हो भनेर नबस्नोस्। तुरुन्त घरमा सल्लाह गर्नुहोस् वा एम्बुलेन्सलाई १०० मा डायल गरिहाल्नुहोस्। ब्रोकन हार्ट सिन्ड्रोमका लक्षणहरू प्रायः हृदयाघातजस्तै देखिने भए पनि वास्तविक कारण निर्धारण गर्न चिकित्सकीय मूल्यांकन नै चाहिन्छ।

तपाईंको भर्खरै ब्रेकअप भएको छ वा कुनै प्रियजनको निधनको शोकमा हुनुहुन्छ र कडा किसिकमको संवेदना र भावनाहरूबिच संघर्ष गर्दै हुनुहुन्छ भने चिनेजानेका चिकित्सकसँग सम्पर्क गर्न हिचकिचाउनुहुन्न। उनीहरूले तपाईंलाई यस्तो अवस्थामा पर्याप्त सहयोग गर्न सक्छन्। यस्तो बेलामा विश्वसनीय साथीहरू र परिवारको साथ र सहयोग लिँदा कठिन समयमा पनि सान्त्वना र शक्ति दिन्छन्। महत्वपूर्ण तनावको प्रभावहरूसँग भिड्दै गर्दा तपाईंको शारीरिक स्वास्थ्यको हेरचाह गर्नुजत्तिकै महत्वपूर्ण तपाईंको भावनात्मक हेरचाह गर्नु पनि हुन्छ भन्ने बिर्सनुहुँदैन।