वर्तमान संसार एक विश्वव्यापी संसार हो। विभिन्न संस्कृति र सामाजिक परम्पराका मानिस एक देशबाट अर्को देशमा पलायन भइरहेका छन्। कहिलेकाहीँ प्रवासीहरू समाजमा व्याप्त नयाँ संस्कृतिसँग घुलमिल हुन्छन्। तर धेरैजसो अवस्थामा मानिस आफ्नै संस्कृति जोगाउने प्रयास गर्छन् र एकै समयमा तिनीहरूको पहिचानको मान्यता र सांस्कृतिक भिन्नताहरूको आवासको माग गर्छन्। यसलाई प्रायः बहुसांस्कृतिकताको चुनौतीका रूपमा व्याख्या गरिएको छ।

बहुसांस्कृतिकतालाई सांस्कृतिक बहुलवादका रूपमा समान वजनको उमेरको साथ पनि चिनिन्छ। बहुसांस्कृतिकतालाई साम्प्रदायिक र उदारवादी दुवै दृष्टिकोणबाट चित्रण गर्न सकिन्छ। बहुसांस्कृतिकता सामुदायिक दृष्टिकोणबाट कुनै निश्चित समुदायको अधिकार र मान्यतामा जोड दिन्छ। यसले सांस्कृतिक समुदायको सदस्यका रूपमा परिचालन गर्ने र आफ्नो समुदायलाई पहिचान र संरक्षण गर्न कुनै न कुनै प्रकारको समूह अधिकार खोज्ने मानिसलाई समावेश गरेको देखिन्छ। यसले व्यक्तिलाई उदारवादीहरूले गरे जस्तै जोड दिँदैन किनभने साम्प्रदायिकहरूले व्यक्तिहरूलाई सामाजिक अभ्यासहरूको उत्पादनका रूपमा हेर्छन्।

सांस्कृतिक बहुलवाद भनेको ठूला समुदायभित्र अवस्थित साना समूहहरूलाई सन्दर्भ गर्न प्रयोग गरिन्छ र तिनीहरूले आफ्नो छुट्टै मूल्य र सांस्कृतिक पहिचान कायम राख्न सक्छन् जुन समग्र संस्कृतिसँग द्वन्द्व हुँदैन र तिनीहरू समग्रमा एकरूपता देखाउँछन् कानुन र मूल्यहरू। बहुसांस्कृतिकता र सांस्कृतिक बहुलवादबीचको फरक एउटै हो कि बहुसांस्कृतिकतामा कुनै प्रबल संस्कृति हुँदैन र प्रधान संस्कृति पर्याप्त रूपमा कमजोर भयो भने समाज बहुलवादीबाट बहुसांस्कृतिकमा परिवर्तन हुन सक्छ।

 समुदायहरू छुट्टाछुट्टै काम गरिरहेका थिए र एकअर्कासँग प्रतिस्पर्धा गर्दै थिए भने उनीहरूलाई सांस्कृतिकरूपमा बहुलवादी समाज मानिने छैन। बहुलवादी संस्कृतिमा विभिन्न समूह एकअर्काको छेउमा अवस्थित हुन्छन् र एकअर्काका गुणहरू पूरक हुन्छन् जसले ठूलो संस्कृतिलाई कायम राख्न मद्दत गर्छ। सांस्कृतिक बहुलवादले आत्मसातको अपेक्षा विपरीत सदस्यहरूको एकीकरणको उच्च अपेक्षाहरूलाई जोड दिन्छ।

सांस्कृतिक समुदायहरूले ठूला समाजलाई मानक संस्कृतिका रूपमा स्वीकार गरे र कहिलेकाहीँ कानुनको संरक्षण आवश्यक पर्न सक्छ भने यस्तो संरचना सम्भव छ। केही परिस्थितिहरूमा, केही संस्कृतिहरूको स्वीकृतिले अल्पसंख्यक संस्कृति वा नयाँ समूहलाई उनीहरूको संस्कृतिका केही पक्षहरू हटाउन आवश्यक हुन सक्छ जुन प्रभावशाली संस्कृतिको मूल्य वा कानुनसँग असंगत मानिन्छ।

सांस्कृतिक बहुलवाद ‘पग्लिने भाँडो’ दृष्टिकोणको अवधारणाको अर्को विकल्प हो जसले तर्क गर्दछ कि आप्रवासीहरूलाई आत्मसात गर्न आवश्यक छ र अन्ततः उनीहरूलाई उनीहरूको परम्परा, भाषा र संस्कृतिहरू त्याग्न बाध्य पार्नुपर्छ जुन बहुसांस्कृतिकताको विपरीत हो।

सांस्कृतिक बहुलवाद भनेको सामान्यरूपमा प्रयोग हुने वाक्यांश हो जब साना समूहहरू ठूलो समुदायमा अवस्थित हुन्छन् र प्रत्येक सानो समूहले आफ्नो छुट्टै पहिचान, अभ्यासहरू र सांस्कृतिक मूल्यहरू कायम राख्छ, जुन ठूलो संस्कृतिमा स्वीकार्य हुन्छ जबसम्म तिनीहरू सान्दर्भिक वा संगत हुन्छन्।

ठूला समाजको आदर्श र कानुन। सांस्कृतिक बहुलवाद बहुसांस्कृतिकताबाट भिन्न छ किनभने पछिल्लोमा प्रभावकारी संस्कृतिको अभाव छ। उदाहरणका लागि, प्रभावशाली संस्कृति पर्याप्तरूपमा कमजोर भयो भने समुदायहरू सांस्कृतिक बहुलवादबाट बहुसांस्कृतिकतामा सजिलै सार्न सक्छन्।

बहुसांस्कृतिकताले जातीय र संस्कृतिहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्छ, विशेषगरी अल्पसंख्यकहरूको, समग्र राजनीतिक संस्कृतिभित्र उनीहरूको भिन्नताहरूको असाधारण मान्यताको ग्यारेन्टी। मान्यताले विभिन्न रूपहरू लिन सक्छ। जस्तै राजनीतिक समाजको सांस्कृतिक जीवनमा योगदानलाई समग्ररूपमा स्वीकार गर्ने र विशेष स्वायत्त अधिकार वा विशेष संस्कृतिका सांस्कृतिक समूहहरूका लागि कानुनबाट संरक्षणका लागि सटिक।

राजनीतिक बहुसांस्कृतिकतालाई सांस्कृतिक बहुलवादको प्रतिक्रियाका रूपमा हेर्न सकिन्छ, विशेषगरी आधुनिक लोकतन्त्रहरूमा र विगतको बहिष्कार, शंका र भेदभावको परिणामस्वरूप केही सांस्कृतिक समूहहरूलाई क्षतिपूर्ति गर्ने प्रयास गर्ने तरिका हो। आधुनिक लोकतन्त्र योगदान, सांस्कृतिक अभ्यास र दृष्टिकोणको विविध सेटबाट बनेको हुन्छ।

विगतमा धेरै अल्पसंख्यक समूहहरूले आफ्नो पहिचान वा योगदानका लागि कलंक वा बहिष्कारको सामना गरेका छन्। बहुसांस्कृतिकताले समाजका सदस्यहरूको योगदान र विविध विचारहरू समावेश गर्न खोज्छ र एकै समयमा तिनीहरूको भिन्नताहरूको सम्मान कायम राख्छ र प्रभावशाली वा प्रमुख संस्कृतिमा आत्मसात गर्ने मागहरूलाई अस्वीकार गर्छ।

राजनीतिक दर्शनमा बहुसांस्कृतिकताले धार्मिक र सांस्कृतिक भिन्नताहरूको प्रतिक्रियामा समुदायहरूलाई हेर्ने वा हेर्नुपर्ने विचार र विधिहरूमा केन्द्रित छ र पहिचानको राजनीतिसँग नजिकबाट जोडिएको छ, मान्यताको राजनीति र भिन्नताको राजनीति। बहुसांस्कृतिकतामा राजनीतिक शक्ति र आर्थिक स्वार्थ पनि समावेश हुन्छ।

बहुसांस्कृतिक विचारधाराहरूको प्रयोग बढेको छ  र अब अफ्रिकी–अमेरिकी अल्पसंख्यक, आदिवासी जनजाति, अपाङ्गता भएका मानिस र अन्य धार्मिक र जातीय अल्पसंख्यकहरू जस्ता समूहहरू समावेश छन्।

राजनीतिक दर्शनको सन्दर्भमा बहुसांस्कृतिकतालाई  प्रायः विदेशमा बुझिन्छ र यसको विस्तृत विवरणका साथै यसको यथार्थपरक प्रयोग पनि हुन्छ। बहुसांस्कृतिकताबारे धेरै बहसले आप्रवासीहरूको एकीकरण र विविधतालाई सम्बोधन गर्न बहुसांस्कृतिकता उपयुक्त तरिका हो कि होइन भन्नेमा केन्द्रित छ।

प्रकाशित: २१ मंसिर २०८१ ०५:१६ शुक्रबार