पूर्वप्रधानमन्त्री मनमोहन सिंहको ९२ वर्षको उमेरमा बिहीबार निधन भएको छ। अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्थान (एम्स) दिल्लीले यसको जानकारी दिएको हो।

एम्सले जारी गरेको प्रेस विज्ञप्तिमा ९२ वर्षीय मनमोहन सिंहलाई बिहीबार साँझ घरमै अचानक बेहोस भएपछि गम्भीर अवस्थामा एम्सको आपतकालीन विभागमा ल्याइएको बताएको छ।

मनमोहन सिंह लगातार दुई कार्यकाल भारतको प्रधानमन्त्री भए र उनको व्यक्तिगत छवि एकदम सफा थियो।

भारतमा आर्थिक सुधारको श्रेय उनलाई जान्छ। सन् २००४ देखि २०१४ सम्मको उनको प्रधानमन्त्रीको कार्यकाल होस् वा यसअघिको अर्थमन्त्रीको रूपमा उनको काम।

मनमोहन सिंहको नाममा अर्को उपलब्धि छ, उनी जवाहरलाल नेहरूपछि पहिलो भारतीय थिए, जो लगातार दोस्रो पटक प्रधानमन्त्री बने। मनमोहन सिंहले सन् १९८४ मा भएको सिख दंगाका लागि संसदमा माफी मागेका थिए। सन् १९८४ को सिख दंगामा करिब ३ हजार सिख मारिएका थिए।

मनमोहन सिंहको दोस्रो कार्यकालको प्रधानमन्त्रीको धेरै चर्चा भयो। यो अवधिमा धेरै भ्रष्टाचारका घटना बाहिर आए। यी घोटालाका कारण २०१४ को आम चुनावमा कांग्रेसले पराजय भोग्नुपरेको धेरैको विश्वास छ।

मनमोहन सिंहको जन्म २६ सेप्टेम्बर १९३२ मा अविभाजित भारतको पञ्जाब प्रान्तमा भएको थियो। यो भाग अहिले पाकिस्तानमा छ। पञ्जाब विश्वविद्यालयबाट पढेपछि उनले क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयबाट स्नातकोत्तर र अक्सफोर्डबाट डी.फिल गरे।

मनमोहन सिंहकी छोरी दमन सिंहले आफ्नो पुस्तकमा क्याम्ब्रिजमा पढ्दा आर्थिक संकटबाट गुज्रिएको बताएकी छन्। दमन सिंहले लेखेकी छन्, 'मेरो ट्युसन र बस्ने खर्च वार्षिक ६०० पाउण्ड थियो। पञ्जाब युनिभर्सिटीको छात्रवृत्तिबाट करिब १ सय ६० पाउण्ड प्राप्त गरेँ, बाँकीको लागि मेरो बुबामा भर पर्नुपरेको थियो।' मनमोहनले आफ्नो जीवन अत्यन्त सादगी र मितव्ययीताका साथ बिताए।

मनमोहन सिंह सन् १९९१ मा भारतको अर्थमन्त्रीको रूपमा उभिए, यो समय थियो जब देशको आर्थिक अवस्था निकै नाजुक थियो।

उनको अप्रत्याशित नियुक्तिले उनको लामो र सफल करियरमा नयाँ उचाइ ल्यायो। उनले शिक्षाविद् र नोकरशाहको रूपमा मात्र काम गरेनन्, उनले सरकारको आर्थिक सल्लाहकारको रूपमा पनि योगदान गरे र भारतीय रिजर्भ बैंकको गभर्नर पनि थिए।

अर्थमन्त्रीको रूपमा आफ्नो पहिलो भाषणमा उनले भिक्टर ह्युगोलाई उद्धृत गर्दै भनेका थिए, 'यो संसारको कुनै पनि शक्तिले विचारलाई रोक्न सक्दैन जसको समय आएको छ।'

यो भाषण उनको महत्वाकांक्षी र अभूतपूर्व आर्थिक सुधार कार्यक्रमको सुरुवात थियो। उनले कर कटौती गरे, रुपैयाँको अवमूल्यन गरे, सरकारी कम्पनीहरूलाई निजीकरण गरे र विदेशी लगानीलाई प्रोत्साहन गरे।

यसका कारण अर्थतन्त्रमा सुधार आयो, उद्योगहरूको तीव्र वृद्धि भयो, बढ्दो मुद्रास्फीति नियन्त्रण भयो र सन् १९९० को दशकमा वृद्धिदर निरन्तर उच्च रह्यो।

मनमोहन सिंहलाई आफूसँग राजनीतिक समर्थनको आधार छैन भन्ने राम्ररी थाहा थियो। उनले भनेका थिए, ‘राजनीतिज्ञ बन्नु राम्रो कुरा हो। तर लोकतन्त्रमा राजनीतिज्ञ बन्नका लागि पहिला चुनाव जित्नुपर्छ।'

तर सन् १९९९ मा लोकसभा चुनाव जित्ने प्रयास गर्दा उनी निराश भए। तर कांग्रेसले उनलाई राज्यसभामा पठायो।

२००४ मा पनि त्यस्तै भयो। तत्कालीन कांग्रेस अध्यक्ष सोनिया गान्धीले प्रधानमन्त्री बन्न अस्वीकार गरेपछि मनमोहन सिंह प्रधानमन्त्री बने। त्यसपछि सोनिया गान्धीमाथि उनको विदेशी मूलको बारेमा प्रश्न उठ्यो। तर, आलोचकहरूले मनमोहन सिंहलाई प्रधानमन्त्री बनाए पनि वास्तविक शक्ति सोनिया गान्धीको हातमा रहेको बताएका छन्।

मनमोहन सिंहको प्रधानमन्त्रीको रूपमा आफ्नो पहिलो कार्यकालमा सबैभन्दा ठूलो सफलता अमेरिकासँग परमाणु सम्झौता थियो।

उनको पालामा यो ऐतिहासिक सम्झौता भएको थियो र त्यसैको कारण भारतले अमेरिकाको आणविक प्रविधिमा पहुँच पायो। तर यो सम्झौताबापत उनले मूल्य चुकाउनुपर्यो। मनमोहन सिंह सरकारलाई समर्थन गर्ने वामपन्थी दलहरूले आफ्नो समर्थन फिर्ता लिए।

कांग्रेसले बहुमत जुटाउन ठूलो संघर्ष गर्नुपरेको थियो। अन्य दलको समर्थन लिनुपर्‍यो र यसै क्रममा कांग्रेसले सांसदको समर्थन किन्न पैसा खर्च गरेको आरोप समेत लागेको थियो।

मनमोहन सिंह सहमतिको पक्षमा थिए। उनले गठबन्धन सरकारको जिम्मेवारी सम्हालेका बेला गठबन्धनलाई मनाउन गाह्रो परेको थियो। मनमोहन सरकारलाई समर्थन गर्ने क्षेत्रीय दलहरूले पनि आफ्ना मागहरू चर्को स्वरमा उठाएका थिए। यसमा अन्य सहयोगी दल पनि पछि परेनन्। तर, मनमोहन सिंहले आफ्नो विश्वसनीयता र बुद्धिमत्ताका कारण धेरै सम्मान पाएका थिए।

उनलाई नरम व्यक्तित्व भएको मानिन्थ्यो र उनी निर्णय लिन असक्षम हुन्थे। केही आलोचकहरूका अनुसार उनको कार्यकालमा आर्थिक सुधारको गति सुस्त भयो। उनले अर्थमन्त्री हुँदा सुरु गरेका आर्थिक सुधारलाई उनी प्रधानमन्त्री हुँदा अगाडि बढाउन सकेनन्।

यस्तै मनमोहन सिंहको नेतृत्वमा कांग्रेसले २००९ मा दोस्रो पटक निर्णायक चुनाव जित्यो।

तर विजयको चमक छिट्टै नै खल्लो हुँदै गयो। उनको दोस्रो कार्यकाल गलत कारणले समाचारमा रह्यो - उनको मन्त्रिपरिषद्का धेरै मन्त्रीहरूलाई घोटालाको आरोप लगाइएको थियो जसले कथित रूपमा देशलाई अर्बौं डलरको घाटा बेहोर्नु पर्यो। विपक्षीहरूले संसद अवरुद्ध गर्ने क्रम जारी राखे र नीतिगत गतिरोधका कारण देशले गम्भीर आर्थिक मन्दीको सामना गर्नु पर्यो।

भाजपाका वरिष्ठ नेता लालकृष्ण आडवाणीले सिंहलाई 'भारतको सबैभन्दा कमजोर प्रधानमन्त्री’ भनेका छन्। यसमा मनमोहन सिंहले आफ्नो कार्यकालको बचाउ गर्दै भनेका थिए, उनको सरकारले देश र जनताको हितको लागि "पूर्ण प्रतिबद्धता र समर्पण" संग काम गरेको छ।

मनमोहन सिंहले आफ्नो विदेश नीतिमा आफ्ना दुई पूर्ववर्तीहरूको व्यवहारवादी राजनीतिलाई अगाडि बढाए। उनले पाकिस्तानसँग शान्ति प्रक्रिया जारी राखे, तर पाकिस्तानी लडाकूहरूलाई दोष लगाइएका आक्रमणहरूले यसलाई अवरोध पुर्‍यायो।

नोभेम्बर २००८ को मुम्बई हमला र बम विस्फोटमा यसको चरम देखियो। उनले चीनसँगको सीमा विवाद अन्त्य गर्ने प्रयास गर्दै ४० वर्षभन्दा लामो समयदेखि बन्द रहेको नाथू ला दर्रा पुनः खोल्ने सम्झौता गरेका थिए।

मनमोहन सिंहले अफगानिस्तानलाई आर्थिक सहायता बढाए र लगभग ३० वर्षमा त्यहाँ भ्रमण गर्ने पहिलो भारतीय नेता बने। साथै, उनले भारतको पुरानो सहयोगी इरानसँगको सम्बन्ध तोड्ने संकेत दिएर धेरै विपक्षी नेताहरूलाई पनि आक्रोशित तुल्याए।

एक मेहनती पूर्व शिक्षक र नोकरशाहको रूपमा उनी आफ्नो नम्रता र शान्त स्वभावको लागि परिचित थिए। उनको ट्विटर (X) साधारण र बोरिंग पोस्टहरूको लागि परिचित थियो, जसमा फलोअरहरूको संख्या पनि धेरै कम थियो।

मनमोहन सिंह संयमित थिए। उनी सधैं शान्त देखिन्थे। उनको व्यक्तित्वको यी पक्षहरूका कारण उनको धेरै प्रशंसकहरू थिए।

कोइला खानीको अवैध आवंटनसँग सम्बन्धित अर्बौं डलर घोटालाको बारेमा सोध्दा उनले यस विषयमा आफ्नो मौनताको बचाउ गर्दै भनेका थिए, 'आफ्नो मौन हजारौं शब्दको जवाफ भन्दा राम्रो छ।'

२०१५ मा उनलाई आपराधिक षड्यन्त्र, विश्वासको भंग र भ्रष्टाचारसम्बन्धी अपराधको आरोपको जवाफ दिन अदालतमा बोलाइएको थियो। यस समयमा एक दुखी मनमोहन सिंहले पत्रकारहरूलाई भनेका थिए, 'उनी अनुसन्धानको लागि पूर्ण रूपमा तयार थिए। सत्यको जित हुनेछ।'

प्रधानमन्त्रीको रूपमा आफ्नो कार्यकाल पूरा गरेपछि उमेर बढ्दै गए पनि उनी कांग्रेसका वरिष्ठ नेताका रूपमा विपक्षी राजनीतिमा सक्रिय रहे।

अगस्ट २०२० मा उनले बीबीसीसँगको अन्तर्वार्तामा भारतले कोभिड महामारीबाट अर्थतन्त्रमा भएको क्षतिको क्षतिपूर्तिको लागि तुरुन्तै तीनवटा कदम चाल्नुपर्ने बताएका थिए। यो महामारीले भारतको अर्थतन्त्रलाई हल्लायो।

सरकारले जनतालाई नगद दिनुपर्ने उनको भनाइ थियो। साथै व्यवसायीलाई पुँजी उपलब्ध गराउनुपर्ने र वित्तीय क्षेत्रमा रहेका समस्या समाधान गर्नुपर्ने माग उनको थियो। अन्तमा, मनमोहन सिंह भारतलाई आर्थिक र आणविक पृथकताबाट बाहिर ल्याउने व्यक्तिको रूपमा इतिहासमा सम्झिने छन्। यद्यपि कतिपय इतिहासकारहरूका अनुसार उनले धेरै पहिले अवकाश लिनुपर्थ्यो।

सन् २०१४ मा एक अन्तर्वार्तामा उनले भनेका थिए, 'संसदमा रहेका वर्तमान मिडिया र विपक्षी दलहरूभन्दा इतिहासले मप्रति दयालु हुनेछ भन्ने मलाई पूर्ण विश्वास छ।'

मनमोहन सिंहको परिवारमा श्रीमती र तीन छोरी छन्। 

(बीबीसीबाट अनुवाद)

प्रकाशित: १२ पुस २०८१ ०९:४३ शुक्रबार