वैदेशिक रोजगारी र श्रम आप्रवासन मानव सभ्यतासँगै विकसित भएको अवधारणा हो। प्राचीन समयमा मानिसहरू व्यापार, कृषि र युद्धका कारण सीमा पार यात्रा गर्थे भने औद्योगिक क्रान्तिपछि युरोपमा श्रमिकको तीव्र मागले एसिया, अफ्रिका र अन्य क्षेत्रका श्रमिकहरूलाई विदेश आकर्षित गर्‍यो। यहीबाट आधुनिक वैदेशिक रोजगारीको आधार तयार भयो। आज वैदेशिक रोजगारी केवल आम्दानीको माध्यम होइन, राष्ट्र पुनर्निर्माण, सीप हस्तान्तरण र मानवताको साझा यात्राको कथा बनेको छ।

विश्वका अनुभव र नेपालका अवसरहरू

दक्षिण कोरियाले सन् १९६० र ७० को दशकमा जापान, मध्यपूर्व र युरोपका ठुला परियोजनामा आफ्ना नागरिक पठाएर विदेशी मुद्रा आर्जन ग¥यो। ती श्रमिकहरूको रेमिट्यान्सले कोरियाली अर्थतन्त्र पुनर्निर्माणमा ऐतिहासिक योगदान पुर्‍यायो। त्यसपछि सरकारले ‘इम्प्लोइमेन्ट परमिट प्रणाली’(इपिएस) लागू गर्दै सीपयुक्त कामदार पठाउने प्रणालीलाई संस्थागत ग¥यो, जसले दक्षता, अनुशासन र इमानदार श्रमको संस्कृति विकास गर्‍यो।

फिलिपिन्सले १९७० को दशकदेखि वैदेशिक रोजगारीलाई राष्ट्रिय आर्थिक रणनीति बनायो। हाल करिब १० मिलियन फिलिपिनो २०० भन्दा बढी देशमा कार्यरत छन्, जसले वार्षिक ३५ अर्ब डलरभन्दा बढी रेमिट्यान्स पठाउँछन्। फिलिपिन्स सरकारले रेमिट्यान्सलाई शिक्षा, स्वास्थ्य र साना व्यवसायमा रूपान्तरण गर्ने नीतिगत ढाँचा तयार गरेको छ।

भियतनामले १९९० पछि वैदेशिक रोजगारीलाई ‘सीप र प्रविधिको विद्यालय’ का रूपमा व्याख्या गर्‍यो। जापान, कोरिया र मलेसियामा काम गर्ने भियतनामी श्रमिकहरूले प्रविधि र व्यवस्थापन सीप पनि मातृभूमिमा ल्याए, जसले औद्योगिकीकरणमा उल्लेखनीय योगदान पुर्‍यायो।

यस विपरीत, उत्तर कोरियाले आज पनि विदेशी मुद्रा आर्जनका लागि आफ्ना श्रमिकहरूलाई रुस, चीन र केही अफ्रिकी मुलुकहरूमा पठाइरहेको छ। ती श्रमिकहरूले कमाएको रकम प्रत्यक्ष रूपमा राज्यको राजस्वमा जाने हुँदा मानव अधिकारका सवाल उठे पनि, यसले वैदेशिक रोजगारीको राजनीतिक–आर्थिक आयाम देखाउँछ।

यसले स्पष्ट रूपमा संकेत गर्छ कि वैदेशिक रोजगारी केवल रोजगारको विकल्प होइन, राष्ट्रको विकास, सीप हस्तान्तरण र सामाजिक चेतनाको स्रोत हो।

नेपालमा भने वैदेशिक रोजगारीको यात्रा ‘लाहुरे परम्परा’बाट सुरु भएको हो। सन् १८१५ पछि ब्रिटिस सेनामा गोरखा सैनिकका रूपमा हजारौं नेपाली भर्ती हुँदा अनुशासन र साहसको संस्कार विदेशबाट भित्रियो। ‘लाहुरे’ शब्दले नेपाली समाजमा समर्पण र सम्मानको प्रतीक पायो। तर आधुनिक वैदेशिक रोजगारीमा अझै पनि अधिकांश नेपालीहरू निर्माण, घरेलु काम र सेवा क्षेत्रमा सीमित छन्। दक्षता र शिक्षाको अभावले उच्च पेसागत अवसरमा पहुँच सीमित बनेको छ, जसले दीर्घकालीन रूपमा राष्ट्रिय सीप अभावको चुनौती खडा गरेको छ।

रेमिट्यान्स, सामाजिक प्रभाव र संस्थागत जिम्मेवारी

सन् २००८ पछि रेमिट्यान्सले नेपालको कुल घरेलु उत्पादन (जिडिपी)को करिब २५–३० प्रतिशत हिस्सा ओगट्न थालेको छ। यसले लाखौँ परिवारको जीवनस्तर सुधार गरेको छ–ग्रामीण अर्थतन्त्र सक्रिय बनेको छ, साना व्यवसाय फस्टाएका छन्, र शिक्षा–स्वास्थ्यमा लगानी बढेको छ। रेमिट्यान्सले नेपाललाई विदेशी मुद्राको स्थायित्व र उपभोग क्षमतामा टिकाइराखेको छ।

तर यो सफलताको छायामा चुनौतीहरू पनि गहिरा छन्। लामो समयसम्म विदेशमा रहने कामदार र परिवार बिच भावनात्मक दूरी, सम्बन्ध विच्छेद, मानसिक तनाव र असुरक्षाको भावना बढेको पाइन्छ। आर्थिक सम्पन्नता बढे पनि सामाजिक स्थिरता कमजोर बन्दै गएको देखिन्छ। यदि वैदेशिक रोजगारीलाई केवल पैसाको माध्यमका रूपमा हेर्ने हो भने, यसले दीर्घकालीन रूपमा मूल्य संकट र भावनात्मक विखण्डन निम्त्याउन सक्छ।

यही कारणले वैदेशिक रोजगारीलाई सुरक्षित, सम्मानजनक र दिगो बनाउन सरकार, रोजगार एजेन्सी र श्रमिकबिच पारदर्शिता र उत्तरदायित्वको साझेदारी अनिवार्य छ। दक्षिण कोरिया र फिलिपिन्सजस्तै नेपालले पनि श्रमिक–मैत्री नीति र ‘इथिकल–प्राक्टिस प्रमाणपत्र प्रणाली’ लागु गर्न सक्छ।

सरकारले एजेन्सीहरूको नियमित निरीक्षण, पारदर्शी रिपोर्टिङ, र उजुरी समाधान संयन्त्रलाई कानुनी ढाँचामा सुदृढ गर्नुपर्छ। श्रमिकहरूको सामाजिक सुरक्षा सुनिश्चित गर्न बिमा, कल्याण कोष र मानसिक स्वास्थ्य सहयोग कार्यक्रम विस्तार गर्न आवश्यक छ। साथै, प्राविधिक तालिम, भाषा सीप र अन्तर्राष्ट्रिय प्रमाणपत्र अनिवार्य बनाएर श्रमिकलाई विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धी बनाउन सकिन्छ।

निष्कर्ष

लाहुरे परम्परादेखि आजको आधुनिक श्रम आप्रवासनसम्म, नेपालीहरूको पसिनाले देशको अर्थतन्त्रलाई मजबुत बनाएको छ। तर आर्थिक योगदान मात्र पर्याप्त होइन। जब वैदेशिक रोजगारीलाई मानवता, नैतिक व्यवहार र सामाजिक उत्तरदायित्वसँग जोडिन्छ, तब मात्र यो राष्ट्र विकासको दिगो आधार बन्न सक्छ।

वैदेशिक रोजगारी पैसा कमाउने साधन मात्र होइन, यो श्रमको सम्मान, दायित्वको बोध र मानवताको प्रतिबिम्ब हो। जब श्रमिक, एजेन्सी र सरकार तीनै तहले पारदर्शिता र उत्तरदायित्वका साथ आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्छन्, तब रेमिट्यान्सले जीवन सुधार्नुका साथै समाजमा सम्मान र मानवताको संस्कृति पनि स्थापित गर्छ।

रेमिट्यान्सले जीवन सुधार्छ, तर त्यसलाई मानवताको भावनासँग जोड्न सके मात्र नेपाली पहिचान विश्वभर गौरवका साथ उजागर हुन सक्छ।