चेतनाथ आचार्य
बेइजिङ - नेपालबाट विदेश गई उच्च शिक्षा हासिल गरेर विशेषज्ञ बनेका व्यक्तिहरु प्रायः त्यतै स्थापित हुने गर्छन्। पिएचडी सकेर वैज्ञानिक बनेका व्यक्तिहरुले विदेशमै काम गर्न थालेपछि उनीहरुको ज्ञानबाट नेपाल लाभान्वित बन्न सकेको छैन। अमेरिका अथवा युरोपबाट पिएचडी गरेर नेपाल फर्कनु भनेको जग हसाउनु हो भन्ने ठान्छन् नेपाली युवा।

युरोप, अस्ट्रेलिया, अमेरिकाबाट पिएचडी गरेर नेपाल नफर्केजस्तै पछिल्लो समय चीनका राम्रा विश्वविद्यालयबाट पिएचडी गरेका थुप्रै नेपाली वैज्ञानिक चीनमै काम गर्न थालेका छन्। उनीहरु पिएचडीपछिको पोस्टडक र एसिस्टेन्ट प्रोफेसरका रुपमा चीनका विभिन्न विश्वविद्यालयमा काम गर्छन्। चीनका विश्वविद्यालयले पत्याएका त्यस्ता कामयावी वैज्ञानिकलाई नेपालले भने चिन्ने जमर्को गरेको छैन। यतिबेला चीनमा झन्डै एक दर्जन नेपाली वैज्ञानिक कार्यरत छन्। चीनमा कार्यरत नेपाली वैज्ञानिक स्वदेशमै फर्केर सेवा गर्न चाहन्छन् तर नेपाल सरकारले उचित वातावरण मिलाउन सकेको छैन। चीनमा शिक्षा लिएपछि नेपाल गएर उनीहरुले काम गर्ने प्रयास नगरेका पनि होइनन्। विडम्बना ! नेपालमा हरेक क्षेत्रमा व्याप्त राजनीतिक हस्तक्षेप र ‘आफ्नो मान्छे’ राख्ने परिपाटीले उनीहरुलाई दिक्क बनायो। अनि, उनीहरु फर्किए चिनियाँविश्वविद्यालयमा।

चीनमा कार्यरत नेपाली वैज्ञानिक स्वदेशमै फर्केर सेवा गर्न चाहन्छन् तर नेपाल सरकारले उचित वातावरण मिलाउन सकेको छैन। चीनमा शिक्षा लिएपछि नेपाल गएर उनीहरुले काम गर्ने प्रयास नगरेका पनि होइनन्। विडम्बना ! नेपालमा हरेक क्षेत्रमा व्याप्त राजनीतिक हस्तक्षेप र ‘आफ्नो मान्छे’ राख्ने परिपाटीले उनीहरुलाई दिक्क बनायो। अनि, उनीहरु फर्किए चीनमै।

भौतिक भूगोलमा पिएचडी गरेका वसन्त पौडेल पनि चीनमै पोस्टडक गरिरहेका छन्। उनको अनुसन्धानको क्षेत्र चीन, नेपाल र भारतको कोसीबेसिन क्षेत्रमा खेतीयोग्य जग्गामा बढ्दो बाँझोपनका कारण हुन्। जमिनमा बाँझोपन बढ्ने कारण र यसलाई नियन्त्रण गर्न सरकारले केकस्तो नीति ल्याउनुपर्छ भन्ने विषयमा पनि उनको अनुसन्धानकेन्द्रित छ। आफ्नो अनुसन्धानबारे उनले नागरिकसँग भने, ‘नेपालमा जग्गा बाँझो रहनुका केही मूलभूत कारण छन्। पहिलो कारण सामाजिक आर्थिक कारण हो। युवापुस्ता विदेश पलायन हुने क्रमसँगै जग्गा बाँझो हुन थालेको छ। दोस्रो कारण सिँचाइको अभाव र खेती गर्नेतिर मान्छेको इच्छा नहुनु रहेको छ। त्यसैगरी तेस्रो कारणमा जलवायु परिवर्तन र वातावरण प्रदूषण रहेको छ।’
पौडेलको अनुसन्धानले वर्तमान नेपाल सरकारको लक्ष्य समृद्ध नेपाल सुखी नेपाली भेट्नका लागि पनि सघाउ पु¥याउन सक्छ। तसर्थ, उनले केही समयपछि नेपाल सरकारका नीति निर्माताहरुलाई आफ्नो अनुसन्धानबाट प्राप्त नजिताको व्याख्या गर्ने कार्यक्रम बनाएका छन्। नेपालमा कृषि क्षेत्रलाई सुधार गर्ने हो भने विदेशबाट आयात पनि कम हुने र असन्तुलित व्यापारलाई केही हदसम्म सन्तुलित बनाउन सकिने पौडेल बताउँछन्।

नेपालका लागि अत्यन्त काम लाग्ने विषयको खोज तथा अनुसन्धान उनी चीनमै बसेर गरिरहेका छन्। उनी पनि उपयुक्त अवसर पाएमा नेपालमै फर्केर आफ्नो ज्ञानको सदुपयोग गर्न चाहन्छन्। नेपालमा विश्व विद्यालयबाहेक इसिमोड, आइयुसिएन, डब्लुडब्लुएफ, जाइका, युएनडिपी, जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्था र परियोजनामा यस प्रकारका वैज्ञानिकको ज्ञान प्रयोग हुनसक्छ। तर नेपालमा विज्ञापन खुलाउनुभन्दा पहिले ‘आफ्नो मान्छे’ खोजिन्छ र ‘आफ्नो मान्छे’ को योग्यताअनुसार विज्ञापन आह्वान गरिन्छ।

त्यस्तै बेइजिङबाट वातावरणशास्त्रमा पिएचडी गरेर चीनकै लान्चौबाट दुई वर्षको पोस्टडक गरी हाल लान्चौमै एसिस्टेन्ट प्रोफेसरका रुपमा कार्यरत लेखेन्द्र त्रिपाठी पनि नेपालमा काम गर्ने उपयुक्त अवसर पर्खेर बसेका छन्। उनी पछिल्लो समय नेपालको वायु प्रदूषणले तिब्बतमा पु¥याएको असरबारे अनुसन्धानरत छन्। नेपालबाट तिब्बतमा प्रदूषण जान थालेपछि चीनले नेपालको वातावरणमा अनुसन्धान गर्न चासो देखाएको त्रिपाठी बताउँछन्। उनी यही विषयमा चीनमा खोज अनुसन्धान गर्न व्यस्त छन्। त्रिपाठीले चीनबाट पिचएडी गर्नासाथ तीन वर्ष पहिले नेपाल फर्केर काम गर्ने इच्छा देखाएका थिए। सोही समयमा नास्टले ‘फर्क वैज्ञानिक फर्क तिमीलाई चाहन्छ नेपाल’ नारा ल्याएको थियो। उनले आवेदन दिए। प्रारम्भिक छनोटमा पनि परे तर पछि नास्टले खबर नगरेपछि उनी चीनमै पोस्टडक गर्न थाले।

त्रिपाठीकी श्रीमती प्रकृति शर्मा पनि हावामा ‘वायोलोजिकल फ्याक्टर’ विषयमा बेइजिङबाट पिएचडी गरेर हाल लान्चौमै पोस्टडक गरिरहेकी छिन्। शर्मा आफूले पढेको विषयमा अनुसन्धान गर्ने प्रयोगशाला नेपालमा भरखरै स्थापना भएको बताउँदै भन्छिन् ‘केही प्रयोगशाला निजी क्षेत्रबाट सुरु भए पनि नास्ट र विश्वविद्यालयमा मेरो विषयले बृहत् रुपमा प्रवेश पाएका छैनन्।’ पिएचडी सकेर तुरुन्तै नेपाल फर्कने इच्छा भए पनि आफूले काम पाउने ठाउँनै नभएकाले चीनमै पोस्टडक गरेर क्षमतावृद्धितिर लागेको उनले बताइन्।

भूगर्भ विज्ञानमा बेइजिङबाट पिएचडी सकेर हाल पोस्टडक गरिरहेका भूपति न्यौपानेले पनि नेपालमा कोइलाको सम्भावनामा गहन अनुसन्धान गरेका छन्। उनले पाल्पा र दाङ जिल्लामा कोइलाको अनुसन्धान गरी केही नयाँतथ्य पत्ता लगाएका छन्। नेपालको कोइला सामान्य रुपमा प्रयोग भइरहेको छ। तर न्यौपानेले ती कोइलालाई चीनका उच्चस्तरीय प्रयोगशालाबाट परीक्षण गरेर कोइलामा भएका विभिन्न तत्वको अन्वेषण गरेका छन। ‘नेपालको कोइलामा धेरै महŒवपूर्ण तत्व पाइन्छन्। ती तत्वका आधारमा नेपालको पाल्पा र दाङमा उच्चस्तरका कोइला पाइन्छन्। ती कोइलाबाट अन्य महँगा वस्तु बनाउन सकिन्छ,’ न्यौपाने भन्छन्, ‘यसबारे अझै गहन अनुसन्धान र खोजको आवश्यक छ।’

न्यौपानेका अनुसार नेपालको दैलेख र सुर्खेतमा ग्यास भण्डार छ। त्यसलाई उत्खनन गर्न सके स्थानीयले सुलभ ऊर्जा प्राप्त गर्न सक्ने उनी बताउँछन्। दैलेखमा जस्तै नेपालका अन्य थुप्रै ठाउँमा ग्यास तथा पेट्रोलियम पदार्थको खानी भएको समाचार समयसमयमा सार्वजनिक भएका छन्। नेपालको भूगर्भक्षेत्रमा नेपालमै बसेर काम गर्ने इच्छा राखेको बताउने न्यौपाने पनि अवसर नपाउँदा चीनमा काम गर्नुपरेको गुनासो गर्छन्। न्यौपाने जस्ता वैज्ञानिकलाई चिनियाँविश्वविद्यालयले अनुसन्धानमा लगाएर थुप्रै प्रतिफल प्राप्त गरिसकेका छन्। पिएचडीपछि अहिले उनले हिमालय क्षेत्रमा भूकम्पको अवस्थाबारे अनुसन्धान गरिरहेका छन्।

बेइजिङकै चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेसबाट सन् २०१५ मा वनस्पतिशास्त्रमा पिएचडी सकेका नवल श्रेष्ठ हाल पेकिङ विश्वविद्यालयमा कार्यरत छन्। उनले पिएचडीको अनुसन्धानमा तीन नयाँप्रजातिका उन्यु पत्ता लगाएका छन्। पेकिङ विश्वविद्यालयमा पोस्टडक गर्ने श्रेष्ठ पहिलो नेपाली पनि हुन्। पोस्टडकमा उनले गुराँसको विषयमा अनुसन्धान गरेका छन्। विश्वमा अफ्रिका र दक्षिण अमेरिका बाहेक अन्यत्र सबैतिर गुराँस पाइने उनी बताउँछन्। विश्वमा एक हजार प्रजातिका गुराँस पाइन्छन्, जसमध्ये ६ सय प्रजातिका गुराँस चीनमा पाइन्छन् भने नेपालमा ३२ प्रजातिका मात्र पाइने श्रेष्ठ बताउँछन्। ३२ प्रजातिमध्ये २ प्रजातिका गुराँसचाहिँनेपालमा मात्र पाइने उनले बताए।

बेइजिङबाटै पिएचडी सकेका विपिनकुमार आचार्य क्वाङचौको सनयातसेन विश्वविद्यालयमा ‘इन्भायरोमेन्टल हेल्थ रिमोट सेन्सिङ’ विषयमा विशेषज्ञका रुपमा काम गरिरहेका छन्। यसभित्र पनि उनको खास विषयचाहिँसंक्रमित रोगको भूगोल हो। उनले नेपालमा काम गर्ने इच्छा पनि देखाएका छन्। तर नेपालमा उनको जस्तो ज्ञानलाई सदुपयोग गर्ने संयन्त्रै बनेको छैन। चीनमा पढेर वैज्ञानिक भएका आचार्य अहिले चीनमै आफ्नो ज्ञानको सदुपयोग गरिरहेका छन्।

बेइजिङबाटै प्राकृतिक स्रोत व्यवस्थापनमा पिएचडी गरेका ध्रुवविजय जिसीले चीनमै वनस्पति इकोलोजीमा पोस्टडक गरिरहेका छन्। उनकी श्रीमती ज्योति भण्डारीले पनि घाँसेमैदान इकोलोजीमा पिएचडी गरी सोही विषयमा पोस्टडक गर्दैछिन्। उनीहरु दुवैजना अहिले चीनको क्वैचो प्रान्तको विश्वविद्यालयमा कार्यरत् छन्।

यसैगरी बेइजिङबाटै पिएचडी गरेका दिपेश रुपाखेती पनि लान्चौमा वातावरणशास्त्रमा पोस्टडक गरिरहेका छन्। बेइजिङमै पोस्टडक गर्ने अन्य वैज्ञानिकमा शालिकराम सिग्देल पनि हुन्। वनस्पतिशास्त्रमा ‘ट्रिलाइन’ मा पिएचडी गरेका उनी अहिले वनस्पति इकोलोजीमा पोस्टडक गदैंछन्। उनले नेपालका विभिन्न क्षेत्रका वनस्पतिको अनुसन्धान गरेका छन्। विशेषगरी जलवायु परिवर्तनबाट वनस्पतिमा कस्तो प्रभाव पर्छ भन्ने कुरामा उनीसँग गहन ज्ञान छ।

कुनै बेला चीनमा पढ्न नाक खुम्च्याउने नेपालीका लागि यतिबेला चीन आकर्षणको केन्द्र बनेको छ। विगत केही वर्षदेखि नेपाली विद्यार्थीले पिएचडीमा चीनमा उत्कृष्ट नतिजा प्राप्त गर्दै आएका छन्। चीनमा बिकेका यी नेपाली वैज्ञानिकलाई घरमै अवसर दिन सके नेपालले उनीहरूबाट राम्रो उपलब्धि प्राप्त गर्न सक्छ।

प्रकाशित: १० चैत्र २०७५ ०१:१२ आइतबार