चर्चित हलिउड फिल्म स्पाइडर–म्यानका पात्र अंकल बेन भन्छन्, ‘ठूलो शक्ति महान जिम्मेवारीसँगै आउँछ।’ 

आजको दुनियाँमा अमेरिकाको पनि त्यहीँ स्थान छ। अमेरिका अथाह शक्तिका साथ बसेको छ। विश्वलाई लोकतन्त्र, मानवअधिकारजस्ता कुराहरूमा पाठ सिकाउँछ पनि। अमेरिकाले संसारमा एक महाशक्तिको छाप छोडेको छ। तर अब त्यो बद्लिने खतरा देखिन थालेको छ। 

अमेरिकी निर्वाचित राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको सम्भावित दोस्रो कार्यकालमा उनको विस्तारवादी सोच पछ्याउने प्रष्ट देखिन्छ। उनको यो विचारले विश्व स्थिरता, सार्वभौमसत्ता र कानूनी शासनको बारेमा गम्भीर चिन्ता उत्पन्न हुन थालेको छ। उनका अभिव्यक्तिहरूले विश्व राजनीति र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा गम्भीर चिन्ता जन्माएको छ। क्यानडा, ग्रिनल्यान्ड, मेक्सिको खाडी कब्जा गर्ने र पानामा नहर पुनः नियन्त्रणमा लिने जस्ता अभिव्यक्तिहरूले एकतर्फी र विस्तारवादी दृष्टिकोणलाई झल्काउँछ। 

उनको यस्तो सोचले अन्तर्राष्ट्रिय कानूनलाई चुनौती दिनुका साथै विश्व शान्तिलाई खतरामा पार्न सक्छ। अमेरिकी जनताको लोकप्रिय मत पाएर आएका ट्रम्पले कुनै पनि देशलाई बलपूर्वक कब्जा गर्ने बयानबाट एक अतिवादी दृष्टिकोण प्रतिबिम्बित गर्छन्। उनको यो सोच अन्तर्राष्ट्रिय मान्यताहरू उल्ट्याउन मात्रै नभएर पहिलेदेखि नै युद्धको भुमरीमा फसेको दुनियाँलाई शान्तिको सट्टा थप घिउ थप्न पर्याप्त देखिन्छ।आउँदो २० जनवरीदेखि अमेरिकी राष्ट्रपतिका रूपमा दोस्रो कार्यकाल सम्हाल्ने तयारी गरिरहेका ट्रम्पले अमेरिकालाई हेर्ने विश्वको चश्मा नै परिवर्तन गर्ने संकेत दिएका छन्।

सार्वभौमसत्ताको सम्मान

आधुनिक अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको आधार हो, राष्ट्रिय सार्वभौमसत्ताको सम्मान। ट्रम्पका बयानले यी सिद्धान्तहरूलाई चुनौती दिन्छन्, जसले साम्राज्यवादी र उपनिवेशिक युगहरूको सम्झना दिलाउँछ जहाँ शक्तिले नै भूमि नियन्त्रण गर्थ्यो। क्यानडा वा ग्रीनल्यान्डजस्ता स्वतन्त्र देशहरूमाथि बलपूर्वक नियन्त्रण गर्नुलाई अन्तर्राष्ट्रिय कानून अन्तर्गत आक्रमणको कार्य मानिन्छ, जसले संयुक्त राष्ट्रसङ्घको चार्टरलाई उल्लङ्घन गर्छ। 

यस्ता कार्यहरूले व्यापक निन्दा, प्रतिबन्धहरू, र सम्भवतः नेटोजस्ता विश्व शक्तिहरू र गठबन्धनहरूबाट सैन्य प्रतिक्रिया उत्पन्न गर्न सक्छ, जसले खतरनाक सामना र क्षेत्रीय अस्थिरता निम्त्याउने डर छ। ट्रम्पको विस्तारवादी महत्त्वाकांक्षाले सम्भवतः सहयोगीहरूलाई परित्यक्त गर्ने र स्थापित साझेदारीहरूलाई खण्डित गर्नेछ। क्यानडा, एक निकट छिमेकी र नेटोको महत्त्वपूर्ण सहयोगी, उत्तर अमेरिकी सुरक्षा र व्यापारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउँछ। 

क्यानडाविरुद्ध कुनै आक्रामक कदमले दुई देशबीचको दशकौँको सहयोगलाई ध्वस्त पार्नेछ, विश्वको सबैभन्दा शान्त सीमानाहरूमध्ये एकलाई अस्थिर बनाउनेछ। नेटोको धारा ५ ले एक सदस्यमाथिको आक्रमणलाई सबैमाथि आक्रमण मान्छ, जसको अर्थ यस्तो आक्रमणले संयुक्त राज्य अमेरिकालाई यूरोपियन शक्तिहरूसहित उसका नेटो सहयोगीहरू विरुद्ध उभ्याउनेछ, सम्भावित रूपमा विश्वव्यापी द्वन्द्व सुरु हुनेछ।

क्यानडा र ग्रीनल्यान्डमा आँखा

क्यानडालाई ‘५१औँ राज्य’ बनाउने ट्रम्पको अभिव्यक्तिले क्यानडाको सार्वभौमसत्तामाथि सीधा प्रहार गरेको छ। क्यानडाका प्रधानमन्त्री जस्टिन ट्रुडोले ट्रम्पको योजना अपमानजनक भएको भन्दै यसको कडा विरोध गरेका छन्।  ट्रुडोले अमेरिकी नीतिहरूमा क्यानडाले स्वतन्त्र र सशक्त देशको रूपमा मात्र सहकार्य गर्न सक्ने कुरा स्पष्ट पारेका छन्। क्यानडाको संसद र आम नागरिकले ट्रम्पको अभिव्यक्तिको खुलेर विरोध गरेका छन्, जसले दुई देशबीचको सम्बन्धलाई थप तनावपूर्ण बनाएको छ।

ग्रीनल्यान्ड कब्जा गर्ने ट्रम्पको विचारपछि डेनमार्कको मात्रै नभएर यूरोपेली संघ (ईयू) को पनि ध्यान तान्यो। डेनमार्ककी प्रधानमन्त्री मेट्टे फ्रेडरिक्सनले ग्रीनल्यान्ड बिक्रीको चिज नभएको स्पष्ट गर्दै ट्रम्पको योजना हास्यास्पद र अस्वीकार्य भएको बताइन्। यसैबीच, ईयूले पनि ट्रम्पको अभिव्यक्तिको निन्दा गर्दै यसले लोकतन्त्र र अन्तर्राष्ट्रिय कानूनमाथि आक्रमण गरेको बताएको छ। ग्रीनल्यान्डका प्रधानमन्त्री मुटे एगेडेले पनि स्पष्ट रूपमा भने, ‘ग्रीनल्यान्ड हाम्रो हो र यो बिक्रीको लागि छैन र कहिल्यै हुँदैन।’ 

उनले ट्रम्पको बयानको निन्दा गर्दै आफ्नो देशको स्वतन्त्रता र सार्वभौमसत्ताको रक्षा गर्ने प्रतिबद्धता व्यक्त गरे। डेनमार्कले ग्रिनल्याण्डको रक्षा क्षमता बढाउनको लागि ठूलो मात्रामा लगानी गर्ने निर्णय पनि गरेको छ। युरोपियन युनियनले ट्रम्पको विस्तारवादी टिप्पणीलाई गम्भीरतापूर्वक लिएको छ। जर्मनी र फ्रान्सले विशेषगरी ट्रम्पको ग्रीनल्यान्डमाथि सैन्य बल प्रयोग गर्ने बयानको निन्दा गरेका छन्। जर्मन चान्सलर ओलाफ स्कोल्ज र फ्रान्सका राष्ट्रपति इम्यानुअल म्याक्रोनले यसको कडा शब्दमा विरोध जनाए। यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय कानूनको उल्लङ्घन मान्दै यूरोपियन युनियनले आफ्नो सार्वभौम सीमाहरूको रक्षा गर्ने प्रतिबद्धता व्यक्त गरेको छ। ट्रम्पको सोचले नेटोजस्तो संस्थाको आधारभूत मूल्य र मान्यतालाई हल्लाउने उसको विश्वास छ। 

मेक्सिको र पनामा नहरमाथि नजर

ट्रम्पको मेक्सिको खाडीलाई ‘गल्फ अफ अमेरिका’ नामकरण गर्ने योजना र पनामा नहर पुनः नियन्त्रण गर्ने अभिव्यक्तिले ती देशहरूको स्वाधीनतामाथि गम्भीर प्रश्न खडा गरेको छ। मेक्सिकोकी राष्ट्रपति क्लाउडिया सेनबाउमले ‘गल्फ अफ मेक्सिको’ को नाम बदलेर ‘गल्फ अफ अमेरिका’ राख्ने ट्रम्पको योजनाको जवाफ दिइन्। शेनबमले मेक्सिको खाडी शताब्दीयौंदेखि अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा मान्यता प्राप्त भएको भन्दै यसको सट्टा ट्रम्पले उत्तर अमेरिकाको एक क्षेत्रलाई ‘अमेरिका मेक्सिकना’, वा ‘मेक्सिकन अमेरिका’ नामकरण गर्नुपर्ने भन्दै सुझाव दिइन्। मेक्सिकोको प्रतिक्रिया ट्रम्पको विस्तारवादी सोचप्रति निकै सतर्क रहेको छ। यसले अब विश्वले अमेरिकालाई कतिसम्म गम्भीर लिन्छ भन्ने कुरामा पनि प्रश्न उठ्न थालेको छ। पनामा नहरमाथि ट्रम्पको दाबीले पश्चिमी गोलार्द्धमा अमेरिकी प्रभुत्व कायम राख्न खोजेको संकेत गरेको छ। यस्तो योजना पनामाका लागि मात्र होइन, अन्य क्षेत्रीय देशहरूको लागि पनि खतरनाक छ। 

आर्थिक अराजकता

गल्फ अफ मेक्सिकोजस्ता क्षेत्रहरू प्राकृतिक स्रोतहरूमा धनी छन् र आर्थिक केन्द्रहरूको रूपमा कार्य गर्छन्। यस्ता क्षेत्रहरूमा बलपूर्वक कब्जा गर्ने प्रयासले वातावरणीय र आर्थिक अराजकता निम्त्याउनेछ। स्थायित्वको सम्मान नगरी स्रोतहरूको नियन्त्रणले शोषण, वातावरणीय क्षति, र स्थानीय जनसङ्ख्याको विस्थापन निम्त्याउन सक्छ। स्रोत साधनका धनी क्षेत्रहरूको आक्रामक अधिग्रहणले यी स्रोतहरूमा निर्भर अन्य राष्ट्रबाट प्रतिरोध उत्पन्न गर्न सक्छ, जसले व्यापक आर्थिक अस्थिरता र द्वन्द्व निम्त्याउनेछ। विस्तारवादी नीतिले भूमि हासिल गर्न सैन्य शक्ति प्रयोग गर्ने इच्छा देखाउँछ, जसले अन्य राष्ट्रहरूसँग प्रत्यक्ष सैन्य द्वन्द्वको जोखिम बढाउँछ। 

यो सैन्यकरण अन्य देशहरूलाई पनि आक्रामक स्थिति अपनाउन प्रोत्साहित गर्न सक्छ, जसले विश्वव्यापी हतियारको दौड र ठूलो स्तरमा युद्धको जोखिम बढाउनेछ। यी द्वन्द्वहरूमा सहभागी हुन सक्ने धेरै परमाणु हतियार सम्पन्न राष्ट्रहरू भएकोले, परमाणु युद्धको जोखिमलाई नजरअन्दाज गर्न सकिँदैन। जलवायु परिवर्तनलगायतका कुरामा ट्रम्प कति गम्भीर छन्, त्यो कुरा विश्वले यसअघि नै देखिसकेको छ। सन् २०१७ मा उनले अमेरिकालाई पेरिस सम्झौतादेखि बाहिर निकालेर एक उदाहरण प्रस्तुत गरेका थिए। यसपटक पनि उनले फेरि पेरिस सम्झौता मात्रै नभएर अमेरिकालाई विश्व स्वास्थ्य संगठनजस्तावैश्विक संस्थाबाट बाहिर निकाल्ने बताएका छन्।अमेरिका पहिलो नीतिका साथ राजनीतिमा सफलता चुमेका ट्रम्पलाई विश्वको कुनै चिन्ता छैन। हिन्दीमा एउटा एउटा भनाई खुब चर्चामा छ, ‘अपना काम बनता, भाड़ में जाए जनता’ ट्रम्पको नीति यसैका वरपर घुमेको देखिन्छ। 

विश्व शान्तिको लागि खतरा

ट्रम्पको दृष्टिकोण प्रथम र द्वितीय विश्व युद्धजस्ता भयानक परिणामहरू निम्त्याएका ऐतिहासिक विस्तारवादी विचारधाराहरूको समान छ। हामी धेरै टाढा जानु पर्दैन, रूसले युक्रेनमा जे गरिरहेको छ, त्यही कुरा अझ बढ्ता गर्ने सोचमा ट्रम्प देखिन्छन्। अमेरिका वर्तमान विश्वमा नेतृत्वदायी भूमिकामा छ। यदि अमेरिका नै आफ्ना मूल्य मान्यता बिर्सेर अगाडि बढ्यो भने, शक्तिमा हुने देशहरू आफूभन्दा कमजोर देशलाई निल्ने ध्येयमा हुने कुरालाई नकार्न सकिँदैन। त्यसमा रूस, चीन, भारतजस्ता तमाम देशहरू पनि पर्छन्। बलपूर्वक भू–राजनीतिक महत्वाकांक्षा राख्ने नेताहरूले सधैँ क्षेत्रहरूलाई अस्थिर पारेका छन् र विश्व शान्तिलाई कमजोर पारेका छन्। 

२०औं शताब्दीमा अक्ष शक्तिहरूको विस्तारवादी नीतिले कस्तो चेतावनी दिन्छ। त्यसैगरी, हालै रूसले युक्रेनमा गरेको कार्यहरूले आधुनिक युगमा क्षेत्रीय आक्रमणको विनाशकारी प्रभावलाई रेखाङ्कित गर्छ। ट्रम्पको सोचले यस्तो आक्रमणलाई रोक्न डिजाइन गरिएका वैश्विक संस्थाहरू, जस्तै संयुक्त राष्ट्रसङ्घलाई कमजोर पार्ने खतरा पनि देखाउँछ। बहुपक्षीय कूटनीतिको सट्टा एकतर्फी कार्यवाहीलाई प्राथमिकता दिनुले विवादहरू समाधान गर्ने र शान्ति कायम राख्ने उद्देश्यका लागि बनाइएका तन्त्रहरूलाई कमजोर बनाउँछ। विश्वासको क्षति, यदि संयुक्त राज्य जस्तो प्रमुख शक्तिले विस्तारवादी नीति अपनाउँछ भने, यसले अन्य राष्ट्रहरूलाई पनि सोही गर्न प्रोत्साहित गर्न सक्छ, जसले अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थाको विघटन निम्त्याउनेछ। 

ट्रम्पका विस्तारवादी महत्त्वाकांक्षाहरूले शक्तिलाई कूटनीतिको भन्दा प्राथमिकता दिने, सार्वभौमसत्तालाई कमजोर पार्ने, र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धहरूलाई अस्थिर बनाउने दृष्टिकोण प्रतिबिम्बित गर्छ। यस्ता नीतिहरूले द्वन्द्व, आर्थिक विचलन, र विश्वव्यापी असुरक्षा निम्त्याउनेछ, जसले दोस्रो विश्व युद्धपछिको आदेशबाट प्रमुख शक्तिहरूको बीचमा शान्ति कायम राख्ने प्रयासमा ठूलो विचलन ल्याउनेछ। 

विश्व समुदायले यस्तो सोचलाई निस्सन्देह अस्वीकार गर्नुपर्छ र संवाद, सार्वभौमसत्ताको सम्मान, र अन्तर्राष्ट्रिय कानूनको पालनाको महत्त्वलाई बलियो बनाउनुपर्छ। विस्तारवादी नीतिहरूको सामान्यीकरणलाई रोक्नु केवल विशेष राष्ट्रहरूको सुरक्षा मात्र नभई सम्पूर्ण विश्वको स्थिरता र शान्ति कायम राख्नको लागि महत्त्वपूर्ण छ। 

-एजेन्सीको सहयोगमा