प्रकृतिले मानिससँगको सम्बन्धको आफ्नै कथा सुनाउँछ। जापानमा अहिले भालुको डर छाएको छ, नेपालमा भने गैँडासँगको सह–अस्तित्वको रमाइलो दृश्यले पर्यटक आकर्षित गर्छ। जहाँ जापानका सहरहरूमा भालु नियन्त्रण गर्न सेना परिचालन भएको छ, त्यही बेला नेपालको चितवनका सडकमा गैँडा हिँड्न थालेको दृश्यले मुस्कान ल्याउँछ।

गत सात महिनामा मात्रै जापानमा करिब एक सय भालु आक्रमणका घटना दर्ता भएका छन्, जसमा १२ जनाको मृत्यु भएको छ। भालुहरू पहाडी क्षेत्र पार गरेर अब सहरतिर आइपुग्न थालेका छन्। उनीहरू खानाको खोजीमा मानवीय बस्तीमा छिर्न थालेका हुन्।

अकिता र इवाते प्रान्तमा भालुको गतिविधि तीव्र रूपमा बढेको छ। राज्यले सेनासम्म परिचालन गरेर भालु नियन्त्रणको अभियान थालेको छ। मानिसहरूलाई घर बाहिर घण्टी झुन्ड्याउन, राति बाहिर ननिस्कन र ठुलो आवाज निकाल्न सल्लाह दिइँदैछ। यो दृश्यले देखाउँछ–प्रकृतिको सन्तुलन बिग्रँदा जनावर र मानिसबिचको दूरी कसरी घट्दै जान्छ।

नेपालमा फरक दृश्यः गैँडा र मानिसको सह–अस्तित्व

यता नेपालमा, खासगरी चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज र त्यसको वरपरका क्षेत्रहरूमा, मानवीय जीवन र जङ्गली जनावरबिचको सम्बन्ध फरक छ। यहाँ गैँडा सडकमा हिँड्दा त्रास होइन उत्सुकता देखिन्छ। चितवनको सौराहा, भरतपुरदेखि मेघौलीसम्मको सडकमा कहिलेकाहीँ दिउँसो पनि गैँडा निस्किन्छ। स्थानीयहरूलाई यो दृश्य सामान्य लाग्छ तर पहिलो पटक आउने पर्यटकका लागि यो असाधारण अनुभव हुन्छ। उनीहरू मोबाइल र क्यामेरा लिएर तस्बिर खिच्छन्, भिडियो बनाउँछन्, अनि गर्वका साथ भन्छन्, ‘यो नेपालमा मात्रै सम्भव छ।’

गैँडाको देश

नेपाल विश्वमै एक सिङ्गे गैँडाको सुरक्षित बास स्थानका रूपमा चिनिन्छ। चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज, बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज र शुक्लाफाँटा निकुञ्जमा अहिले ७५२ भन्दा बढी गैँडा छन् (२०२१ को गणनाअनुसार)। एक समय नेपालमा गैँडाको संख्या १ सयभन्दा कममा झरेको थियो। तर संरक्षण प्रयास, सामुदायिक वनको विकास र स्थानीय बासिन्दाको सक्रिय भूमिकाले यो सङ्ख्या पुनः बढाउन सम्भव भयो। संरक्षणकर्मीहरू भन्छन्, ‘गैँडा केवल जनावर होइन, यो हाम्रो पहिचान हो।’ गैँडाको छवि नेपाली मुद्रामा, पर्यटन प्रचार सामग्रीमा र राष्ट्रिय प्रतीकका रूपमा पनि प्रयोग गरिएको छ।

गैँडा सडकमा किन निस्कन्छ?

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा बर्सेनि सन्तुलनमा बसोबास गर्ने जनावरहरू विशेष गरी गैँडा, कहिलेकाहीँ सडकमा निस्कन्छन्। यसको मुख्य कारण भनेको जङ्गलभित्रको घाँस र पानीका स्रोतमा हुने परिवर्तन हो। वर्षा याममा बाढीले पुरिएका घाँसे क्षेत्रहरू, सुक्खा याममा सुकिएका पोखरीहरूले गैँडालाई नजिकका बस्ती र सडकतर्फ धकेल्छ। तर, उनीहरू आक्रामक हुँदैनन्, जबसम्म मानिसले डर देखाउँदैन वा बाधा पुर्‍याउँदैन।

पर्यटकको आकर्षण र आर्थिक मूल्य

गैँडा हेर्नकै लागि हजारौँ पर्यटक चितवन पुग्छन्। सौराहाको हात्ती सफारी, जिप सफारी वा नजिकबाट गैँडा अवलोकन, पर्यटन उद्योगको महत्त्वपूर्ण हिस्सा बनेको छ।

‘गैँडा हाम्रो पर्यटनको मेरुदण्ड हो,’ स्थानीय गाइड विक्रम थापा भन्छन्, 'बिना गैँडा, सौराहाको पहिचान अधुरो हुन्छ।’ त्यसैले, जब सडकमा गैँडा निस्कन्छ, धेरैजसो स्थानीयहरू रमाउँछन्, सहरकै गर्व ठान्छन्। यद्यपि, सडकमा अचानक निस्किएको गैँडासँग ठोक्किनबाट बच्न ट्राफिक प्रहरी सतर्क रहन्छ।

संरक्षणका चुनौती

संरक्षण सफल भए पनि चुनौती अझ बाँकी छन्। नदी किनारामा भइरहेको बस्ती विस्तार, सडक निर्माण, र कृषि क्षेत्रमा रासायनिक पदार्थको प्रयोगले गैँडाको बास स्थानमा असर पारेको छ। यस्तै, भारतसँगको सीमा नजिक तस्करी र अवैध सिकारको जोखिम पनि यथावत् छ। यद्यपि पछिल्ला वर्षहरूमा नेपालले ‘शून्य सिकार वर्ष’ घोषणा गरेर विश्वभर प्रशंसा कमाएको छ ।  

जापानका सडकमा भालु र नेपालको सडकमा गैँडा –यी दुई दृश्यहरू विपरीत लागे पनि एउटै सन्देश दिन्छन्।प्रकृतिसँग सन्तुलन बिग्रँदा जनावरहरू सहरमा आउँछन्। जब संरक्षण सफल हुन्छ, मानिस र जनावरबिच सह–अस्तित्व सम्भव हुन्छ।

चितवनको स्थानीय नर्मदा गजुरेल भन्छिन्, ‘गैँडा सडकमा निस्कँदा हामीलाई डर होइन, गर्व लाग्छ।’ शायद यही अन्तर हो जापानको भालु र नेपालको गैँडाबिच, एक डरको प्रतीक अर्को सह–अस्तित्वको।