काम गर्ने घण्टा घटाउँदा मानिसहरूलाई थप खाली समय मिल्छ। श्रम र सम्पत्तिको उचित वितरण हुन्छ र हरितगृह ग्यास उत्सर्जन घट्नमा सहयोग पुग्छ। तर, यो साहसी दृष्टिकोण धेरै डरलाग्दो छ।

सामाजिक न्याय सुनिश्चित गर्दै सन् २०३० सम्ममा हामीले हरितगृह ग्यास उत्सर्जनलाई सन् १९९० भन्दा ४० प्रतिशतले कसरी घटाउन सक्छौं? यस समस्यालाई समाधान गर्न जलवायुसम्बन्धी फ्रान्सको नागरिक महासन्धि (सिसिसी) ले सुरुमा कार्यघण्टा घटाएर हप्ताको २८ घण्टा गर्न सुझाव दिएको थियो। तर जुन २०२० मा राष्ट्रपति इमानुएल म्याक्रोनलाई प्रस्तुत गरिएका १४९ प्रस्तावहरूमध्ये यो थिएन। सिसिसीका ६५ प्रतिशत सदस्यहरूले यसलाई अनियमित रूपमा छनोट गरिए समाजव्यापी बहस सुरु हुने डर तथा यसले हरितगृह ग्यास उत्सर्जनमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्ने शंका गरेको कारणले यसलाई समावेश गर्ने विरुद्धमा मतदान गरे। ‘यो हरितगृह ग्यास उत्सर्जन कम गर्नुभन्दा काममा स्वस्थ र सामाजिक परिवर्तनको प्रश्न हो,’ सिसिसी सदस्य मेलानी ब्लान्चेटोटले भनेका थिए।

हालका अध्ययनहरूले हामीले काम गर्ने समय र हाम्रो कार्बन फुटप्रिन्ट नजिकबाट जोडिएको निष्कर्ष निकालेको छ। यद्यपि लेखकहरू भन्छन् कि डाटाको अभाव र ठूलो संख्यामा कारकहरू संलग्न भएकाले त्यो सम्बन्धलाई सटिक रूपमा परिणाम निकाल्न असम्भव बनाउँछ। २००७ मा दुई अमेरिकी अर्थशास्त्रीहरूले स्थापना गरे कि यदि अमेरिकाले इयुमा १५ धनी देशहरूले औसत काम गर्ने घण्टा सारे भने यसले ऊर्जा खपत १८ प्रतिशत घटाउँछ। यसका विपरीत यदि युरोपेली संघले अमेरिकी काम गर्ने घण्टा अपनायो भने यसको खपत २५ प्रतिशतले बढ्ने छ।

कम काम गर्ने या कम आम्दानी हुनेहरूसँग सबैभन्दा सानो कार्बन फुटप्रिन्ट हुन्छ। के यसको मतलब सारा संसार गरिब हुनुपर्छ? ‘यदि मानिसहरू धेरै समय धनी छन् भने तिनीहरूको उपभोगको वातावरणीय तीव्रता कम हुने छ। थप खाली समयको सट्टामा कम उत्पादन गरेर, हामी एक फरक तरिकामा कल्याण सिर्जना गर्छौं,’ लिल विश्वविद्यालयका अर्थशास्त्री फ्रान्कोइस–जेभियर डेभेटर भन्छन्। थप खाली समय पाउँदा हामीले पैसा खर्च नगरी आफैले गर्न सक्ने धेरै गतिविधिहरूमार्फत अर्को प्रकारको समृद्धिलाई अनुमति दिन सक्छौं। जस्तो कि खाना पकाउने, सिलाइबुनाइ, बगैंचा सरसफाइ, साइकल वा कार मर्मत गर्ने आदि।

महामारी विरुद्धको हतियार

यदि हामी जलवायु अराजकताबाट बच्न चाहन्छौं भने हरितगृह ग्यास उत्सर्जन घटाउनु अति आवश्यक छ। तर उत्सर्जन र वस्तु एवम् सेवाहरूको उत्पादनबीचको लिंकले यसलाई थप कठिन बनाउँछ, जसका लागि आवश्यक ऊर्जा खपत हुन्छ। जीवाश्म इन्धनलाई अन्य ऊर्जा स्रोतहरूसँग प्रतिस्थापन गर्न र ऊर्जा दक्षतामा सुधारले वातावरणमा औद्योगिक अर्थतन्त्रको प्रभावलाई पर्याप्त रूपमा घटाउँदैन र हरितगृह ग्यास उत्सर्जनबाट आर्थिक वृद्धिलाई दोहोर्‍याउन सकिन्छ भन्ने धारणा बकवास हो। यद्यपि, कल्याणको वृद्धि र उत्पादनको वृद्धिबीचको सम्बन्धमार्फत कमसेकम आजको परिकल्पनाजस्तै उत्पादन तोड्न सकिन्छ।

काम नै सबै वास्तविक धनको स्रोत र परिवर्तनको आवश्यक लीवर हो। यसले हाम्रो समाजको संगठन र हामीले उत्पादन गर्ने वा उत्पादन नगर्ने भौतिक र सामाजिक रूपमा राखेको मूल्यलाई प्रतिबिम्बित गर्छ। जिन गद्रेजस्ता अर्थशास्त्रीहरूले सुझाव दिन्छन् कि हामीले विकासपछिको समाजका बारेमा सोच्नुपर्छ, जसलाई हामीले उत्पादन गरेको रकमसँग जोडिएको छैन तर सामाजिक आवश्यकताहरू पूरा गर्ने हाम्रो क्षमतासँग जोडिएको छ। समाजशास्त्री डोमिनिक मेडा लेख्छन्, ‘विभिन्न मेट्रिक्सहरू अपनाउने र वातावरणीय ढाँचामा उत्पादनलाई एकीकृत गर्नाले हामीलाई प्राकृतिक वातावरणको संरक्षण र सामाजिक एकता कायम राख्दै सामाजिक आवश्यकताहरूको लागि चिन्ताको साथ वृद्धिको अत्याचारलाई प्रतिस्थापन गर्न अनुमति दिन्छ।’ उत्पादनको कुन क्षेत्रलाई घटाउने वा हटाउने र कुनलाई कायम राख्ने भन्ने प्रश्न बाँकी छ। त्यसैले निर्णय प्रक्रियामा जनसत्तालाई संलग्न गराउनु महŒवपूर्ण हुन्छ।

कामको घण्टा घटाउनु आधुनिक इतिहासमा मानव प्रगतिको सबैभन्दा ठूलो छलाङ हो। राजनीतिक र ट्रेड युनियन कार्यहरूमार्फत खाली समय पुनः प्राप्त गर्न सम्भव र यथार्थवादी दुवै साबित भएको छ। फ्रान्समा औद्योगिक युगको सुरुवातदेखि प्रत्येक कामदारले काम गर्ने घण्टाको संख्या आधा भएको छ। १८३१ मा प्रतिवर्ष ३०४१ घण्टाबाट २०१९ मा औसतमा १५०५ घण्टामा आएको छ। जर्मनी, नेदरल्यान्ड्स र नर्वेजस्ता अन्य देशहरूले काम गर्ने घण्टा अझ घटाउने व्यवस्था गरेका छन्।

फ्रान्समा कामको घण्टा सम्बन्धी पहिलो कानुन, १८४१ मा पारित भयो। यसले आठ वर्षभन्दा कम उमेरका बालबालिकालाई काम गर्न गैरकानुनी बनायो र १३ वर्षमुनिकालाई काममा सीमितता लगाएको थियो। यो बढ्दो रूपमा विनियमित भयो र अन्ततः १९५९ मा स्कुलमा प्रतिबन्ध लगाइयो। १६ वर्षको उमेरसम्म अनिवार्य भयो। सन् १८४८ मा काम दिनको १२ घण्टा, १९०० मा ११ घण्टा र १९१९ मा आठ घण्टामा सीमित थियो। सन् १९०० मा काम गर्ने हप्ताको कानुनी लम्बाइ ७० घण्टा थियो। त्यसपछि यो अनियमित वृद्धिमा घट्यो। लियोन ब्लमको लोकप्रिय मोर्चा सरकार (१९३६–३७) अन्तर्गत ४० मा पुग्यो। १९८१ मा फ्रान्कोइस मिटर्रान्डको चुनावपछि ३९ घण्टा र पछि अन्ततः २००० मा ३५ घण्टा बनाइयो।  

आज प्रगतिशील युनियन, वामपन्थी दल र हरियाली पार्टीले कामको घण्टा थप घटाउन आह्वान गरेका छन्। मे २०२० मा एटाक (वित्तीय लेनदेन र नागरिक कार्यको करका लागि संघ), सिजिटी युनियन महासंघ र ग्रिनपिसको नेतृत्वमा करिब २० वटा फ्रान्सेली कर्मचारी संगठन र पर्यावरणविद्हरूको समूहले संकट निकास योजना प्रकाशित गर्‍यो। जसमा कटौती र साझेदारी समावेश थियो। काम गर्ने घण्टा, तलबको हानी वा जबरजस्ती लचिलो कामबिना हप्ताको ३२ घण्टा पेस गरिएको थियो। काम गर्ने घण्टा बाँड्दा र जीवनको गुणस्तर सुधार गर्नाले हजारौंको संख्यामा रोजगारी सृजना हुने कुरा यी संस्थाले मे २०२१ को रिपोर्टमा दाबी गरे। यसले निष्कर्ष निकाल्यो, ‘पोले एम्प्लोइ (फ्रान्सेली सरकारी रोजगार एजेन्सी) मा दर्ता भएका झन्डै ७० लाख मानिसले यसो नगर्नु अनुचित हो। ‘यो बेरोजगारीसँग लड्ने मात्र होइन, अनिश्चित रोजगारीसँग लड्ने प्रश्न पनि हो। केही रोजगारदाताहरूले चुपचाप आफ्नै तरिकाले काम गर्ने घण्टा घटाउने, थप लचिलोपनको माग गर्दै आफ्ना कर्मचारीलाई अंशकालिक काम थोपर्ने र पुराना कामदारलाई बर्खास्त गर्ने कुरामा चुपचाप बसेका छन्।

महामारीले ल्याएको मन्दीलाई ध्यानमा राख्दै काम साझा गर्ने कुरा विशेष गरी दबाबमा छ। यस क्षेत्रको प्रगतिले आगामी महिनाहरूमा अपेक्षित रोजगारी रिबाउन्डलाई रूपान्तरण गर्न मद्दत गर्न सक्छ। कानुनी रूपमा काम गर्ने हप्ता ३५ घण्टा तोकिए पनि फ्रान्सेली जनताको राम्रो संख्याले धेरै काम गर्छन्। २०१८ मा पूर्ण–समय रोजगारीमा रहेकाहरूले हप्ताको औसत ४०.५ घण्टा काम गरे। तलब पाउने कामदार र प्रबन्धकहरूका लागि यो आंकडा ३९.१ घण्टा थियो। जसमध्ये लगभग आधा दिनमा तलब दिइन्छ। औसतमा हप्ताको ४६.६ घण्टा काम गर्छन्। यो ३५ घण्टा हप्ताको असफलताको संकेत होइन तर दोषहरूको संकेत हो।

दशकौंदेखि काम बाँडफाँड गर्नका लागि वैचारिक विरोध एक अकल्पनीय वास्तविकताको विरुद्धमा आएको छ। उपलब्ध कामको मात्राभन्दा कामदारहरूको संख्या द्रुत रूपमा बढिरहेको छ। १९८० र १९८९ को बीचमा काम गर्ने घण्टाको कुल संख्या प्रतिवर्ष ३८.५ बिलियन थियो र फ्रान्सको सक्रिय जनसंख्या २४.७ मिलियन थियो। २०१० देखि २०१९ सम्म काम गर्ने घण्टाको संख्या प्रतिवर्ष ३८.५ बिलियन थियो र सक्रिय जनसंख्या २४.७ मिलियन थियो। २०१० देखि २०१९ सम्म काम गर्ने औसत संख्या ४१.९ बिलियन थियो। यो सङ्ख्या प्रतिवर्ष ७.९ प्रतिशतले बढ्यो। जबकि काम गर्ने जनसंख्या २९.४ मिलियन थियो। हामी यस्तो समाजमा बस्छौं जहाँ कामको वितरण राम्रोसँग छैन। केही कामदारहरूले ठूलो संख्यामा घण्टाहरू जम्मा गर्छन्, जबकि अरू बेरोजगार छन्।

काम गर्ने घण्टा घटाउनु जलवायु परिवर्तनको प्रतिक्रियाको एक हिस्सा हुन सक्छ। यो रोजगारी र जलवायुबीच छनौट गर्ने प्रश्न होइन। ठीक उल्टोः ऊर्जा संक्रमणको संयोजनमा हाम्रो समाजलाई रूपान्तरण गर्नाले ठूलो संख्यामा रोजगारी सिर्जना गर्न सम्भव हुने छ। एनर्जी थिंकट्याङ्क नेगावाट एसोसिएसनको भविष्यवाणीअनुसार यसले सन् २०३० सम्ममा ६ लाख ३० हजार रोजगारी सृजना गर्न सक्छ र ग्याड्रेका अनुसार कल्याण उद्योगसँग जोडिएको थप एक लाख नयाँ रोजगारी हुन सक्छ। तर नतिजा जे भए पनि वास्तविक खाडल जोड्न यो अपर्याप्त हुने छ। ए, बी र सी (काम नभएका वा कम काममा रहेका र रोजगारी खोज्न आवश्यक पर्ने) कोटिहरू मिलाएर फ्रान्समा ५.७ मिलियन मानिस बेरोजगार छन्।  

उत्पादन घटाउन, विशेष गरी जब यसले ठूलो मात्रामा हरितगृह उत्सर्जन उत्पन्न गर्छ, कामदारहरूको उत्पादकतालाई ध्यानमा राख्नुपर्छ। काम गर्ने घण्टा घटाउँदा लगभग सधैं उत्पादकतामा वृद्धि हुन्छ। जलवायु चुनौतीको सन्दर्भमा रणनीतिको प्रभावकारिता कम हुन्छ र त्यो कामको तीव्रता उल्लेख नगरी धेरै मानिसहरूले वर्षौंदेखि अनुभव गरिरहेका छन्। धेरै जसो कम्पनीका मालिकहरूले काम गर्ने घण्टा वा कानुनले तोकेभन्दा बढी राखेर दिनको संख्या घटाएका छन्, आर्थिक रूपमा लाभान्वित भएका छन् र वास्तवमा यो प्रायः आर्थिक कारणले गरेका छन्।

बढेको कल्याण

सार्वजनिक कार्यका लागि सामग्री रिसाइक्लिनमा विशेषज्ञता प्राप्त कम्पनी वाइप्रेमाले १९९७ मा त्यसो गर्ने निर्णय गर्‍यो। अघिल्लो वर्ष पारित भएको पुनर्संरचना र कामको समय घटाउने रोबियन कानुनले कम्पनीलाई ‘हायरिङ’ सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्न सम्भव बनायो। रोजगारदाताको सामाजिक सुरक्षा योगदानमा कटौतीको बदलामा कुन नयाँ रोजगारीहरू सिर्जना गरिन्छन्। ‘सुरुवात गर्ने अवसर थियो। हामीले चार दिनमा ३५ घण्टाको विकल्प रोज्यौं। जसले हाम्रो समग्र उत्पादकत्व बढाएको छ,’ वाइप्रेमाको कम्पनी सेक्रेटरी सुसाना मेन्डेसले भन्छिन्।

जापानमा माइक्रोसफ्ट र न्युजिल्यान्डको पर्पेचुअल गार्डियनमा भएका प्रयोगहरूले समान परिणाम देखाए। ‘हाम्रो उद्देश्य उत्पादनमा कार्यसम्पादन मापन गर्ने हो, समय होइन,’ न्युजिल्यान्डमा युनिलिभरका प्रमुख निक ब्याङ्ग्स भन्छन्। फ्रान्समा, २५ जनवरी २०२१ मा महामारीको सन्दर्भमा सबै अपेक्षाहरू विरुद्ध र धेरै मन्त्रीले मानिसलाई बढी काम गर्नका लागि आह्वान गरे पनि एलडिएलसी (एक कम्प्युटर उपकरण वितरक) का कर्मचारीहरू तलब गुमाउन बिना चार दिनमा ३२ घण्टामा सरे। यो पहल कम्पनीका संस्थापक लरेन्ट डे ला क्लर्जेरीबाट आयो। जब कर्मचारी खुसी हुन्छन्, ग्राहक खुसी हुन्छन्। एलडिएलसीमा एक खरिद सम्पर्क एजेन्ट मथालिड पोमिएर अध्ययनसँग सहमत हुन्छन् कि जब मानिसहरू अधिक आराम र फिटर हुन्छन्, तिनीहरूले बढी काम गर्छन्।

पूर्वाग्रह र व्यंग्यचित्र

फ्रान्सेली घण्टाको उत्पादकत्व औद्योगिक क्रान्तिपछि लगातार बढ्दै गएको छ। सबैभन्दा उल्लेखनीय परिवर्तन १९४९ र १९७३ को बीचमा भयो। जब यो प्रतिवर्ष ५ प्रतिशतले बढ्यो। १९९० को दशकदेखि यो गति सुस्त भएको छ र अब उत्पादकत्वका लागि एक वर्षमा १.५ प्रतिशतभन्दा बढी सुधार गर्नका लागि असामान्य छ। तर के यो अनिश्चित कालसम्म बढ्न सक्छ र? यसले पनि कामको तीव्रता बढाउने खतरा त गर्दैन? प्रतिघण्टा उत्पादकत्व, कामको तीव्रता र कार्बन फुटप्रिन्ट घटाउने धेरै प्रस्तावहरू छन्। कामको राम्रो साझेदारीका साथ, कम घण्टा र सम्भवतः कम तीव्र कामको साथ, कामको मात्रा एकैपटक राम्रोसँग बाँडफाँड हुने छ र वातावरणीय दृष्टिकोणबाट कम हानिकारक हुने छ। लक्ष्य भनेको कल्याण बढाउनु र उत्पादनको बजार मूल्यलाई मात्र ध्यानमा राख्न बन्द गर्नु हो। यसले जीवनको स्तरलाई हानी नगरी वास्तविक सर्तमा सामग्रीको उत्पादन कम गर्न सम्भव बनाउँछ। तर यसको अर्थ समाजका बारेमा गम्भीर निर्णय लिनु हो र त्यसैले सामूहिक बहस गर्नु हो।

‘यदि मसँग समय छ भने म यात्रा गर्छु,’ सिसिसीका एक सदस्यले हप्तामा २८–घण्टा कार्यसमय बनाउने विचारको बहसमा आपत्ति जनाए। धेरै खाली समय र समान आम्दानीको कुराले साँच्चै मान्छे डराउँछन्। मानिसहरूले धेरै उपभोग गर्ने छन् र थप प्रदूषित गर्ने छन्। यो मूल्याङ्कन गर्नु जोखिमपूर्ण कार्य हो। डेरेस, श्रम र रोजगारीका लागि फ्रान्सेली सांख्यकीय कार्यालयका लागि गरिएको समाजशास्त्रीय अध्ययनले ३५ घण्टामा सरेको देखाएको छ। त्यसैगरी कमाएको समय प्रायः बालबालिकाको हेरचाहमा खर्च भएको थियो। उदाहरणका लागि उनीहरूलाई उनीहरूको गृहकार्य गर्न वा शिक्षकलाई भेट्न मद्दत गर्ने। यो सबैभन्दा धनी घरपरिवार हो, जसले सबैभन्दा बढी प्रदूषित गर्छ। २०२० को अध्ययन अनुसार, धनी १० प्रतिशतले एवम् गरिब १० प्रतिशतभन्दा २.२ गुणा बढी कार्बनडाइअक्साईड उत्पादन गर्छन्। तर हाम्रो सामाजिक मोडेलले यस्तो अत्यधिक उपभोग र हाम्रा सबै इच्छाहरू पूरा गर्ने बाध्यतालाई सफलताको संकेतका रूपमा हेर्छ। त्यसैले डेभेटरले सामूहिक रूपमा कम उत्पादनमा सफल हुनका लागि सांस्कृतिक परिवर्तन आवश्यक पर्ने तर्क गर्छन्। हामीले एकातिर कामको बाँडफाँड सुधार गर्न कामको घण्टा घटाउनुपर्छ र अर्कोतिर वृद्धिमा अंकुश लगाउनुपर्छ। उत्पादकत्वको नाफा आम्दानीका रूपमा होइन, खाली समयका रूपमा पारित गरेर उत्पादन बढाउने काम पनि रोक्नुपर्छ।  

इकोनोमिस्टेस एटेरेस समूहका सदस्य जीन मारी ह्यारिबे भन्छन्, ‘काम गर्ने घण्टा घटाउँदा दुईवटा फाइदा हुन्छन्। पहिलो, तीव्र आर्थिक वृद्धिको आवश्यकता नभई धेरै बेरोजगारलाई कार्यबलमा फिर्ता ल्याउने र दोस्रो, सम्भावित रूपमा मानव कल्याणको अर्को अवधारणा विकास गर्ने। के हामीले जहिले पनि बढी उपभोग गर्नका लागि धेरै काम गर्नुपर्छ वा थोरै काम गर्नुपर्छ ताकि हामी सबै काम गर्न सक्छौं।’ काम गर्ने घण्टा घटाउनु पहिलो चरण हो। यसले सीमित खपत र उत्पादनलाई थप स्वादिष्ट बनाउँछ। यसले हरित ऊर्जामा संक्रमणका साथसाथै सामाजिक र मनोवैज्ञानिक परिवर्तनका लागि लिभरको रूपमा काम गर्न सक्छ र कामको साझेदारीमा मद्दत गर्छ।  

‘आज अर्थतन्त्र १० प्रतिशतले सुस्त भएको छ। काम गर्ने घण्टा घटाउने यो सही समय होइन,’ इकोनोमिस्टेस एटेरेसका अर्का सदस्य मिसेल हसन बताउँछन्। तर पनि हरेक वर्ष औसत काम गर्ने घण्टा घट्दै गएको छ। पार्टटाइम कामहरू १९७५ देखि व्यावहारिक रूपमा तीन गुणा बढेको छ र ‘स्वतन्त्र ठेकेदार’ जस्ता अनिश्चित रोजगार स्थितिहरूको सिर्जनाले उनीहरूलाई जिम्मेवारीबिना आउटसोर्स गर्न अनुमति दिन्छ।  

जर्मनी र नेदरल्यान्ड्सले पार्टटाइम कामको भारी प्रयोग गर्छन्। युरोस्टारका अनुसार २०१९ मा तिनीहरूको सम्बन्धित कार्यबल क्रमशः २८.६ प्रतिशत र ५१.२ प्रतिशत अंशकालिक थिए। यसले उनीहरूलाई बेरोजगारी कम गर्न अनुमति दिन्छ, जुन नेदरल्याण्ड्समा फ्रान्सको आधा संख्यामा खडा छ। तर यी अभ्यासहरूले प्रायः ज्याला घटाउँछन् र महिला एवम् पुरुषहरू बीचको असमानता बढाउँछन्, जस्तो कि जर्मनीमा ‘मिनी–जब्स’ को आगमन र गरिबीमा वृद्धि उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ।

कोभिड–१९ महामारीले कुनै पनि कार्यमा तयारी गर्न असफल हुने खतरा देखाएको छ। जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरूबाट बढीभन्दा बढी पीडित हुन नपरोस्। यो सकेसम्म धेरै मानिसहरूलाई फाइदा हुने गरी समाधान छनोट गर्ने समय हो। हप्ताको २८ कार्यघण्टालाई हेर्दा हाम्रो सोचलाई हल्लाउन डिजाइन गरिएको प्रस्ताव एक ऐतिहासिक परिप्रेक्ष्यमा हामीलाई संगठन र कामको वितरणका बारेमा फरक सोच्न, उत्पादनसँग हाम्रो सम्बन्धलाई प्रश्न गर्न र विकासलाई अस्पष्ट पार्न अनुमति दिन्छ। हरितगृह ग्यास उत्सर्जन घटाउने आवश्यकताले वास्तविक सामाजिक प्रश्नका लागि तत्काल उधारो दिन्छ– के हामी काम गर्न, उत्पादन गर्न र कम उपभोग गर्न तयार छौं ताकि सँगै अधिक निष्पक्ष रूपमा बाँच्न सकौं? एकपटक हामीले नेपालको आँखाले ठण्डा दिमागले सोचौं त।  

प्रकाशित: २९ आश्विन २०७९ ०२:२९ शनिबार