सात हजारदेखि नौ हजार वर्षपहिले पशु पालन गर्दा कुकुरहरूले भेडा, बाख्रा र गाईवस्तुको गोठाला र संरक्षकका रूपमा सेवा गर्थे। यद्यपि धेरैले अझै पनि यी क्षमतामा सेवा गर्छन्। कुकुरहरू मुख्यरूपमा सामाजिक उद्देश्य र साथीका लागि प्रयोग गरिन्छ। आज कुकुरहरू अन्धा र अपांगता भएकाहरूका लागि गाइडका रूपमा वा प्रहरीको काममा कार्यरत छन्।
कुकुरहरू सामान्यतया शान्तिपूर्ण जनावर हुन् जसले जहिले पनि द्वन्द्वबाट बच्न प्रयास गर्छन्। कुकुरहरूले मानिसको मानसिक स्वास्थ्य र कल्याणलाई धेरै तरिकामा मद्दत गर्छन्। कुकुर मालिकहरूलाई उनीहरू बस्ने समुदायहरूसँग जोडिएको महसुस गराउँछन्।
संसारभर कुकुरलाई मानिसको सबैभन्दा असल साथी मानिन्छ। आदिम मानवकालदेखि कुकुरले मानिसको संरक्षण र शिकारमा सहयोग गर्दै आएको छ।
मानिस र कुकुरलाई यति नजिकको मानिन्छ कि मानिसको अन्य कुनै प्राणीसँग यस्तो सम्बन्ध विरलै हुन्छ। तिनीहरू अझै पनि सुरक्षा एजेन्सी, शिकारी र उद्धार कुकुरहरूका रूपमा प्रयोग गरिन्छ तर आज सम्बन्ध अलि फरक देखिन्छ।
कुकुरले टोक्ने धेरै घटना छन्। चाहे कुकुर घरपालुवा जनावर होस् वा सडकमा बस्ने। देशभर छाडा कुकुरले टोक्ने र बालबालिकालाई मार्ने घटना बढ्दै गएपछि विज्ञ र कार्यकर्ता पनि स्तब्ध भएका छन्। कतिपय घटनामा घरपालुवा कुकुरहरू संलग्न भएको तथ्य झन् चकित पार्ने छ। हालैका वर्षहरूमा देशभरबाट यस्ता हजारौँ घटना रिपोर्ट गरिएका छन् जसमा सबै उमेरका मानिस कुकुरको शिकार भएका छन्।
कुकुरहरूलाई दुई वर्गमा विभाजन गरिएको छ। एउटा सामुदायिक कुकुर र अर्को पाल्तु। सामुदायिक कुकुरहरू दशकौँदेखि मानिसको वरिपरि बस्ने बानी परेका हुन्छन्।
हाल, प्रकृतिले आवारा कुकुरहरूलाई दुई प्रकारका काम दिएको छ, एउटा बाँच्नका लागि खाना खोज्ने र अर्को सबैभन्दो क्षेत्रको रक्षा गर्ने। जब हामी आवारा कुकुरहरूलाई दिनको दुईपटक निःशुल्क खाना दिन्छौँ, हामी वास्तवमा उनीहरूलाई खानाका लागि काम गर्ने अवसरबाट वञ्चित गर्छौँ। तर तिनीहरूसँग काम गर्न अझै धेरै ऊर्जा छ, त्यसैले खाना खोज्ने काम सकिएपछि, तिनीहरूको दोस्रो काम क्षेत्रको रक्षा गर्नु हो र तिनीहरूले सबैभन्दो सम्पूर्ण शक्ति यही एक कार्यमा प्रयोग गर्छन्। त्यसैले जब कोही अपरिचित व्यक्ति उनीहरूको क्षेत्रमा आउँछन्, उनीहरूलाई आक्रमण गर्छन् र प्रायः उनीहरूको शिकार कामदारहरू, फेरीवालाहरू, बिक्रेताहरू आदि बन्छन्।
कुकुर मालिकहरू वा कुकुरप्रेमीहरूका रूपमा हामीले उनीहरूको व्यवहारलाई धेरै हदसम्म बुझ्दैनौँ। जब हामीले कुकुर पाउँछौँ वा घरपालुवा जनावर पाउँछौँ, हामी तिनीहरूलाई पशु चिकित्सकमा लैजान्छौँ किनभने हामी कुकुरको शरीर रचना बुझ्दैनौँ। कुकुरहरूको व्यवहार बुझ्न हामीले कुकुरको व्यवहार विशेषज्ञहरूसँग पनि परामर्श गर्नुपर्छ। अध्ययनका अनुसार घरपालुवा जनावर नभएका मानिसको तुलनामा घरपालुवा जनावर भएका मानिसले सबैभन्दो समुदायका अन्य मानिसलाई सजिलै भेट्ने सम्भावना ६० प्रतिशत बढी हुन्छ।
विश्वमा ९९% रेबिज रोगका कारण जनसमुदायमा हुने मृत्युको संबाहक कुकुर मानिन्छ। प्रतिवर्ष विश्वमा ५५ हजार जनाकोे मृत्यु रेबिज रोगका कारण, त्यो पनि गरिब समुदायमा हुने गर्छ। धेरैजसो बालबालिका यसकोे जोखिममा पर्छन्।
कुकुरको टोकाइ जनस्वास्थ्यका लागि अर्को चुनौती हो। छाडा कुकुर ट्राफिक दुर्घटना, अस्तव्यस्तता, घ्वनि प्रदूषण, फोहोर, घरका सामान नष्ट गर्ने, पाल्तु, वन्यजन्तु, नष्ट गर्ने कारक मानिन्छन्।
छाडा कुकुर विभिन्न कारणबाट पीडित हुन्छन्। कुपोषण तथा पिउने पानीको अभाव। छालाजन्य रोग लुतो र खुला घाउ। ७५ प्रतिशत लावारिस छाउरा, छाउरीको मृत्यु दर हुने गरेको छ। दुःखलाग्दा रोगले ग्रसित हुने पनि हुन्छ जस्तो–रेबिज, पारभो, ट्युमर। चोटपटक, सडक दुर्घटनामा मृत्यु। त्रास, झम्टिने, प्रतिस्पर्धा आदि।
अमानवीय तरिकाले मार्ने, विष खुवाउने, गोली हानी मार्ने, ग्यास च्याम्बरमा मार्ने, करेन्ट लगाइदिने, पानीमा चोपलेर मार्ने जस्ता घटनाबाट कुकुर पीडित हुँदै आएका छन्। अमानवीय तरिकाले नियन्त्रण गर्ने, घिसार्ने, पारवाहन, गर्ने समस्या पनि छन्। त्यसैगरी सुरक्षित ओतको अभाव, भीडभाड, तनावग्रस्त, रोगका संक्रमण आदि पनि कुकुर सताइनुका कारण हुन्।
समुदायमा रेबिजविरुद्घको खोप व्यवस्था मिलाउनुपर्छ। ७० प्रतिशत कुकुरलाई मात्र रेबिजविरुद्घको खोप दिने हो भने पनि कुकुरका कारण आइपर्ने समस्या न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ। सबैभन्दा कुकुरप्रति स्वामित्व बोध (कुकुर दर्ता गर्नुपर्ने), शिक्षा, सचेतना (कुकुरको हेरचाह, छाडा छाड्ने प्रवृत्ति रोक्ने), कुकुरको टोकाइ अनि रेबिजबाट बच्न कानुनी व्यवस्था मिलाउनुपर्छ।
कुकुरको स्याहारमा सामुदायिक सहभागिता, तिनको समस्या अनि जिम्मेवारी तोक्नुपर्छ। जिम्मेवार कुकुरधनी बन्न सहजीकरण गर्नुपर्छ यस्तो कानुनले। जसअन्तर्गत न्यून मूल्य र निःशुल्क बन्घ्याकरण तथा खोप सेवा उपलब्ध गराउन सकिन्छ।
समाजमा सहायता, सेवा, भावनात्मक समर्थन, थेरापी र साथी कुकुरको आवश्यकता बढ्दै गएको छ। चाहे साथीका रूपमा होस् वा स्वयंसेवक वा मानव स्वास्थ्य पेसेवरहरूका रूपमा, सहयोग वा उपचार प्रदान गर्ने विशेष भूमिकाहरू लिन सकिन्छ। कुकुर हाम्रो सामाजिक जीवनका अभिन्न सहयात्री हुन। मानव तथा पशु कल्याणका लागि कुकुरको संख्या व्यवस्थित गरिनुपर्छ। सामुदायिक कुकुरको संख्या व्यवस्थित गर्दा यिनको स्रोत पहिचान र एकिन गरिनुपर्छ। स्थानीय परिस्थिति सुहाउँदो कार्ययोजना हुनुपर्छ। जसबाट कुकुरलाई त्रसित नगरी रेबिजको त्रासबाट बच्न सकिन्छ।
–लेखक वरिष्ठ पशु चिकित्सक हुन्।
प्रकाशित: ७ आश्विन २०८० २३:५५ आइतबार