हालै इथियोपियन एयरलाइन्सले उड्ययन क्षेत्रकै अत्याधुनिक मानिने र जहाज निर्माता बोइङ कम्पनीको नवीनतम उत्पादन बोइङ ७८७—९ ड्रिमलाइनरलाई १०० औँ जहाजका रूपमा भित्रायो। इथियोपियन केहीसमयपहिलेसम्म नेपालसँगै गरिब राष्ट्रका रूपमा तुलना गरिने अफ्रिकी मुलुक इथियोपियाको राष्ट्रिय ध्वजाबाहक वायुसेवा कम्पनी हो। यतिखेर इथियोपियनलाई वायुसेवा क्षेत्रको विश्वमै सबैभन्दा उच्च वृद्घिदर भएको र अफ्रिका महादेशको सबैभन्दा ठूलो वायुसेवा कम्पनीका रूपमा हेरिन्छ। नेपाली राष्ट्रिय ध्वजाबाहक नेपाल वायुसेवा निगमभन्दा मात्रै १३ वर्षले जेठो यो एयरलाइन्सले द्रुत प्रगति गरिरहँदा नेपाली वायुसेवा निगम भने संकटबाट माथि उठ्न सकेको छैन।

वायुसेवा क्षेत्रमा मात्रै होइन, गएको दुई दशकयता जलविद्युत क्षेत्रमा पनि इथियोपियाको प्रगति चामत्कारिक मान्न सकिन्छ । सन् १९९० मा नेपालमा कुल विद्युत् उत्पादन २३५ मेगावाट हुँदा इथियोपियाको ४०८ मेवामात्रै थियो । त्यसपछिका १० वर्षमा नेपालले २६ मेवा थप गर्दा इथियोपियाको विद्युत् उत्पादन भने स्थिर रह्यो । पछिल्ला १५ वर्षमा इथियोपियाको कुल विद्युत् उत्पादन ३७१५ मेवा नाघिसकेको छ तर नेपालको भने ७६६ मेवामा सीमित छ । नेपालको विकासमा सबैभन्दा ठूलो सम्भावना भनिएका क्षेत्र पर्यटन र जलविद्युत्को विकासको गति यस्तो छ भने अन्य क्षेत्रको अवस्था कस्तो होला ? सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ।

हामीसँगैका मुलुकहरूको प्रगतिको ग्राफ बढ्दै गर्दा नेपालको उचाइ यथास्थितिमा नै छ वा घट्दैछ। समग्रमा हिमालबाहेक अन्य क्षेत्रमा नेपाल र नेपालीको उचाइविश्वमै पुड्को छ।

नेपालको अवस्थाको यो तुलना युरोप, अमेरिकाका कुनै विकसित देशसँग गरिएको होइन, केही दशकअघिसम्म पनि नेपाल जस्तै वा नेपालभन्दा पनि गए/गुज्रेकोअवस्थामा भएका मुलुकसँगको हो । जसले विश्व मानचित्रमा हाम्रो वास्तविक उचाइ मापन गर्छ । यसरी हामीसँगैका मुलुकहरूको प्रगतिको ग्राफ बढ्दै गर्दा नेपालको उचाइयथास्थितिमा नै छ वा घट्दैछ । समग्रमा यतिखेर हिमालबाहेक अन्य क्षेत्रमा नेपाल र नेपालीको उचाइविश्वमै पुड्कोछ।

विश्वका आठ हजारभन्दा अग्ला १४ मध्ये ८ वटा हिमशिखर नेपालमा पर्छ । नेपालमा पर्ने पृथ्वीको सबैभन्दा अग्लो शिखर सगरमाथाप्रति हामी नेपाली ठूलो गर्व गर्ने गर्छौँ भलै हाम्रो हिमालसम्बन्धी ज्ञानको आयतन निकै साँघुरो किन नहोस् । हामीलाई सगरमाथाको देशको बासिन्दा भनेर चिनाउन पाउँदा खुसी लाग्छ । विश्वलाई देखाइदिने भन्दै हामी सगरमाथाको फेदीमा गएर मन्त्रिपरिषद् बैठक गर्छौँ । त्यसले पनि चुचुरोसँगको हाम्रो अथाह प्रेमलाई प्रतिविम्बित गर्छ। तर हामीले हामीसँग भएका प्राकृतिक चुचुरोका उचाइलाई जति नै प्रेम र त्यसमा गर्व गरेतापनि मानव निर्मित चुचुरामाभने हामी विश्वमै निकै होचोमामानिन्छौँ।विश्वका अन्य देशका तुलनामा खेलकुद जस्ता शारीरिक क्षमता देखाउने क्षेत्रमा होस् या कला, साहित्य, चलचित्र, विज्ञान, प्रविधि जस्ता प्राज्ञिक क्षमता देखाउने क्षेत्रमाहोस्, हामी हाम्रो हिमाल जस्तो अग्लो कतै पनि देखिँदैनौँ । त्यस्ता क्षेत्रमा हाम्रो उचाइ अन्य देशकोतुलनामा हिमाल र महाभारत पर्वत जस्तो अग्लो होइन, चुरे जत्तिको पनि छैन्, पूरा समथर तराईजस्तो छ।

खेलकुददेखि प्रज्ञासम्म
यतिखेर सहरिया नेपालीहरूलाई विश्वकपको ज्वरोले समातेकोे छ ।सञ्चारमाध्यमदेखि सामाजिक सञ्जालसम्ममा विभिन्न राष्ट्रिय टोलीका पक्षधरनेपालीबीच एउटा भर्चुवल भिडन्त देख्न सकिन्छ । यस्ता भर्चुवल भिडन्त विश्वमा खेलिने क्रिकेटदेखि फुटबलसम्मकोखेल महोत्सवहरूमा देख्न सकिन्छ । तर विश्वस्तरका यस्ता प्रतिस्पर्धामा नेपाली टोलीले वास्तविक भिडन्त अझै गर्न पाएको छैन् । आफ्नो मुलुकको कुनै सहभागिता नहुँदापनि खेलप्रति सर्वसाधारणको यति उच्च क्रेज भएको नेपालको खेलकुदको अवस्था भने अन्य देशको तुलनामा होचोछ।

भर्ना संख्या हेर्दा त्रिभुवन विश्वविद्यालय विश्वको ठूला विश्वविद्यालयमध्ये ११ औँ स्थानमा पर्छ तर गुणस्तर मापनको सूचीमा भने विश्वका उच्च दुई हजार विश्वविद्यालयभित्र पनि पर्दैन्।

फुटबलमा नेपाल विश्वकप छनोटको प्रारम्भिक चरणबाट लगातार बाहिरिएको धेरै भयो । त्यसैगरीसन् १९६४ को जापान ओलम्पिकदेखि सहभागिता जनाउँदै आएको नेपालले सन् १९८८ को सोल ओलम्पिकमा कास्य पदक जित्नेबाहेक अन्य उपलब्धि हासिल गर्न सकेको छैन् । अध्ययनहरूले विश्व खेलकुदमा पदक संख्या र धनको ठूलो अन्तरसम्बन्ध रहेको देखाएको छ । सरसर्ती हेर्दा पदकहरू अधिकांश धनी देशहरूले नै बटुल्छन् । यद्यपि नेपाल जस्तै आर्थिक हैसियत भएका देशहरूले पनि रित्तो हात नफर्किएका उदाहरण पनि प्रशस्त छन् ।जमैका जस्ता उच्चमध्यम आय भएका देशको कुरा छोडौँओलम्पिकमा नेपालभन्दा ३२ वर्षपछिसहभागिता जनाएको लगभग उस्तै आर्थिक अवस्था भएका बुरुन्डीले नेपालभन्दाबढी पदक जितिसक्दा खेलकुदमा हाम्रो अवस्था अग्लो हुन सकेको छैन्।

शारीरिक क्षमता र सामथ्र्यका साथै लगनशीलता र धैर्यजस्ता कौशलहरूको पनि उच्च प्रदर्शन हुने खेलकुद जस्ता विधामा मात्रै होइन, मानसिक क्षमता, सिर्जनशीलता र विद्वता प्रदर्शन हुने प्राज्ञिक क्षेत्रहरूमा पनि नेपालको त्यस्तो कुनै उचाइदेखिएको छैन् । इथियोपियाले वायुसेवा उद्योगमा बनाएको हिमालजस्तो उचाइ हामीले अझैपनि कुनै पनि क्षेत्रमा बनाउन सकेका रहेनछौँ । नेपालका पूर्वाधारका योजनादेखि सेवा र उत्पादकमूलक उद्योगसम्मको उचाइ विश्वको औसतभन्दा धेरै तल छ।

केही दशकयता नेपालको शिक्षा क्षेत्र खासगरीप्राथमिक शिक्षामा भर्नाबढाउने र साक्षरता बढाउने लक्ष्यहरूमा प्रगति देखिएको भएतापनि नेपालको उच्च शिक्षाको गुणस्तरको अवस्था विगतभन्दा पनि खस्किएको छ ।विश्वका उत्कृष्ट विश्वविद्यालयसँगको कुरा छाडौँ, हाम्राविश्वविद्यालयहरूको शैक्षिक गुणस्तर यस क्षेत्रका सामान्य विश्वविद्यालयहरूको भन्दा पनि कमसल छ । भर्ना संख्या हेर्दा त्रिभुवन विश्वविद्यालय विश्वको ठूला विश्वविद्यालयमध्ये ११ औँस्थानमा पर्छ तर गुणस्तर मापनको सूचीमा भने विश्वका उच्च दुई हजार विश्वविद्यालयभित्र पनिपर्दैन्।

उच्च शिक्षालयहरूको अवस्थामात्रै होइन,ज्ञान÷विज्ञानका अन्य क्षेत्रमा समेत नेपालको अवस्था दयनीय छ । नेपालमा लेखिएका पुस्तकले, बनेका चलचित्रले, निर्मित कलाकृति र संगीतले अझैसम्म पनि विश्वस्तरमा एउटा उचाइ बनाउन सकेका छैनन् । यद्यपि खेलकुदमा जस्तो पुस्तक, संगीत र चलचित्रमा उत्कृष्टताको मापन सहजैगर्न सम्भव हुँदैन । एउटालाई अब्बल लागेको पुस्तक वा चलचित्र अर्को व्यक्तिलाई झुर लाग्नसक्छ । तर पनि अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा स्थापित पुरस्कार जित्नुुलाई गुणस्तरको एउटा मानक मान्ने हो भने नेपाली सिर्जनाले त्यस्तोगुणस्तरीय स्थान पाउन सकेका छैनन् । अमेरिकामा चलचित्र क्षेत्रमा दिइने अस्कर अवार्ड सुरु भएको बीस वर्षपछि बन्न थालेको नेपाली चलचित्रले हालसम्म अस्कर जित्नेमात्रै होइन,त्यसमा मनोनीतसम्म पनि हुन सकेको छैन । ओस्कारमात्रै होइन, विश्वस्तरका त्यस्ता पुरस्कारमा नेपाली चलचित्रको नाम परेको सुनिएको छैन् । कलासाहित्यको अवस्था पनि चलचित्र जस्तै छ । नेपाली साहित्यले नोवल, म्यान वुकरवा त्यस्तै किसिमका अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कार जित्न सकेको छैन् । नेपालीसंगीतको पनि अवस्था लगभग उस्तै नै छ।

व्यक्तिगत उचाइ पनि उस्तै
ज्ञानविज्ञानका विभिन्न विधामा नेपाली सिर्जनाका उचाइहोचोमात्रै होइन,त्यस क्षेत्रमा लागेका नेपालका प्राज्ञिक व्यक्तित्व, अन्वेषक, अनुसन्धानकर्ता, साहित्यकार, कलाकार, संगीतकार, चलचित्रकर्मीले पनि नेपाली सीमाभन्दा बाहिर गएर आफ्नो उत्कृष्टता देखाउन सकेका छैनन्। विभिन्न विधामानोवल पुरस्कारजित्ने नाममा छिमेकी देशपाकिस्तान, भारत र बंगलादेशका नागरिक परिसकेका छन् तर हालसम्म एकजना नेपालीलेपनि त्यो उचाइ हासिल गर्न सकेको छैन् ।अस्कर वा नोवल जस्तो हिमाली उचाइ होइन,मनीषा कोइरालालाई अपवाद छाडिदिने हो भने नेपाली चलचित्रकर्मी वा कलाकारले नेपालबाहिर आफ्नो परिचयको सानो चुरे पनि बनाउन सकेका छैनन्।

खस्कँदो उचाइ
हामीले संस्थागतरूपमा विकास, प्रगति र समृद्घिको कुरा गर्न थालेको पनि छ दशकभन्दा बढी भइसकेको छ । देशको प्राथमिकतामा कृषि, पर्यटन, जलविद्युत्, शिक्षा र स्वास्थ्यलाई राखेर बजेटको ठूलो अंश खर्च गर्ने पनि गरिएकोछ । तर त्यसको प्रतिफल भने उत्साहजनक छैन् । कृषिलाई प्रधान मानिने नेपालको कृषि क्षेत्र अझै निर्वाहमुखी नै छ । विश्व बैंकको पछिल्लो तथ्यांकअनुसार कृषि उत्पादकत्वमा नेपाल विश्वका १५५ देशमध्ये १४४ औँमा पर्छ । नेपालभन्दा थोरै कम कृषि उत्पादकत्व भएका मुलुकमा रुवान्डा, जिम्बाब्वे, मलावी, बुक्रिना फासो, कंगो, गाम्विया, बुरुन्डी जस्ता देश पर्छन् । यो सूचकांकको उपल्लो स्थानमा नेताहरूले नेपाललाई बनाउने भनेको देश सिंगापुरलगायत स्लोभानिय, फ्रान्स, क्यानडा, नर्वे आदि पर्छन् । कृषिमा कम उत्पादकत्व भएकाले नेपाली उत्पादनहरू अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्नै नसक्ने भएका छन् । विदेशमा उत्पादित सस्ता सामानको आयात ह्वात्तै बढेको छ।

२०२८/२९ सालतिर नेपालले ३० रुपियाँ बराबरको सामान आयात गर्दा ७० रुपियाँको सामान निर्यात गथ्र्याे तर हाल आयात ९३ प्रतिशतमा पुगेर निर्यात ७ प्रतिशतमा खुम्चिएको छ । व्यापार तथा निकासी प्रवद्र्धन केन्द्रको पछिल्लो तथ्यांकअनुसार चालु आर्थिक वर्षको आठ महिनामादेशमा एक खर्बभन्दा बढीको कृषिजन्यउत्पादन आयात भएको छ । जसमध्ये १८ अर्बको चामल, ७ अर्बको मकै, १४ अर्बको तरकारी, ६ अर्बको फलफूल आदि छन् ।यसले हाम्रो कृषिको खस्कँदो उचाइ चित्रण गर्छ।

हिजोआज विश्वमा देशहरूको तुलनात्मक अवस्था देखाउन विभिन्न संस्थाले विभिन्न विधागत सूचकांक बर्सेनि प्रकाशित गर्ने गर्छन् । त्यस्ता सूचकांक हेर्दा नेपालको उचाइनकारात्मक दिशातर्फ बढ्दैछ । ती सूचकांकको सार नेपाल भ्रष्टाचार बढी हुनेकमसल वातावरणीय स्वस्थ भएको नवप्रवर्तन नहुने एक दरिद्रतममुलुक हो । ट्रान्सपेरेन्सी इन्टरनेसनले बर्सेनि प्रकाशित गर्ने भ्रष्ट मुलुकको सूचीमा नेपाल १८० मध्ये १२२ औँ नम्बरमा छ भने विश्व इनोभेसन इन्डेक्समा विश्वका १२७ देशमध्ये नेपालको अवस्था १०९ औँ नम्बरमा पर्छ । अहिले विश्वमा नवप्रवर्तन अर्थात इनोभेसनलाई आर्थिक विकासको इन्जिनका रूपमा लिइन्छ । जैविक विविधता संरक्षणमा विगतमा केही प्रगतिगरेतापनि समग्रवातावरणीय स्वास्थ्यमा नेपाल पुछारमा पुगेको छ ।अमेरिकाको येल विश्वविद्यालयले बर्सेनि प्रकाशन गर्ने स्वच्छ वातावरण मापनको सूचकांक वातावरण निष्पादन सूचकांकमा विश्वका १८० देशमध्येमा नेपाल १७६ औँ नम्बरमा पर्छ। यी उदाहरणले विगतमा केही प्रगतिभएका क्षेत्रमा समेत हामी अहिले अधोगतितिर लागेको स्पष्ट संकेत मिल्छ।

देशमा यतिखेर समृद्घिको भाष्य चर्चामा छ । वास्तविक समृद्घि भनेको माथि उल्लिखित हाम्रो होचोपनकोउपचार हो । यो होचोपनबाट मुक्त पाउने पहिलो प्रयास भनेको हामी होचो छौँ भन्ने इमान्दार स्वीकारोक्ति हो । तर विडम्बना, जुन अझैपनि हामी धेरै नेपालीले गर्न सकेका छैनौँ।

प्रकाशित: १० असार २०७५ ०४:३६ आइतबार