भारतले मे ८ को राति पाकिस्तानी ड्रोन र मिसाइलहरूलाई भारतको एयर डिफेन्स सिस्टम (वायु रक्षा प्रणाली)ले विफल पारेको दाबी गरेको छ।

भारतले केही समयअघि रुसबाट प्राप्त गरेको एस-४०० प्रतिरक्षा प्रणालीको बारेमा विशेष छलफल भइरहेको छ। यद्यपि, पाकिस्तानले भारतको यो दाबीलाई अस्वीकार गरेको छ र भारतमा ड्रोन र मिसाइल आक्रमण गरेको अस्वीकार गरेको छ।

कुनै पनि देशको लागि लडाकु विमान, ड्रोन, क्षेप्यास्त्र र हेलिकप्टर जस्ता शत्रुको हवाई खतरालाई नष्ट गर्ने प्रविधि आधुनिक युद्धको लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। भारत र पाकिस्तान जस्ता देशहरूको सन्दर्भमा जहाँ सीमामा प्रायः तनाव रहिरहन्छ, यी प्रणालीहरूको भूमिका अझ महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

वायु रक्षा प्रणालीले देशको रक्षा गर्न मात्र नभई युद्ध जस्तो परिस्थितिमा रणनीतिक लाभ प्राप्त गर्न पनि मद्दत गर्छ।

वायु रक्षा प्रणाली भनेको के हो? यसले कसरी काम गर्छ? भारत र पाकिस्तानसँग कस्ता वायु रक्षा प्रणालीहरू छन्? यी प्रश्नहरू हामी यस समाचारमा बुझ्ने प्रयास गर्ने छौं।

वायु रक्षा प्रणाली भनेको के हो?

वायु रक्षा प्रणाली भनेको एक सैन्य प्रणाली हो, जसले देशको हवाई क्षेत्रलाई शत्रुको विमान, क्षेप्यास्त्र, ड्रोन र अन्य हवाई खतराहरूबाट जोगाउँछ। यो प्रणालीले राडार, सेन्सर, मिसाइल र बन्दुक प्रणाली प्रयोग गरेर हवाई खतराहरू पत्ता लगाउँछ, ट्र्याक गर्छ र प्रतिरोध गर्छ।

वायु रक्षा प्रणालीहरू स्थिर (स्थायी रूपमा राखिएको) वा मोबाइल (चल) तैनाथ गर्न सकिन्छ र साना ड्रोनदेखि ब्यालिस्टिक मिसाइल जस्ता ठूला खतराहरू सम्मका खतराहरूलाई रोक्न सक्षम छन्।

यसको मुख्य उद्देश्य नागरिक क्षेत्र, सैन्य अड्डा र महत्त्वपूर्ण संरचनाहरूलाई हवाई आक्रमणबाट जोगाउनु हो।

वायु रक्षा प्रणालीले चार मुख्य भागमा काम गर्छ। राडार र सेन्सरहरूले शत्रुका विमान, क्षेप्यास्त्र र ड्रोनहरू पत्ता लगाउँछन्। कमाण्ड एण्ड कन्ट्रोल सेन्टरले डाटा प्रशोधन गर्छ र प्राथमिकताहरू निर्धारण गर्छ।

हतियार प्रणालीहरूले खतराहरूलाई रोक्छन्, जबकि मोबाइल एकाइहरूले द्रुत तैनाथीलाई सक्षम बनाउँछन्, जसले गर्दा यसलाई युद्धभूमिमा अत्यन्त प्रभावकारी बनाउँछ।

वायु रक्षा प्रणालीले कसरी काम गर्छ?

वायु रक्षा प्रणालीहरूले धेरै चरणहरूमा काम गर्छन्, जसमा खतरा पत्ता लगाउने, खतरा ट्र्याक गर्ने र अन्ततः क्षति पुर्‍याउनु अघि नै यसलाई हटाउने समावेश छ।

आधुनिक प्रविधि र सञ्चालनले हरेक चरणमा धेरै महत्व राख्छ।

पहिलो चरणमा राडार र अन्य सेन्सर प्रविधिहरू प्रयोग गरेर हवाई खतराहरू पत्ता लगाइन्छ। राडार एक प्राथमिक उपकरण हो जसले विद्युत् चुम्बकीय तरंगहरू पठाउँछ र शत्रुको विमान वा क्षेप्यास्त्रहरूको फिर्तीबाट स्थिति पत्ता लगाउँछ।

लामो दूरीका राडार, मध्यम दूरीका र छोटो दूरीका राडारका साथै इलेक्ट्रोनिक सेन्सर र इन्फ्रारेड सेन्सर जस्ता उपकरणहरूले शत्रुको विमानबाट उत्सर्जित संकेतहरू पत्ता लगाउँछन् र तिनीहरूको सही स्थान पत्ता लगाउँछन्।

यस चरणमा खतराको चाल, खतराको प्रकार जस्तै आक्रमणमा कस्तो प्रकारको ड्रोन वा विमान वा मिसाइल प्रयोग गरिएको थियो भन्ने कुरा पत्ता लगाइन्छ।

दोस्रो चरणमा खतरा ट्र्याकिङ समावेश छ, जसले ड्रोन, मिसाइल वा लडाकु विमान जस्ता आक्रमण गरिएका उपकरणहरूको चाल, बाटो र अन्य गतिविधिहरूको बारेमा सही जानकारी सङ्कलन गर्दछ।

राडार, लेजर रेन्ज फाइन्डर र डाटा लिङ्क नेटवर्कहरू मार्फत शत्रुको विमान वा क्षेप्यास्त्रको गति, उचाइ र दिशा निगरानी गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा सुनिश्चित गरिन्छ।

धम्की ट्र्याकिङ अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ किनभने आक्रमण वा युद्धको समयमा ट्र्याकिङ प्रणालीले शत्रुले प्रहार गरेको क्षेप्यास्त्र, ड्रोन वा लडाकु विमान मात्र नभई आफ्नै लडाकु विमान वा क्षेप्यास्त्रहरू पनि ट्र्याक गर्छ।

त्यस कारण यस्ता उपकरण वा क्षेप्यास्त्र वा लडाकु विमानहरूमा हुने कुनै पनि क्षतिबाट बच्न ट्र्याकिङ प्रणाली पूर्ण र भरपर्दो हुनु महत्त्वपूर्ण छ। निरन्तर ट्र्याकिङपछि खतरालाई समयमै हटाउनु पर्छ।

भारतको वायु रक्षा प्रणाली कति शक्तिशाली छ?

भारतको वायु रक्षा प्रणाली एस-४०० को बारेमा कुरा गरौं, जसलाई भारतीय सेनाले सुदर्शन चक्र भनेर सम्बोधन गर्छ। भारतको वायु रक्षा प्रणाली यसको बहु तह र प्रणालीहरूको विविधताको लागि परिचित छ। यसमा रूसी, इजरायली र स्वदेशी प्रविधिहरूको मिश्रण छ, जसले यसलाई आफ्ना छिमेकीहरू भन्दा बढी प्रभावकारी बनाउँछ।

२०१८ मा भारतले रूसबाट पाँचवटा एस-४०० मिसाइल प्रणाली खरिद गर्न सहमति जनाएको थियो।

यो अमेरिकाको उत्कृष्ट प्याट्रियट मिसाइल वायु रक्षा प्रणालीसँग अनुकूल रूपमा तुलना गरिन्छ। यो सम्झौता भारत र रुसबीच ५.४३ अर्ब डलरमा भएको थियो।

एस-४०० एक मोबाइल प्रणाली हो, जसको अर्थ यसलाई सडकबाट ढुवानी गर्न सकिन्छ। अर्डर प्राप्त भएको पाँचदेखि १० मिनेटभित्र यसलाई तैनाथ गर्न सकिने बताइएको छ।

इन्डियन एक्सप्रेसको एक रिपोर्ट अनुसार एस-४०० ट्रायम्फ बाहेक भारतसँग बराक-८ र स्वदेशी आकाश मिसाइल प्रणालीहरू पनि छन् जसले वायु रक्षामा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। स्पाइडर र इग्ला जस्ता प्रणालीहरू छोटो दूरीको खतराहरूको सामना गर्न प्रयोग गरिन्छ।

सेवानिवृत्त मेजर डाक्टर मोहम्मद अली शाहले बीबीसीलाई भने, 'हाम्रो देशको सुरक्षाको लागि तैनाथ गरिएका उपकरणहरूको विवरण साझा नगरीकन, म भन्न चाहन्छु कि भारत र पाकिस्तानको वायु रक्षा प्रणाली बीचको भिन्नता स्पष्ट छ।'

'हाम्रा सेनाहरूले पाकिस्तानको वायु रक्षा प्रणालीलाई क्षति पुर्‍याएको छ, जबकि भारतीय वायु रक्षा प्रणालीले जम्मूमा धेरै स्थानहरूमा पाकिस्तानी प्रयासहरू र ड्रोनहरू उडान गर्न सफलतापूर्वक रोकेको छ... रूसबाट एस-४०० खरिद गर्दा प्रतिबन्धको जोखिम थियो, तर आज त्यही प्रणालीले अनगिन्ती भारतीयहरूको जीवन बचाउँदैछ।'

जहाँ भारतीय रक्षा मन्त्रालयले भनेको छ कि मे ८ मा पाकिस्तानले ड्रोन र मिसाइल प्रयोग गरेर भारतका धेरै सैन्य अड्डाहरूलाई लक्षित गर्ने प्रयास गरेको थियो। जसलाई भारतले विफल पारेको थियो। पाकिस्तानले यी आक्रमणहरूमा कुनै पनि संलग्नतालाई अस्वीकार गरेको छ।

पाकिस्तानको वायु रक्षा प्रणाली?

२०१९ पछि भारतले रूसी एस-४०० विमान विरोधी क्षेप्यास्त्र प्रणाली प्राप्त गर्यो, जबकि पाकिस्तानले चीनबाट एचक्यू-९ वायु रक्षा प्रणाली प्राप्त गर्यो।

टाइम्स अफ इन्डिया पत्रिकाको एक रिपोर्ट अनुसार पाकिस्तानको वायु रक्षा प्रणाली मुख्यतया चीन र फ्रान्सको प्रविधिमा आधारित छ। यसको मुख्य भाग एचक्यू-९ मिसाइल प्रणाली हो, जसले १२० देखि ३०० किलोमिटरको दूरीमा खतराहरूलाई रोक्न सक्छ।

यसको अतिरिक्त फ्रान्सबाट आयात गरिएको स्पाडा वायु रक्षा प्रणाली विशेष रूपमा हवाई अड्डाहरू र अन्य महत्त्वपूर्ण स्थानहरूको सुरक्षा गर्न प्रयोग गरिन्छ।

पाकिस्तानी वायुसेनाका पूर्व उप-एयर मार्शल इकरामुल्लाह भट्टीले बीबीसी उर्दूलाई बताएअनुसार पाकिस्तानको वायु रक्षा प्रणालीमा छोटो दूरी, मध्यम दूरी र लामो दूरीको सतहदेखि सतहमा प्रहार गर्ने क्रूज र ब्यालिस्टिक क्षेप्यास्त्रहरूलाई रोक्न सक्ने क्षमता छ।

उनले भने, 'पाकिस्तानले आफ्नो प्रतिरक्षा प्रणालीमा चिनियाँ निर्मित एचक्यू-१६ एफई प्रतिरक्षा प्रणाली पनि समावेश गरेको छ, जुन सतहबाट सतहमा प्रहार गर्ने क्षेप्यास्त्र, क्रूज क्षेप्यास्त्र र युद्धपोतहरू विरुद्ध प्रभावकारी छ।

यद्यपि, जब हावाबाट जमिनमा प्रहार गर्ने क्षेप्यास्त्रहरूलाई रोक्ने कुरा आउँछ, त्यस्तो कुनै प्रतिरक्षा प्रणाली अवस्थित छैन।

वायु रक्षा प्रणालीहरू अत्यधिक उन्नत भए तापनि तिनीहरूले अझै पनि धेरै चुनौतीहरूको सामना गर्छन्। हाइपरसोनिक मिसाइल र झुण्ड ड्रोनहरूको बढ्दो खतराले यी प्रणालीहरूलाई थप विकास गर्ने आवश्यकता बढाएको छ।

भविष्यमा, कृत्रिम बुद्धिमत्ता र लेजर-आधारित हतियारहरूले हवाई रक्षालाई अझ कुशल र सस्तो बनाउन सक्छन्। एआई प्रणालीहरूले खतराहरूको द्रुत पहिचान र प्रतिक्रियामा मद्दत गर्नेछ, जबकि लेजर प्रविधिले घातक प्रहारहरूमा परिशुद्धता प्रदान गर्नेछ। बीबीसी