अगस्त्यश्च पुलस्त्यश्च...। यो नाग पुज्ने मन्त्र हो। आज नागपञ्चमी पर्व भएकाले घरका ढोकामा नागका तस्बिर टाँसेर पूजा गर्ने प्रचलन छ। प्रकृतिको संरक्षणमा अतुलनीय योगदान दिँदै आएको यो जीव यथार्थतामा भने जीवन–मरणको संकटमा छ। नाग पुज्दै आएको हाम्रो समाजमा सर्प देख्नेबित्तिकै मार्ने चलन अझै छ। सर्प संरक्षणमा काम गर्दै आएकाहरू भने सर्प पनि नाग नै भएकाले यिनीहरूलाई जोगाउनुपर्नेमा जोड दिन्छन्। ‘सर्प पनि नाग नै हुन्। यी प्रकृतिका लागि आवश्यक र पूजा गर्न लायक छन्। यस्तो सन्देश हाम्रा पूर्वजले पहिल्यैदेखि दिएका हुन्,’ नेपालका सर्पहरू नामक पुस्तकका लेखक प्राध्यापक करनबहादुर शाह भन्छन्, ‘त्यसैले यिनलाई मार्नुहुन्न, जोगाएर लाभ लिनुपर्छ। ’

संसारभर ४ हजार ५०० प्रजातिका सर्प पाइने र तीमध्ये ८२ प्रजाति नेपालमा पनि पाइने शाहले बताए। यसमा पनि २२ प्रजाति मात्र विषालु हुने उनको भनाइ छ। सर्प देख्नेबित्तिकै मार्ने चलन भए पनि एक दशकयता भने त्यसमा केही कमी आएको उनको बुझाइ छ। ‘त्यसैले सर्प उद्धार गरिएका खबर पनि सुनिन्छन्,’ उनले भने, ‘तर मारेका खबर पनि सुनिन छाडेका छैनन्। यसको अर्थ, अझै पनि सर्प संरक्षणसम्बन्धी चेतनाको अभाव छ।’

सर्पले प्राकृतिक सन्तुलनमा उल्लेखनीय भूमिका खेल्ने भएकाले यो पहिल्यैदेखि महŒवपूर्ण रहँदै आएको उनले सुनाए। ‘हाम्रो अन्नबाली खाने ५० प्रतिशत मुसा सर्पले खान्छ भन्ने मान्यता छ,’ उनले भने, ‘यसबाहेक अन्य अनावश्यक जीव खाएर सर्पले सन्तुलन मिलाएर राखेको हुन्छ।’ भ्यागुता, मुसा र किराफट्यांग्रा खाएर सर्पले पारिस्थितिक प्रणालीमा सन्तुलन कायम गर्ने मात्र नभई यसको विषबाट विभिन्न औषधिसमेत बनाउन थालिएको उनले बताए।

कथा पुराणमा मात्र होइन, मेसोपोटामियादेखि मोहोनजोदडो सभ्यतासम्म नागहरूको सम्मानित इतिहास रहेको संस्कृतविद् ओम धौभडेल बताउँछन्। वर्षको एकपटक घरको ढोकामा टाँस्ने मात्र नभई पुराना मूर्ति तथा चित्रमा नागका आकृति कोरिनुले पनि यो मानवसमाजसँग कसरी जोडिएको छ भन्ने देखाउने उनी बताउँछ। ‘नागलाई देवताका रूपमा मानिन्छ,’ उनले भने, ‘यसबाट पनि हाम्रो समाजमा यो कति आवश्यक छ भन्ने बुझ्न सकिन्छ।’

नाग पञ्चमीको धार्मिक महत्व  

नागपञ्चमी श्रावण शुक्ल पक्षको पञ्चमीका दिन मनाइन्छ। यस दिनमा नागको पूजा गर्ने गरिन्छ। नागको चित्रमा दुध, दही, अक्षता, फूल, दुबो राखी गाईको गोबरको सहायताले घरको ढोकामाथि अष्टनागको चित्र टाँस्ने गरिन्छ। यस दिनदेखि वर्षायाम समाप्त भई हिउँदयाम सुरू भएको पनि मान्ने गरिन्छ। ‘नागलाई सहकालको देवताका रूपमा मानिन्छ। नाग प्रसन्न भए पानी पर्छ भनिन्छ,’ संस्कृतिविद् धौभडेल भन्छन्, ‘त्यसैले पानीको मूल फुट्दा पानीसँगै कहिलेकाहीँ नागहरू पनि देखिन्छन्। मानव जीवनमा पानीको जस्तै नागको पनि महŒव छ।’

उनी पनि पर्यावरण संरक्षणमा सर्पको विशेष भूमिका रहने बताउँछन्। सर्पले वायुमण्डलमा फैलिएको विषाक्त पदार्थ ग्रहण गर्ने कतिपय अनुसन्धानबाट प्रमाणित भएको उनी सुनाउँछन्। नाग पञ्चमीमा नागको चित्र बनाई पूजा गरेर घरको ढोकामा टाँस्नाले सर्पको भय हँुदैन भन्ने मान्यता रहेको उनले सुनाए। नाग पञ्चमीका दिन नेपाल र भारतका विभिन्न नाग देवताको मन्दिरहरूमा नाग पञ्चमी मेला लाग्छ। उपत्यकाका नागपोखरीमा रहेका नागका मूर्तिमा दुध खुवाउने चलन छ।

प्रकाशित: ४ भाद्र २०८० ०१:२२ सोमबार