अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवसको ऐतिहासिक दिनले सरकार, श्रमिक, उपभोक्ता र रोजगारदातालाई देशको आर्थिक विकासमा अगाडि बढ्न प्रेरित गर्ने अपेक्षा गरिएको छ। सन् २०२४ को अर्थात् १३५औँ अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवसको नारा हो–सबैका लागि सामाजिक न्याय र सभ्य काम। यसरी हेर्दा नाराले नै भन्छ कि काम मात्र भएर हुँदैन, त्यो सभ्य पनि हुनुपर्छ।

शान्त, सुन्दर र समृद्ध नेपाल हामी सबैको चाहना हो। यस ऐतिहासिक अवसरमा हाम्रो परिकल्पनाअनुसार श्रमको सम्मान र उनीहरूलाई प्रोत्साहन गरी लगानी बढाउन आवश्यक छ ताकि सभ्य, मर्यादित र समृद्ध नेपाल निर्माण गर्ने वातावरण बन्न सकोस्। खासमा यो दिवस जनतालाई सुरक्षात्मक सिप विकास गर्न र एकता र सहयोगको माध्यमबाट दिगो आर्थिक विकासतर्फ अघि बढ्न प्रेरित गर्ने दिन पनि हो।

एउटा अवसर

नेपालको संविधानको कानुनी व्यवस्था र प्रचलित ऐन–नियमको परिपालना गरी श्रमिक र रोजगारदाताबीचको सम्बन्ध सुधार्न र पैसा बचत हुने वातावरण बनाउने यो अवसर हो भन्नु अतिरञ्जना हुँदैन। योगदानमा आधारित सामाजिक सुरक्षा कोषमा रहेको रकम श्रमिकको हित र दक्षताका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ।

मानिसका केही आधारभूत आवश्यकता छन् जसमा आश्रय, कपडा र खाना समावेश छन्। तर आज, पैसा अर्को चिज हो जुन मानिसको आधारभूत आवश्यकता बन्दै गएको छ किनभने पैसाको मद्दतले मानिसले अन्य सबै आधारभूत आवश्यकता पूरा गर्न सक्छ।

पैसा कमाउनका लागि एक प्रयास गर्नुपर्छ जुन व्यापार गरेर, शायद जागिर गरेर हासिल गर्न सकिन्छ। बहुराष्ट्रिय कम्पनीमा जागिर खोज्न सबैजना प्राज्ञिकरूपमा योग्य छैनन्। त्यस्ता मानिस मजदुरको रूपमा काम गर्छन्। गरिबी र बेरोजगारीका कारण कहिलेकाहीँ शिक्षित व्यक्तिले पनि यस्ता काम गर्नुपर्ने हुन्छ।

श्रमिक दिवसको महत्त्व

श्रमिक र उनीहरूको कडा परिश्रमको सम्मानस्वरूप वर्ष मे १ मा अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस विश्वभर मनाइन्छ। मानिससँग पर्याप्त शिक्षा वा राम्रो आर्थिक अवस्था छैन जुन धेरै कडा परिश्रम र कम स्मार्ट कामको साथ कार्यहरूमा झुक्छ। तिनीहरूको चिन्ता यस संसारमा कुनै पनि तरिकाले बाँच्न पैसा कमाउने हो। तिनीहरू कडा परिश्रम वा स्मार्ट कामबारे सोच्दैनन् जसलाई उनीहरूले नाम दिन्छन् र अवसरका रूपमा स्वीकार गर्छन्। यस्तो काम गर्न कसैलाई मन पर्दैन तर एकजनाको एउटै विकल्प बाँकी छ भने त्यस्तो कामबाट उम्कने अर्को उपाय छैन।

धेरैपटक हामीले कामदारहरूलाई कामका आधारमा भेदभाव गरेको देख्छौँ जुन बन्द गर्नुपर्छ। कामदारहरूले आफूसँग उच्च शिक्षा नभएकाले आफ्नो जीवनलाई फरक बनाउने कुनै ठूलो काम, व्यवसाय वा जागिर गर्न नसक्ने महसुस गर्छन्।

खासमा यो सोच गलत हो। शिक्षा प्राप्त गर्न वा केही सिक्न कहिल्यै ढिलो हुँदैन। मानिसले अन्तिम साससम्म सिक्न सक्छ। यसको पछाडि कुनै पनि कारणका लागि काम गर्ने जोकोहीले आफ्नो जीवनलाई कामबाट सफल व्यक्ति बन्न परिवर्तन गर्न सक्छ।

जनताले पहिले यो दिनको अर्थ बुझेर एक दिन भए पनि हर्षोल्लासका साथ मनाउनुपर्छ र जीवनका हरेक पल श्रमिकलाई समान व्यवहार गर्नुपर्छ। सबै जना ठूला व्यवसायी वा उच्च तलब पाउने कर्मचारी हुन सक्दैनन्। श्रम पनि चाहिन्छ। तर मजदुरहरू दास होइनन् भन्ने चेतना जनतामा हुनैपर्छ। तिनीहरूमा पनि आत्मसम्मान छ जसले अरूलाई  चोट पुर्‍याउँदैनन्।

नेपालका चुनौती

औद्योगिकीकरणमा युरोपेली उद्योगपतिहरूले कम पारिश्रमिकका कामदारहरूलाई दिनको १५ घण्टासम्म शोषण गर्थे। यही डरलाग्दो अवस्थालाई ध्यानमा राख्दै उनीहरूका मजदुरले समानता, न्यायोचित ज्याला र उचित बिदाको माग गर्दै मे १, १८८६ मा आन्दोलन गरे। र, श्रम वातावरणलाई एकीकरण गर्न र एक दिनको समयलाई आठ घण्टा काम, आठ घण्टा आराम र आठ घण्टा मनोरञ्जनमा विभाजन गर्न आह्वान गरे।

संसारका धेरै कामदार साँझ खाने र बस्ने अनि दिनभर काम गरेर बिताउँछन्। आज नेपालले सामना गरिरहेको चुनौतीपूर्ण अवस्था यही हो। अझ सुरक्षाकर्मी, स्वास्थ्यकर्मी र सफाइकर्मी जस्ता क्षेत्रका कामदार निकै दयनीय अवस्थामा काम गरिरहेका छन्।

नेपालको सन्दर्भमा  २००३ सालमा विराटनगरको जुट मिलबाट सुरु भएको मजदुर आन्दोलनले अन्ततः १०४ वर्ष पुरानो राणातन्त्रलाई समेत घुँडा टेकायो। २००७ मा प्रजातन्त्र स्थापनापछि नेपालमा भएका सबै राजनीतिक परिवर्तनमा, पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्य होस् वा १० वर्षे सशस्त्र माओवादी युद्ध वा २०६२/६३ को जनआन्दोलनमा नेपाली श्रमिकको योगदान कम छैन। यसरी हेर्दा उनीहरू लोकतन्त्रप्रति कति बफादार छन् भन्ने बुझिन्छ।

संवैधानिक अधिकार

२०४६ सालपछि मात्र नेपालमा बलियो बनेको ट्रेड युनियन आन्दोलनले संविधानको  धारा ३४ मा श्रमको अधिकारलाई मौलिक हकको रूपमा स्थापित गरेपछि मजदुरको आवाज कानुनीरूपमा अझ व्यवस्थित भएको देखाउँछ। २०७२ साल उचित पारिश्रमिक, सुविधा र योगदानमा आधारित सामाजिक सुरक्षाको हक संविधानले सुनिश्चित गरेको छ।

संविधानले प्रत्येक श्रमिकलाई श्रम अभ्यास गर्ने, ट्रेड युनियन खोल्ने र भाग लिने र सामूहिक सौदाबाजी गर्ने अधिकार दिएको छ। श्रमिकको हक, हित र सुविधाको व्यवस्थापन गर्न, श्रमिक र रोजगारदाताका हक र कर्तव्यको स्पष्ट व्यवस्था गरी सुमधुर श्रम सम्बन्ध विकास गर्न र श्रम शोषणका अवशेष अन्त्य गर्न श्रम ऐन, २०७४ जारी गरिएको छ।

सामाजिक सुरक्षा योजनामा सहभागी कामदारहरूले अबदेखि मेडिकेयर, स्वास्थ्य तथा मातृत्व सुरक्षा योजना, दुर्घटना तथा अशक्तता सुरक्षा योजना, आश्रित परिवार सुरक्षा योजना र वृद्धावस्था सुरक्षा योजनाअन्तर्गत आर्थिक सहायता पाउनेछन्। तर यी सबै व्यवस्थाबाट श्रमिकले भरपुर सहयोग पाउने वातावरण भने बन्न सकेको छैन। 

प्रकाशित: १९ वैशाख २०८१ ०५:३८ बुधबार