काठमाडौँ उपत्यकाको बढ्दो अनियन्त्रित सहरीकरणका कारण भूकम्पीय तथा आगोलागीको जोखिम, नदीनालाहरूको अतिक्रमण, डुबान तथा फोहोरमैलाको समस्या आदि चर्चा धेरै हुने गरे तापनि उच्च दोहन तथा न्यून मात्रामा पानी पुनःभरणको कारणले गर्दा भूमिगत पानीको मात्रा घट्दो छ, जसको वातावरणीय असर त छँदै छ अन्य जोखिम पनि निम्तिने खतरा बढेको छ।

काठमाडौँ उपत्यकाको प्रमुख सहरी क्षेत्रभन्दा बाहिर रहेको र भूमिगत पानी पुनःभरणका लागि राम्रो मानिएको मूलपानीमा समेत सन् २००१ र २०१३ मा खनिएको डिपवेलले पानीको सतह घटेको पाइएको थियो । सन् २००१ मा जमिनबाट ३३.३ मिटर मात्रै गहिरो थियो, जबकि सन् २०१३ मा करिब ३६ मिटर पुगेको देखियो ।

त्यस्तै टौदह, कीर्तिपुरमा सन् २००१ मा करिब ७.९५ मिटरमुनि पानीको सतह भेटिएकामा २०१४ मा त्यो सतह १०.३४ मिटर तल पुगेको पाइएको थियो । त्यस्तै लुभू, ललितपुरमा २००१ मा ३०.११ मिटर गहिराइमा पानी भेटिएकामा २०१४ मा ४० मिटर तल पुग्यो । ३० वर्षअघि ८ देखि १० मिटर खन्दा भेटिने पानीको स्रोत अहिले ४०–५० मिटरसम्म खन्दासमेत पाउन कठिन छ । काठमाडौँ उपत्यका खानेपानी लिमिटेड (केयुकेल) ले सञ्चालन गरेको ट्युबेलबाट केही वर्ष अघिसम्म प्रतिमिनेट हजार लिटर पानी आउँथ्यो, अहिले ७०० लिटर आउँछ । राणाकालसम्म पनि उपत्यकाको खानेपानी भूमिगत स्रोतमा निर्भर थियो । त्यतिबेला ढुंगेधारा र इनारमा जमिनमुनिको स्रोतबाट अटुट पानी आउँथ्यो । अहिले काठमाडौँमा रहेका करिब ३९० ढुंगेधारा रहेकामा १६० ढुंगेधारा सुकिसकेका छन् । साथै परम्परादेखिका इनारहरू सुकिसकेका छन्।

जमिनमुनिको पानी तानिरहने तर पक्की संरचनाले वर्षात्को पानी जमिनमुनि छिर्न नपाउने भएपछि काठमाडौँको भूमिगत पानीको सतह घट्दै गइरहेको छ । यसैकारणले गर्दा पर्याप्त पानी जमिनमुनि पुग्नुको सट्टा नाली, ढल हुँदै खोलामा बगिरहेको छ, जसले गर्दा उपत्यकाका बाढी तथा डुबानको प्रकोप बढ्दो छ । केही समयअघिको भक्तपुरको डुबानको एक कारण यो पनि हो । सन् १९५० मा काठमाडौँ उपत्यकाको करिब १ प्रतिशत क्षेत्रफलमात्र भवन तथा अन्य पूर्वाधरहरू रहेकामा सन् २०१६ मा करिब २० प्रतिशत पुगेको छ ।

काठमाडौँ महानगरपालिकाभित्रको क्षेत्र मात्र हेर्ने हो भने करिब ८३ प्रतिशत जमिन भवन तथा पूर्वाधारहरूले ढाकेको छ । जसबाट उपत्यकामा वर्षेनि करिब चार करोड लिटर पानी मात्रै रिचार्ज हुनसक्ने आँकलन गरिएको छ । केही वर्ष अघिसम्म उपत्यकाका ढुंगेधारा र इनारमा अटुट पानी आउनुको कारण वर्षाको पानी जमिनमुनि गएर रिचार्ज हुनु नै हो । ठुल्ठूला फाँट तथा खुल्ला स्थानहरूबाट पानी जमिनमुनि छिरेर भूमिगत पानीको सतह घट्न दिँदैन्थ्यो । उपत्यकामा राजकुलाहरूले सिँचाइ र जमिन रिचार्जको काम गर्थे । विना पुनःभरण (रिचार्ज) दैनिक करोडौँ लिटर पानी जमिनमुनिबाट निकाल्दा माटोको संरचना बिथोलिएको छ । यसरी जमिनमुनि पानी पुनःभरणको तुलनामा निकै धेरै पानी तानिरहेकाले भूमिगत पानीको प्राकृतिक सन्तुलन बिग्रिएको छ ।

सन् १९९० तिर जाइकाले गरेको अध्ययनले काठमाडौँ उपत्यकामा दैनिक डेढ करोड लिटरभन्दा बढी निकालिएमा भूमिगत पानीको सतह घट्न गई प्राकृतिक सन्तुलन बिग्रने देखाएको थियो । काठमाडौँ उपत्यकाको खानेपानीको वितरणको जिम्मा पाएको केयुकेलले २०० मिटर गहिरा करिब ८० वटा डीप बोरिङमार्फत मात्र दैनिक करिब आठ करोड लिटर पानी निकालिरहेको छ, यो उपत्यकाको वर्तमान पानीको पुनःभरण (रिचार्ज) को दुई गुणा बढी हो । निजी क्षेत्रले पनि अवैधानिक रूपमा ठूलो मेसिन तथा गहिरो ट्युबवेल प्रयोग गरी पानी तानिरहेका छन् । आधिकारिक तथ्यांक नभए तापनि करिब ७५० वटा भन्दा बढी कम्पनीले भूमिगत पानी निकालिरहेको अनुमान छ जसमध्ये अनुमति प्राप्त करिब २०० वटा डिप बोरिङहरू छन् ।

यिनै व्यवसायीहरूबाट उपत्यकावासीले दैनिक करिब ३ करोड रुपियाँको पानी किनेर उपयोग गरिरहेका छन् । भूमिगत पानीको दोहन नियन्त्रण गर्न आजसम्म कहीँकतैबाट कुनै कदम चालिएको छैन । कानुनअनुसार दैनिक केही मात्रामा मात्र पानी निकाल्न पाइए तापनि, जति पानी निकाल्यो त्यही अनुरूप पुनःभण्डारण गर्नुपर्ने नियम छ । सरकारी निकाय केयुकेलले आफैँले पानीको दोहन गरेपश्चात् पानी पुनःभण्डारणको काम गरेको छैन । साथै जमिनको सतह भन्दा १०० मिटर मुनिको पानी तथा २ इन्चभन्दा ठूलो पाइप प्रयोग गरेर विनाअनुमति भूमिगत पानी दोहन गर्न प्रतिबन्ध लगाएको छ । यद्यपि यो कुरा कार्यान्वयन भएको छैन । होटलहरूले आठ इन्चभन्दा बढीको पाइप प्रयोग गरी बोरिङमार्फत दैनिक पचास हजार लिटरभन्दा बढी पानी जमिनमुनिबाट झिक्दै आएका छन्।

उपत्यकामा भूमिगत पानीको परिमाण करिब १५ अर्ब घनमिटर रहेको देखिन्छ । यसमध्ये करिब ३ अर्ब (२०–३० प्रतिशत) घनमिटर पानी मात्र उपयोग गर्न सकिने हुन्छ । हालको अनुपातमा भूमिगत पानीको प्रयोग भइराख्ने हो भने भूमिगत पानी अबको १०० वर्षभन्दा कम समयसम्ममा पनि नपुग्ने देखिन्छ । भूमिगत पानीको सतहभन्दा माथि करिब २२६.५ मिलियन घनमिटर खाली ठाउँ रहेको छ । जुन खाली ठाउँलाई समयमै भर्न सके उच्च दोहनबाट निम्तिन सक्ने धेरै समस्याहरूलाई न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ।

करिब दैनिक ३६ करोड लिटर पानीको माग रहेकामा औसतमा दैनिक १० करोड लिटर खानेपानी आपूर्ति हुन्छ । वर्षायाममा भने १३ करोड लिटर आपूर्ति हुन्छ । काठमाडौँ उपत्यकाको पानी आपूर्तिको महत्वपूर्ण अंश मेलम्ची हो तर यो आयोजना निर्धारित समयभन्दा धेरै ढिलो भइसकेको छ । मेलम्ची परियोजना सोचेजस्तो भए पनि बढ्दो जनसंख्या र पानीको मागको कारणले यसले अब काठमाडौँको आवश्यकता पूर्ति गर्न सक्दैन।

बढ्दो पानीको माग पूरा गर्न तथा भूमिगत पानीको दोहनलाई नियन्त्रण गर्ने निम्नानुसार गर्न सकिन्छ । काठमाडौँको भूमिगत पानीको अवस्थाको यकिन गर्न राज्यले आवश्यक अध्ययन गर्न आवश्यक छ । अध्ययनले कुन कुन क्षेत्रहरूबाट सन्तुलित रूपमा कति पानी निकाल्न सकिन्छ र कुन कुन क्षेत्रबाट पानीको सहज भरण (रिचार्ज) सकिन्छ त्यसको लेखाजोखा गरिनुपर्छ । पानी निकाल्न मिल्ने ठाउँमा मात्र अध्ययन अनुसारको पानी निकाल्न अनुमति दिनुपर्छ । जथाभावी पानीको दोहन नियन्त्रण गर्नका लागि आवश्यक नियमहरू बनाउने, भएका नियमहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयन गराउनु पर्छ । न्यून खर्चमा सामान्य विधिबाट पनि भूमिगत पानीको सतहको अवस्था नापिरहन सकिन्छ जसले भूमिगत पानी असन्तुलित रूपमा निकालेको वा ननिकालेको यकिन गर्न सकिन्छ ।
काठमाडौँको सबै स्थानहरूबाट भूमिगत पानीको पुनःभरण सजिलै हुँदैन ।

माटोको प्रकार जस्तै ग्रेगर, बालुवा, कालोमाटो र जमिनको भिरालोपना तथा बोटबिरुवाको घनत्वजस्ता आदि कुराहरूले पानीको पुनःभरणको सहजतालाई निर्धारण गर्छ । एक अध्ययनले काठमाडौँको भूमिगत पानीलाई उत्तरी, मध्य र दक्षिण गरी तीन तीन खण्डमा विभाजन गरेको छ । यी मध्य उत्तरी भेगका करिब २५ भन्दा बढी क्षेत्रहरू जस्तैः गोंगबु, नेपालटार, सीतापाइला, मूलपानी, थानकोट, सुन्दरीजल, इचंगुनारायण, बोडे र मनहरा खोला आदि क्षेत्रहरू भूमिगत पानी पुनर्भरणको दृष्टिकोणले उचित मानिन्छ । यो बालुवा, ग्रेगानका सतहले बनेको क्षेत्र भएकाले सहजै पानी छिर्न सक्छ जसलाई ‘रिचार्ज क्षेत्र’ भनिन्छ । तर यी क्षेत्रहरूमा केही वर्षदेखि घर तथा अन्य निर्माणहरूको चाप बढ्दै गइरहेको छ जसले गर्दा उपत्यकाको पानी पुनःभरण हुने क्षेत्र विनाश भई जमिनभित्र पानी छिर्ने मात्रामा कमी हुँदै गएको छ ।

यस्ता क्षेत्रमा निर्माणका कार्यहरू नियन्त्रण गरी संरक्षित क्षेत्रका रूपमा विकास गर्नुपर्ने हुन्छ । भूमिगत पानीको पुनः भण्डारणका लागि नगरपालिकाले घर बनाउँदा घरबाहेक खाली स्थान छाड्ने र त्यसको केही प्रतिशत क्षेत्र खुला राख्नुपर्ने नियम कडाइकासाथ लागू गर्नुपर्छ । यसरी खुला राखेको क्षेत्रमा निर्माण कार्यले संकलन हुने अतिरिक्त पानीले रिजार्च पनि हुने र जमिनको सतहबाट बगेर जाने पानी पनि कम हुन गई बर्खा यामको पानी (स्टोर्मवाटर) व्यवस्थापनमा पनि सहयोगी हुने दोहोरो फाइदा हुने हुन्छ । पुराना इनार, ताल, पोखरीलाई रिचार्ज गरेर बढाउन, हरियाली बढाएर खुला क्षेत्रलाई प्रयोग गरी पानीको स्रोत बढाउनुपर्ने आवश्यकता छ।

काठमाडौँ र ललितपुरको सहरी क्षेत्र मध्यखण्डमा पर्छ । यहाँ पानी छिर्न र बग्न सक्ने पातलो बालुवा, ग्रेग्रानलगायत सतहसँगै करिब २ सय मिटर बाक्लो कालिमाटी तह छ । यही क्षेत्रमा सबभन्दा बढी डिपवेल छन् । कालिमाटीबाट पानी छिर्न नसक्ने भएकाले यहाँ कतैबाट पनि रिचार्ज गर्न सकिँदैन । दुई सय मिटर बाक्लो कालिमाटीमुनिबाट अत्यधिक मात्रामा भूमिगत पानी दोहन गरिसकेपछि त्यस क्षेत्र जोखिमपूर्ण हुन सक्छ । दक्षिणी खण्ड सतुंगल, नैकाप, पाटन, चक्रपथ, धोबिघाट, हरिसिद्धि क्षेत्रमा बाक्लो कालीमाटीको सतह भएकाले पानी पुनःभरण हुन सक्दैन यस्ता क्षेत्रहरूबाट डिप बोरिङ गरी ठूलो मात्रामा पानी निकाल्न प्रतिबन्ध लगाउनु पर्छ।

घर बनाउने बेलामा नै पानी जम्मा गर्ने गरी योजना बनाउने हो भने एउटा घरको आवश्यकता केही हदसम्म पूरा गर्न सकिन्छ । यसलाई रेन वाटर हार्भेस्टिङ भनिन्छ । पानी दुई तरिकाले जम्मा गर्न सकिन्छ । पानी टयांकी बनाएर र अर्को जमिनमा इनार बनाएर जमिनमा पानी रिचार्ज गर्ने । इनार बनाएर पानी रिचार्ज गर्ने पद्धति वातावरणीय हिसाबले एकदम आवश्यक छ । यसले भूमिगत पानीको पुनः भण्डारणमा सहयोग गर्छ ।

यस विधिलाई प्रयोगमा ल्याउन नीति निर्माण तहबाट सहयोग हुनुपर्छ । वर्षायामको पानीलाई संकलन गरेर भूमिगत जलभण्डारलाई पुनःभरण गर्न सरकारले काठमाडौँ उपत्यका भूमिगत जलस्रोत व्यवस्थापन नीति स्वीकृत गरे तापनि राज्यस्तरबाट आकाशे पानीको प्रयोगको बारेमा खासै प्रयास भएको देखिँदैन । काठमाडौँ उपत्यका खानेपानी व्यवस्थापन बोर्डले सन् २०११ देखि ‘रिचार्ज काठमाडौँ’ अभियान चलाएको भए पनि खासै उपलब्धिमूलक हुन सकेको छैन ।काठमाडौँको खानेपानीको ठूलो समस्या भनेको पानीको वैकल्पिक स्रोतको पहिचान नगरी दशकौँदेखि मेलम्ची कुर्दै बस्नु हो । पहिलादेखि प्रयोगमा आएका स्थानीय स्रोत र मुहानको संरक्षण हुन सकिरहेको छैन । उपत्यका वरिपरि र बाहिरका अन्य धेरै स–साना खानेपानीका स्रोतको अनुसन्धान, संरक्षण र स्तरोन्नति गरी उल्लेखनीय मात्रामा आपूर्ति  बढाउन सकिन्छ।

उपत्यकामा खानेपानी पूर्ति गर्नका लागि बालाजुको मूल, दुधपोखरी, सुन्दरीघाट, नख्खु खोला र शिवपुरी क्षेत्र आदिहरूबाट पानी ल्याइने गरेको छ । तर यीमध्ये केहीबाट आवश्यक संरक्षण र विकास तथा विस्तारको योजना नहुनाले क्षमताअनुसार पानी प्राप्त गर्न सकिएको छैन भने केही स्रोतहरू उपेक्षाका कारण सुकिसकेका छन् । निरन्तर पानी आइरहने ढुंगेधारा र मूलहरूबाट खेर जाने पानीलाई जम्मा गरेर व्यवस्थित वितरण गर्नुपर्छ । साथै, उपत्यकामा रहेका पुराना ढुंगेधारा, इनार, कुवा, पोखरीलगायतका अन्य स्रोतहरूको पनि जगेर्ना गर्नु आवश्यक छ।

अन्त्यमा, काठमाडौँ उपत्यकामा बर्सेनि हजारौँ घर थपिँदैछन्, यसले वर्षको ३ हजार रोपनी जमिन सिल भइरहेको छ, यही दरमा जमिन ढाकिँदै गए आउँदो ३५ वर्षमा उपत्यकाभित्रबाट पानी पुनर्भरण हुन पाउँदैन र उपयोग गर्न सकिने भूमिगत पानी सकिएर उपत्यकालाई चाहिने सबै पानी काठमाडौँ बाहिरबाट ल्याउनुपर्ने हुन सक्छ । भूमिगत पानीको आत्यधिक दोहन रोक्न र पुनःभरण गर्नका लागि तत्कालीन र दीर्घकालीन नीति, कार्ययोजना अपरिहार्य छ । आवश्यक ऐन, नियम तथा कार्यक्रम र त्यसअनुरूपको कार्ययोजना, कार्यान्वयनका लागि आवश्यक स्रोतसाधन, नियमन गर्ने संयन्त्रको विकास गरी समस्या समाधानका निम्ति तदारुकता चाहिन्छ । अन्यथा, हाम्रा सन्ततिहरूले काठमाडौँ उपत्यकामा भूमिगत पानी पनि उपयोग गरिन्थ्यो भन्ने इतिहास चाँडै पढ्नेछन् ।
(शर्मा र कार्की सिभिल इन्जिनियर हुन् ।)

प्रकाशित: १५ श्रावण २०७५ ०३:११ मंगलबार