श्रवण मुकारुङ, नेपाली साहित्यकाशको एक परिचित नाम। विशेषतः ‘बिसे नगर्चीको कथा’ कवितामार्फत् देश हल्लाउने सामर्थ्ययुक्त कविता जन्माउने श्रवणको परिचय कवि मात्र हैन, उनी गीतकार पनि हुन्। उनले नेपाली साहित्यका क्षेत्रमा विशिष्ट योगदान पुर्याएका छन्। हामी उनै लोकप्रियताको शिखर चुमेका श्रवण मुकारुङलाई यहाँ पढौं।
तपाईले कति गीत लेख्नुभयो? कुन गीत बढी मन पराउनुहुन्छ?
मैले चारपाँच सय जति गीत लेखें। रेडियो नेपाल र बाहिर गरी धेरै गीत गाइए। गीतको दुई ओटा संग्रहै पनि प्रकाशित छ। एउटा सर्जकले आफ्नो रचनालाई योचाहिँ मनपर्छ र योचाहिँ मन पर्दैन भनेर आफ्नो रचनामाथि विभेद गर्न मिल्दैन। मलाई सबै रचनाको उत्तिकै माया लाग्छ। यद्यपि जनताले बढी सुनेको र मन पराएको आधारमा ‘माथिमाथि सैलुङेमा’ अत्यधिक लोकप्रिय भएको छ।
त्यसैगरी ‘तिमी तारे भिर’, ‘सुन कोसीको सुनको पानी’, ‘बाटो हेरे हुन्छ आमा’, ‘अब हाम्रो भेटै हुन्न’, ‘माइती घर हिउँको दरबार’, ‘जानु छ साथी मायाको देश’, ‘सुन रे सियाराम’, ‘तिमीले मिसकल गर्दा पन्ध्र तलामाथि रंगाउँदै थिएँ’, ‘तुइन समाई गई जाउँला, तरे संसार घुमी आउँला, झरे माछा भई जाउँला’ र ‘गौंथलीझैं यो गाउँमा कसको मायाले तिमी आयौ’ जस्ता धेरै गीत मन पराइए।
तपाईको लोकप्रिय गीत ‘माथिमाथि सैलुङेमा’ रचनागर्भ र भावभूमि के हो?
मैले ‘माथिमाथि सैलुङेमा’ गीत २०५०/५१ तिर लेखेको हुँ। शिलाबहादुर मोक्तानको संगीतमा कुन्ति मोक्तानले गाएको यो गीत लेख्दाको मसित छुट्टै सम्झना छ।
केही गीत लेखेर म रेडियो नेपालबाट लोकप्रिय हुँदै थिएँ। कुन्ति मोक्तानले जहाँ भेटे पनि ‘मैले धेरै चोटि गीत मागिसकें। मलाई चाहिँ नदिने’ भन्नुहुन्थ्यो।
एकदिन बिहान म पशुपतिबाट फर्किदै थिएँ। उहाँसित बाटोमा भेट भयो र उहँले फेरि गीतको कुरा गर्नुभयो। हिजो राति मैले लेखेर राखेको गीत गोजीमै रहेछ। मैले दिदीलाई नदिने कुरा हुन्छ भन्दै दिएँ।
मैले त्यो गीत दिएको बिर्सिसकेको रहेछु। तीनचार वर्षपछि एकदिन निर्देशक नवीन सुब्बाले ‘माथिमाथि सैलुङे’ मा कि के भन्ने तपाईको एउटा मीठो गीत रेडियोमा आएको रहेछ भनेर सुनाउनुभयो। पछि रेडियो नेपालबाट सुनेपछि मलाई सबै सम्झना आयो।
त्यो गीत असाध्य लोकप्रिय भयो। त्यति धेरै लोकप्रिय हुन्छ भनेर मैले सोचेको पनि थिइन। अहिले पनि साहित्यको पहुँच नभएको कुनै सुदूर गाउँमा जाँदा यही गीत मेरो पहिचान हुन्छ। ‘बिसे नगर्चीको बयान’ लोकप्रिय भए पनि सबैलाई थाहा हुँदैन। तर ‘माथिमाथि सैलुङेमा’ भन्ने गीत सुन्नुभएको छ भनेर सोध्दा धेरैले सुनेका छौं भन्छन्। ‘हो त्यो गीत मैले लेखेको हो’ भन्दा कसैले त्यो गीत गाएको र कसैले नाचेको पाउँछु। यसरी यो गीत मेरो पहिचान भएको छ।
माथिमाथि सैलुङेमा चौंरी डुलाउनेलाई,
हत्केलामा मायाको गुराँस फुलाउनेलाई।
भन्दिनु है भन्दिनु मेरो चुल्ठो खाली छ,
उनको त्यो मनै जाली छ।
यो एउटा रोमान्टिक उन्मुक्त प्रेम गीत हो। यो गीतमा एउटी युवतीले एउटा युवकसँग गरेको प्रेमको व्यंग्यात्मक भाषा छ। यो गीत मायालु पनि छ, प्रेमपूर्ण पनि छ र व्यंग्यविनोद पनि छ। यसमा तल पहाडमा बसेकी एउटी केटीले माथि हिमालमा बसेर चौरी चराइरहेको एउटा तामाङ गोठालालाई आफ्नो भावना व्यक्त गर्छ।
गीतले केटी र केटाको पहिला नै कहीँ न कहीँ देखादेख र भेटघाट भएको थियो भन्ने अर्थ दिन्छ। केटीले त्यो तामाङ केटालाई मन पराएकी हुन्छिन्। यहाँ चौरी चराएर हिँड्ने, बिनायो खिप्दै हिँड्ने केटालाई केटीले मन पराएको प्रसंग छ।
श्रम गर्ने एउटा श्रमिक वर्गको श्रमलाई सम्मान गरेको गीत हो। हत्केलामा मायाको गुराँस फुलाउनेलाई भनेको प्रेम र श्रमको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध हुन्छ। त्यो तिमीसँग छ, तिमी श्रम गर्छौ, गोठाला गर्छौ, बिनायो खिप्छौ, बारी खन्छौ, पसीना बगाउँछौ र मैले तिमीलाई मन पराएँ भन्ने यसको रूपक हो।
कति खिप्छन् बिनायो रानी मालिङ्गोका,
कति हेर्छन् तामाङ सेलो डाँफे मुनालका।
यसो यता नहेरे मलाई सताउनेलाई,
भन्दिनु है भन्दिनु है मेरो जीवन थाँती छ,
उनको त्यो मनै जाली छ।
यसमा पुरुष पात्र केटा चौंरी गोठालो हो। ऊ रानी मालिंगोको बिनायो खिप्दै, डाँफे–मुनालहरूको नाचगान हेरेर बसेको हुन्छ। प्रकृतिसित रमाइरहेको केटालाई आफूतिर आकर्षण गर्न केटीले के हेरेर अलमलिन्छौं। मकहाँ आउ भनेर आह्वान गरेको हुन्छ।
मैले जति मारुनी कल्ले नाचेको छ,
कुमारीको बैंस जस्तो कुन फूलको हाँसेको छ।
जानीजानी यस्तो बेला मलाई रुवाउनेलाई,
भन्दिनु न भन्दिनु है मेरो आँसु साक्षी छ,
उनको त्यो मनै जाली छ।
यसमा म तिमीप्रति आकर्षित छु। मैले तिमीलाई धेरै पर्खिसकें। मैले तिमीलाई चाहिरहेकी छु तर तिमीले मलाई वास्ता गरिरहेका छैनौं। म तिम्रो पर्खाइमा रोइसकें भनेको हुन्छ।
यो युवायुवतीको प्रेमको सीमान्त अभिव्यक्ति हो। तामाङ केटालाई नायक बनाइएको यस गीतको सांस्कृतिक महत्त्व छ। सैलुङे भन्नासाथ तामाङहरूको सांस्कृतिक महत्त्व झल्किन्छ। उनीहरूको जीवन र मृत्युसँगको सम्बन्ध छ। त्यसको दार्शनिक अर्थ छ। सबैभन्दा माथिको डाँडा सैलुङमा लगेर तामाङहरूको लास जलाउने तथा चिहान बनाउने संस्कार हुन्छ। सैलुङ भनेको अग्लो ठाउँको चुचुरो हो। यसमा आदिवासी, जनजातिहरूको सांस्कृतिक चेतना समावेश गरिएको छ।
यो तामाङ जाति, संस्कृति र सौन्दर्यको मात्रै गीत होइन। यसमा अरू संस्कृति पनि जोडिएको छ। मारुनी भनेको गुरुङ र मगर जातिको नृत्य हो। यो गीतमा एउटा जाति र अर्को जाति बीचको समिश्रण पनि छ।
यो सूक्तिमय गीत पनि हो। गीतमा ‘कुमारीको बैंसजस्तो कुन फूल हाँसेको छ’जस्तो गहकिलो कुरा आएको छ। संगीतकारले ठयाक्कै तामाङ सेलो ‘ट्राक ढुङढुङ, ट्राक ढुङढुङ’ बिटलाई समातेर संगीत गरेका छन्। त्यसैले खुसीको साथै नृत्यको गीत पनि भयो। यो तामाङहरूको पारम्परिक संगीत हो।
गीत भनेको के हो? कस्तो हुनुपर्छ गीत?
गीत कविताको पनि जननी हो। कविता जन्मिनुभन्दा अगाडि नै गीत थियो। सबैभन्दा सुरुको भनेको त लोकगीत–संगीत नै हो। गीत त्यस्तो पुरानो विधा हो।
एउटा गीतमा एउटा मात्रै कथा हुन्छ। यो सूक्तिमय हुनुपर्छ। दुई लाइनमै ‘ओहो होकि’ भन्ने एउटा ठूलो कुरा हुनुपर्छ। आफूलाई लागेको अन्तिम सत्य दुई लाइनमा भन्न सक्नुपर्छ। ‘मानिस ठूलो दिलले हुन्छ, जातले हुँदैन’ भन्ने चीजबाट गीत तयार हुन्छ। गीत वर्णन गरेजस्तो र गद्य कविताजस्तो हुनु हुँदैन। त्यस्तो गीत बाँच्दैन।
गीत लेख्न असाध्य गाह्रो हुन्छ। हृदय र बह्मको सम्मिलनबाट दुई लाइनमा प्रकट हुनुपर्छ गीत। जम्मा छ लाइनको हुन्छ गीत। माथि स्थायी र तल्तिर दुई लाइन अन्तरा हुनुपर्छ। यतिमा ठूलो कुरा भन्नुपर्छ। प्रेम, दुख, जीवन र संघर्ष जेका कुराहरू होस् अत्यन्तै साँघुरो घेरामा भन्नुपर्छ। त्यसैले यो लेख्न एकदमै चुनौतीपूर्ण छ।
रहरले मात्रै गीतकार भइँदैन। पैसा छ भन्दैमा ‘तिमीले छोडेर गयौ, म त्यत्तिकै बसिरहें’ भनेर जे पायो त्यही गीत रेकर्ड गराएर दुई दिन हल्ला त गरिएला तर जीवन्त हुँदैन। गीतभित्र गीत छ भने मात्रै त्यो गीत सबैले पछिसम्म सम्झिरहनेछ। यहाँ अनुप्रास र छन्द मिलाउनुपर्ने शैलीका गीतहरू लेख्ने चलन छ। यसमा नयाँ कुरा आउन गाह्रो हुन्छ। हाम्रो नेपाली गीतहरूमा प्रयोग भएको छैन। नयाँ प्रयोगहरू हुनुपर्छ। नयाँनयाँ गीतकारहरूले नयाँनयाँ ढंगले लेख्नुपर्छ।
गीत लेख्न कतिको सजिलो छ?
गीत लेख्न असाध्य गाह्रो हुन्छ। गीत हृदय र बह्मको सम्मिलनबाट दुई लाइनमा प्रकट हुनुपर्छ। यतिमा दुखसुख, हर्षबिस्मात,जीवन संघर्ष जस्ता जे कुरा आए पनि अत्यन्तै साँघुरो घेरामा बसेर भन्नुपर्छ। त्यसैले गीत लेख्न चुनौतीपूर्ण छ। गीत सभ्यताको सुरुवातदेखि छ। नयाँनयाँ गीतहरू लेखिँदै छन्। अनेक ट्रेन्ड र शैलीहरू आएका छन्। यो यति भव्य विधा हो।
गायक, गीतकार र संगीतप्रति तपाईको कस्तो दृष्टिकोण रहेको छ?
गीतकारले गीत लेख्छ। गीतैले लय दिने हो। गीतभित्रै संगीत हुन्छ। संगीतकारले त्यसलाई छामेर बाहिर निकाल्छ। त्यसैले संगीतकार दोस्रो सर्जक हो। गायकहरू भनेका प्रस्तोता मात्रै हुन्।
गीत लेखेर मात्रै बाँच्न सकिएला त?
व्यावसायिक हुनु टेक्निकल कुरा हो। गायकले दमक गएर मेरो गीत गाउँदा १० हजार थाप्छ। तर, उसले मलाई ३ हजार पनि दिँदैन।
मुख्यतः लेखनमा क्वालिटी हुनुपर्छ र त्यसलाई ठीक ठाउँमा लगेर बेच्न सक्नुपर्छ। यहाँ त जो पायो त्यही लेखक भयो। त्यसो त यहाँ लेखेरै बाँच्नेहरू पनि छन्। अमर न्यौपाने, बुद्धि सागर, नयनराज पाण्डे, राजन मुकारुङ जस्तो उपन्यासकार उपन्यास लेखेरै बाँचेका छन्। कुमार नगरकोटी लेखेर उत्तिकै लोकप्रिय भए। नाटकबाट आएको नवराज पराजुली र सुदेश सत्यालले कविता सुनाएरै लोकप्रिय भए। उनीहरू नाटकीय ढंगले कति राम्रोसँग कविता सुनाउँछन्।
विदेशमा गाउनेबित्तिकै गाएको आधारमा गायक र गीतकारकोे खातामा सँगसँगै पैसा झर्छ। तर , यहाँ हामीले सरस्वतीको पूजा भन्दै मन बुझाउनुपर्छ। तर, बिस्तारै गीतकारको अवस्था पनि राम्रो हुँदै गएको छ।
गीतकार आफैंले एल्बम निकाल्न चाहे ऊ गायक या संगीतकारकहाँ जान्छ र ‘ल यो मेरो गीतमा संगीत भरिदिनू, यो गीत गाइदिनू भन्छ। यस्तो अवस्थामा गीतकारले नै पैसा लगानी गर्नुपर्ने हुन्छ। गायकले गीत मागेको छ भने उसैले लेखकलाई पारिश्रमिक दिन्छ र उसले लगेर गीत गाउँछ।
गायकहरू देशविदेश गएर ‘स्टेज पफर्मेन्स’ गर्छन्। उनीहरूलाई पचास हजार, एक लाख दिन्छु भनेर अमेरिका–बेलायत बोलाउँछ, धरान–पोखरा बोलाउँछ र त्यहाँ गएर गीत गाउँछ र पैसा लिन्छ।
अहिले गीत रेकर्ड गराउने ट्रेन्ड बढेको छ। संगीतकारहरू बाजागाजा बजाएर पनि पैसा पाउँछन्। त्यसैले उनीहरू पनि व्यावसायिक हुन थालेका छन्।
तपाईले गरेका दुई सम्झनायोग्य काम केके हुन् ?
म दुई कुराको अभियानकर्ता हुँ। मैले २०६२ सालदेखि टिकटमा एकल कविता वाचन सुरु गरें। म देशविदेश गएर ‘टिकट सो’ मा कविता सुनाएँ। अहिले त नाटकै गर्छन्, नौटंकी गर्छन्। बुरुकबुरुक उफिन्छन्। तर, मैले त्यसरी होइन कवितै सुनाएर कविताको महत्त्वलाई उचालेको छु। नत्र मान्छे कविता भन्नसाथ भाग्थे। पैसा तिरेर मात्रै कविता सुन्नुपर्छ भनेर मैले यो अभियान सुरु गरेको हुँ।
कोरोना महामारीको कारण अकस्मात् लकडाउन भयो। मान्छे ‘के हो–के हो’ भनेर धेरै त्रसित भए। मान्छेले बन्दी जीवन बस्नु परेको थियो। मैले त्यति बेला आनन्द दिलाउन थेराफीजस्तो कविता वाचनको सुरु गरे। त्यसपछि अरूले पनि त्यसको सिको गर्न थाले। बिस्तारै अरू देशमा सुरु भयो। त्यो बीचमा फेसबुक भएको एक सय बयालीस जना कविको कविता पढेको थिएँ। ‘डकुमेन्टेसन’ होस् भनेर त्यसलाई संग्रह रूपमा निकालेको छु।
समग्रमा लेखेर बाँच्न सकिएला त?
मैले अघि गीतकै प्रसंगमा पनि भनेको छु। लेखेरै बाँच्ने कुरा भनेको एउटा टेक्निकल कुरा हो। राम्रो लेखेर मात्रै भएन। लेखेको कुरा बजारमा पुर्याउन जान्नुपर्छ नत्र व्यावसायिक भइँदैन। व्यावसायिक हुनु विक्री गर्न जान्नुपर्छ। किताब निकालेर त्यसै बाँडेर हुँदैन। अहिले कसैले गीत लेखिमागे एउटा गीत बराबर म २५ हजार रुपैयाँ लिन्छु। पत्रिकामा मेरो लेख – निबन्धहरू आइरहन्छन्। एउटा बराबर मलाई २० हजार दिन्छ। एउटा कविता छापेको ५/६ हजार दिन्छन्। नेपालमा कसैलाई दिन्छ यसरी?
मैले पहिलोचोटि गुरुकुलमा डेढ घन्टा एकल कविता वाचन गरेको थिएँ। एउटा टिकटको मूल्य साढे तीन सय थियो। बाहिर निस्कँदा चालीस हजार भएको रहेछ। मैले गोरखा, भोजपुर, धरान, इलाम, हङकङ, कतार जस्ता ठाउँमा कविता वाचन गरेको छु।
मेरो ‘बिसे नगर्चीको बयान’ कविता संग्रह ४/५ संस्करण आउँदै छ। मैले अढाई वर्ष ‘मितिनी’ नामक रेडियो नाटक लेखे। त्यो नाटक ५८ ओटा रेडियो एफएमबाट बज्यो। हप्तामा नौदश पृष्ठको एउटा स्क्रिप्ट लेख्नु पर्थ्यो। एक स्क्रिप्ट लेख्दा दश हजार पाउँथें। महिनामा ४ ओटा स्क्रिप्ट लेखेर चालिस हजार पाउनु भनेको नराम्रो कुरा होइन। मिहिनेत गरेर चलचित्रका लागि एउटा राम्रो स्क्रिप्ट लेखे भने १५/२० लाख रुपैयाँ लिन्छु। यसो गर्दा कसो न नबाँचिएला त?
मुख्यतः लेखनमा क्वालिटी हुनुपर्छ र त्यसलाई ठीक ठाउँमा लगेर बेच्न सक्नुपर्छ। यहाँ त जो पायो त्यही लेखक भयो। त्यसो त यहाँ लेखेरै बाँच्नेहरू पनि छन्। अमर न्यौपाने, बुद्धि सागर, नयनराज पाण्डे, राजन मुकारुङ जस्तो उपन्यासकार उपन्यास लेखेरै बाँचेका छन्। नाटकबाट आएको नवराज पराजुली र सुदेश सत्यालले कविता सुनाएरै लोकप्रिय भए। उनीहरू नाटकीय ढंगले कति राम्रोसँग कविता सुनाउँछन्।
म चारचार वर्ष राज्यको विशिष्ट सुविधा लिएर नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा बस्न पाएँ। कवि–लेखक भएकै कारणले यो अवसर पाएँ। लेखेर हुँदैन भन्ने कुरा हुँदैन। कोमल वली लोक गीत गाएरै संसद् भइन्। गीत गाउँदा पनि राम्रो हुँदो रहेछ त!
लेखक बाँच्नका लागि सम्भावनाहरू त धेरै छन्। म अरू केही गर्दिनँ तर मैले गिट्टी नै कुट्नु त परेको छैन। सडकमा गएर कामै त गर्नुपरेको छैन। म अहिलेसम्म शब्द खेलाएरै बाँचेको छु।
पाठ्यक्रममा समावेश गरिने रचनाको अवस्थाप्रति तपाईको धारण कस्तो छ?
म पाठ्यक्रममा रचना रहनुलाई त्यत्ति महत्त्व दिन्नँ। यहाँ कुनै सिस्टम छैन। पाठ्रयक्रम निर्मतामा स्तरीय सामग्री राख्नुपर्छ भन्ने सोच छैन। आफ्नो मान्छे र आफ्नो पाटीको मान्छेको मात्रै राख्ने चलन छ। यद्यपि ‘बिसे नगर्चीको बयान’ कविता, ‘यलम्बर’ नाटक जस्ता मेरा रचना पनि राखिएका छन्। केही राम्रा राखेर अरू सबै आफ्नो मान्छेको मात्रै राख्ने गरेका छन्।
हामीले बाँचेको परिवेश हो समय। फास्ट भएको छ समय। विज्ञानप्रविधिले समय फास्ट भएको छ। उपभोक्तावादी पूँजीवादी संस्कृति बढेर गएको छ। पहिले गाउँघरमा त्यत्तिकै पल्लो घरको साग टिपेर खाँदा केही भन्दैन थियोे। बगैंचाको सुन्तला टिपेर खान सकिन्थ्यो। अहिले त त्यसो गरियो भने चोर भनेर लखेट्छन्, दण्डित भइन्छ। पहिलेजस्तो मागेर खाने चलन हराएको छ। पूँजीवादी उपभोक्ता संस्कृतिले गाँजेको छ।
तपाई कसरी लेखनमा आकर्षित हुनुभयो?
मेरो बाल्यकाल त्यत्ति राम्रो छैन। कहिले घर, कहिले मावल, कहिले बाउतिर, कहिले आमातिर कुदिरहन्थें। यसले पनि मलाई संवेदित तुल्यायो। बुबाले सानीमा बिहे गर्नुभयो। आमाबा र सासूबुहारीकोे ठाकठुक परिरहन्थ्यो। यसले मेरो चाइल्ड साइकोलजीमा असर गर्यो। सके त्यो वेदनाले र म आमासँग धेरै समय छुट्टिनु परेको, बाबुआमा सँगै नबसेको कारणले मलाई यो क्षेत्रमा आउन उत्प्रेरित गरेको होला। यसरी यो क्षेत्रमा आउने परिवारको योगदान देखियो।
म जहाँ जन्मे, जहाँ हुर्कें र जहाँ पढें, त्यो आफैंमा साहित्य, संस्कृति र कला क्षेत्र राम्रो थियो। पहिल्यैदेखि त्यहाँ अग्रजहरू पनि थिए। रेडियोबाट अग्रजहरूको नाउँ आउँथे। उनीहरूको नाम, रचना र उनीहरू भेट्दाको उत्प्रेरणाले पनि मलाई प्रभाव पारेको थियो।
म पढेको अन्नपूर्ण माविमा पनि नाच्ने, गाउने र कविता भन्ने चलन थियो। त्यहाँ सिर्जना पुस्तकालय थियो। त्यहाँ हाम्रो देशका ठूल्ठला लेखकहरूको किताब पढ्न पाएँ। शिक्षकहरूले ठूल्ठूला लेखकहरूको जीवनी र कविता पढाउनुहुन्थ्यो। त्यतिबैलेदेखि मैले लेख्ने कोसिस गरें। कविता र निबन्ध लेखेर सुनाउन थालें। शिक्षकहरूले पनि हौसला दिँदै जानुभयो। त्यत्ति हुँदै गएपछि एसएलसी दिँदासम्म अब म साहित्यकार बन्छु मेरो दिमागमा सेट भइसकेको थियो र म त्यतै लागे।
युवा उमेरमा मैले विभिन्न राजनीतिक परिवर्तनहरू देखें। भयो। मैले पञ्चायत देखें। ३५/३६ को निर्दल र बहुदलको चुनाव देखें। म २०४६ मा त म आफैं कुद्दै थिएँ। २०४७ सालको बहुदल पनि देखे। २०६२/६३ को सालमा त म आफैं सहभागी भएँ। यस्ता राजनीतिक घम्साघम्सी र परिवर्तनले पनि मलाई लेख्न हौस्यायो र ती कुराहरू लेख्दै पनि आइयो।
अर्को कुरा देशको राजनीति, समाज, देशको इतिहास पढ्दै जाँदा त्यस्ता कुराले लेखकलाई परिपक्व बनाउँदै लैजाने रहेछ। समाजमा के छ, विभेद कस्तो छ, असमानता के छ, धनीगरीब, छुवाछूत, असमानता कस्तो छ जस्तो कुराले पनि लेखकलाई बल दिने रहेछ।
राजधानीमा साहित्यिक यात्रालाई कसरी अगाडि बढाउनुभयो?
म २०४२ मा काठमाडौं आएँ। म आरआर कलेज पढ्थें। त्यतिबेला मेरो ध्यान कवितातिरै जान्थे। कहिले कविता सुनाउन कार्यक्रम र कहिले रेडियोतिर जान थालें। कविता छपाउन पत्रपत्रिकामा कुदन् थालें। त्यतिबेला म कविता भनेर केही पाउँदिन थिएँ। तैपनि साहित्यप्रति मेरो समर्पित भाव थियो। म एकोहोरो कविता र गीत भन्दै कुदिरहें। मैले अरू कुरालाई प्राथमिकता दिइन।
बाँच्नका लागि केही न केही गर्नुपर्ने बाध्यता थियो। म क्याम्पस पढ्दै ललितपुर सिडिओ कार्यालयमा करारमा जागिर गर्न थाले। तर म कामलाई त्यत्ति महत्त्व दिन्न थिएँ। अफिसमा ढड्डामा लेख्दै गर्दा मनले भने गीतको लाइन सोचिरहेको हुन्थ्यो। घरमा आएर रातभरि त्यसलाइै मिलाउँथे।
मैले पहिल्यै ‘यलम्बर’ जस्तो नाटक लेखेको छु। २०४७ सालमा ‘देश खोज्दै जाँदा’ कविता संग्रह आएको छ। ‘देश खोज्दै जाँदा’ मा मैले देश पाइनँ। म देशविहीन छु । देश चाहिन्छ भनेर पहिचानको कुरा उठाएको छु।
यो क्षेत्रमा आउनेहरूलाई सुझाव?
यो क्षेत्रमा अत्यन्तै ठूलो संघर्ष गर्नुपर्छ। अभावहरूको लस्कर हुन्छ। अग्लो–अग्लो पहाड हुन्छ। म त्यो छिचोल्छु भन्ने हिम्मत राख्नुपर्छ। जस्तोसुकै दुख परे पनि म्यानेज गर्दै अगाडि बढ्छु। यो सरस्वतीको पूजा हो। यो समाज र राष्ट्रको उपल्लो विधा हो भनेर यस क्षेत्रमा आउनुअघि कन्भिन्स हुनुपर्छ नत्र यो क्षेत्रमा नआएकै बेस हुन्छ। यसरी यसमा क्षेत्रमा लागेपछि आँखा चिम्लेर लाग्नुपर्छ। यसले असाध्य अध्ययन र अभ्यासको माग गर्छ।
अहिले युवा लेखकहरूको अवस्था कस्तो पाउनुहुन्छ?
युवामा मैमत्तापन हुनु युवाजन्य स्वभाव हो। युवामा गर्नसाथ केही पाइहालूँ। छिटै लोकप्रिय हुँ। मैले गरें भन्ने घमण्ड हुन्छ। अर्को कुरा समय पनि त्यस्तै आयो। हामीले बाँचेको परिवेश हो समय। फास्ट भएको छ समय। विज्ञानप्रविधिले समय फास्ट भएको छ। उपभोक्तावादी पूँजीवादी संस्कृति बढेर गएको छ। पहिले गाउँघरमा त्यत्तिकै पल्लो घरको साग टिपेर खाँदा केही भन्दैन थियोे। बगैंचाको सुन्तला टिपेर खान सकिन्थ्यो। अहिले त त्यसो गरियो भने चोर भनेर लखेट्छन्, दण्डित भइन्छ। पहिलेजस्तो मागेर खाने चलन हराएको छ। पूँजीवादी उपभोक्ता संस्कृतिले गाँजेको छ।
मान्छेलाई छिटै लोकप्रिय हुँ। लोकप्रिय हुनु भनेको म बिकौं, मेरो मूल्य होस् र त्यसबाट मैले आर्जन गरूँ भन्ने हो।
अहिलेको पुस्ताले तत्काल प्रतिफल खोज्छ। त्यो भएपछि उसले केही कुरा प्राप्त गर्छ। दालभात रोजीरोटीको व्यवस्था होला। यसका लागि मान्छे यस्तो भएको हो तर त्यो टिकाउ हुँदैन।
पछिसम्म बाँच्नलाई गम्भीर हुनैपर्छ। अनन्त गहिराइ, संसारलाई हेर्ने, बुझ्ने र पर्गेल्ने फराकिलो क्षमता हुनुपर्छ। मैले गरेको कुरा साँच्चै बेजोड छ त कि मैले जस्तो अरूले पनि गरिसकेको छ भनेर आत्मसमीक्षा गर्नुपर्छ। कसैले तपाईले लेखेको राम्रो छ, धेरै मनपर्यो भने के भनेजस्तै राम्रो छ त भनेर आफैंले समीक्षा गर्नुपर्छ।
जीवनले कहिले पूर्णता पाउला?
विश्वले महान् भनेको सबै स्रष्टाको जीवन अपूर्ण हुन्छ। तेन्जिङ नोर्गे शेर्पाले सगरमाथा चढ्दा योभन्दा अन्तिम कुरा केही छैन जस्तो गरेर विश्वका धेरै मान्छेले जयजयकार मनाए। तर, अहिले त ७/८ चोटि त्यही सगरमाथा चढ्ने पनि भए। अक्सिजन नै नलगाई सगरमाथा चढ्ने पनि जन्मिसके। कुनै पनि कुराको पनि अन्तिम छैन। त्यो सिर्जनाको क्षेत्रमा अन्तिम सिर्जना हुँदैन। लामो समयसम्म सम्झिरहने अलिक लामो उमेर भएको सिर्जना गर्ने कुरा मात्रै हो।
अहिले मान्छेले मेरो गीत गाइरहेका छन्। मेरो कवितामा जुलुस लगाउँदै हिँडेका छन्। कुनै दिन मेरा गीत– कविता पनि संग्रहालयमा राख्ने पुरानो चिजजस्तै हुनसक्छ। त्यो कुरा हामी स्रष्टाले थाहा पाउनुपर्छ। यसरी कुनै दिन हामी पनि बेप्रसंगको भइदिन्छौं।
हामीले एउटा उचाइ त प्राप्त गरेका हुन्छौ, त्योभन्दा अर्को उचाइ रहिरहेको हुन्छ। हामीले नमरुञ्जेल गरिरहने कर्म हो। साहित्य यात्रा भकुण्डोमा कमिला हिँडेजस्तै कर्म हो। कमिलाले पुग्ने कहीँ छैन तर उसले घुमिरहन्छ। जसरी सूर्य वरिपरि चन्द्रमा–पृथ्वी घुमिरहेको छ। यसको अन्त्य कहिल्यै छैन। अन्त्य भएको दिन त सृष्टि नै रहँदैन। यो निरन्तर चलिरहेकै कारणले यो ब्रहमाण्ड छ। यसको अर्थ छ। हामीले लेखिरहने हो। सबैले आफ्नो स्तरअनुसारका उचाइ बनाउने हो।
जे भए पनि हामी लेखकले म अत्यन्तै राम्रो कविता लेख्छु भन्ने सोचेर लेखिरहनुपर्छ। तर त्यो अन्तिमचाहिँ हुँदैन तर नसोची लेख्न पनि सकिँदैन।
जीवन भनेको के हो?
जीवन एउटा यात्रा हो। मान्छेको आआफ्नो पेसा हुन्छ। किसानको किसानी पेसा हुन्छ, व्यापारको व्यापारी पेसा हुन्छ, वैज्ञानिकको अनुसन्धान गर्ने पेसा हुन्छ र पत्रकारको लेख्ने पेसा हुन्छ। शिक्षकको पढाउने धर्म हुन्छ। त्यस्तै एउटा लेखकको धर्म लेख्ने हुन्छ। जीवन त अनुभव पनि हो। अनुभव त जेठो ज्ञान हो। अनुभवबाट निखारिएर आइसकेपछि सफलता प्राप्त गर्न सकिन्छ।
लेखकले राजनीति गर्नु राम्रो कि नराम्रो?
राजनीति गर्न सके राम्रो तर लेखकले राजनीतिमा पर्याप्त समय दिन गाह्रो हुन्छ। विपी कोइराला जेल परेकै कारण उनलाई जेलमा पढ्ने, सोच्ने र लेख्ने पर्याप्त समय मिल्यो। कति वामपन्थी लेखकहरू पनि जेल परेकै कारण लोकप्रिय भएका छन्। बाहिर भएपछि हातमुख जोड्न बाहिरबाहिर कुद्नुपर्ने हुन्छ र पर्याप्त समय दिन भियाउँदैन।
सके राजनीति र साहित्य दुवैमा लाग्नु राम्रो हुन्छ। तर, राजनीतिमा पर्याप्त समय दिन गाह्रो हुन्छ। जेल परेकै कारण विपी कोइरालालाई सोच्ने प्रशस्त समय भयो र उनले धेरै किताब लेखें। उनलाई राजनीतिबाट बिर्सने खोज्दै गए साहित्यबाट र साहित्यबाट बिर्सिदै गए राजनीतिबाट सम्झिन्छन्। यसरी दुवैबाट शक्ति प्राप्त हुन्छ।
राजनीतिमा नलागेको भए पारिजातको नाम यति ठूलो हुँदैन थियो होला। उनी वामपन्थी राजनीतिमा लागिन्। अलिअलि सक्रिय भइन् र अहिले वामपन्थी राजनीति गर्नेहरूले उनलाई वामपन्थी पार्टीको कार्यकर्ताकोे रूपमा पनि चिन्छन्। लेखकको रूपमा सम्झिन्छन्।
आखिर राजनीति र साहित्य दुवैबाट जनताको सेवा गर्ने नै हो। माध्यम मात्रै फरक हो। राजनीति भनेको समाजसेवा हो। सबैभन्दा बेस्ट चीज हो। राजनीति गर्नु भनेको जनताको सेवा गर्ने अवसर पाउनु हो। तर, हाम्रो देशमा सिस्टममा बिग्रेको हुँदा हामीलाई अलिक गाह्रो भएको छ। राजनीति गर्न साम, दाम, दण्ड, भेद अपनाउनुपर्छ। कुटाइ र गाली सहनुपर्छ। हामी नै नेताहरूलाई कति गाली गर्छौं। त्यो सहन सक्नुपर्छ। हामीलाई सानै कुराले चित्त दुखाउने हुनाले राजनीतिे त्यत्ति सहज छैन।
गीतमा विकृति र विसंगति के छ त?
प्रेमको बहुआयाम हुन्छ। यति ठूलो विषय हो प्रेम। त्यो त अमर रहन्छ। तर प्रेमका नाउँमा केटा र केटीको ख्यालठट्टा भएको अश्लील, संस्कारहीन रागात्मक प्रेम गीत लेखिँदै आएको छ। मान्छेले यस्तो गीतबाट एकछिन स्वाद त लिन्छन् तर छिट्टै बिर्सिहाल्छन्।
अर्कोतिर दार्शनिक पक्ष कमजोर भएर अहिलेका गीतहरू नचलेका हुन्। अहिले दर्शनलाई अँगालेर जीवन र जगतलाई बुझी लेखिएको जीवनबोधी गीतहरू छैनन्। उखान–टुक्का जोडजाड गरेर छेडखान गरेको गीत छ। यसले गर्दा अहिलेको गीतसंगीत गिर्दै गएको छ। यसरी अहिलेको गीतमा कला र दर्शन दुवै पक्ष कमजोर छन्।
प्रकाशित: २९ मंसिर २०७८ १४:५१ बुधबार
