आज पत्रकारिता कठिन समयबाट गुज्रिरहेको छ। गलत र मिथ्या समाचार (फेक न्यूज) नयाँ खतराका रूपमा देखापरेको छ। आज, सामाजिक र आर्थिक असमानतालाई प्राथमिकता दिइने समाचारलाई बेवास्ता गरिन्छ र मामुली कुराहरूले प्रतिस्थापन गर्दछ। एकै समयमा ‘ब्रेकिङ न्युज सिन्ड्रोम’को कोलाहलमा संयम र जिम्मेवारीको आधारभूत सिद्धान्त बेवास्ता गरिएको छ।
हालका वर्षहरूमा, सूचना युद्ध संसारभरि लोकतन्त्रका लागि ठूलो खतरा भएको छ र नेपाल पनि अपवाद छैन। सूचना हेरफेर गरेर र गलत सूचना फैलाएर, एजेन्टहरूले कलह छर्न सक्छन्, संस्थाहरूमा विश्वास कम गर्न सक्छन् र जनमतलाई प्रभावित गर्न सक्छन्। यो नयाँ प्रकारको युद्धमा डिजिटल मिडिया प्रमुख युद्धक्षेत्र बनेको छ।
मिथ्या समाचारको सहारामा विश्वलाई गलत दिशामा मोड्ने अभियान चलिरहेको छ। तर नयाँ पुस्ताले यो देख्न सकेको छैन। सामाजिक सञ्जालले उनलाई अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता दियो भन्ने दुविधामा उनी छन्। दोस्रो विश्वयुद्धपछि विश्वको भूगोल, संस्कृति, सुरक्षा, विज्ञान, प्रविधि सबै परिवर्तन भयो र यसको प्रभाव सञ्चारमाध्यममा परेको थियो। मिडियाको प्रविधि, उद्देश्य र लक्ष्य पनि परिवर्तन भयो। सञ्चार क्रान्तिले नयाँ रूप लियो।
आज नयाँ मिडियाको युगमा सूचनाको आदान–प्रदान धेरै सहज भएको छ जसका कारण विभिन्न समाचार प्रसारण गर्न मिडिया जगत्मा धेरै प्रकारका प्लेटफर्महरू देखापरेका छन्। यसका साथसाथै नयाँ मिडियाको युगमा सामाजिक सञ्जालले पनि मिडियाको भूमिका निर्वाह गरिरहेको छ वा अर्को शब्दमा भन्ने हो भने यो मिडिया संस्थाको अभिन्न अंग बनेको छ जसको माध्यमबाट तपाईँ आफ्ना समाचारहरू आबद्ध प्रयोगकर्ताहरूसम्म पुर्याइरहनुभएको छ। सामाजिक सञ्जालमा हामी केही राम्रो नतिजाका लागि प्रविधि प्रयोग गर्छौँ तर साथसाथै यसका केही दुस्प्रभाव पनि हुन्छ। आज जति चाँडो सबैको मोबाइलमा समाचार पुग्छ, त्यही गतिमा मानिसको मोबाइलमा पनि धेरै झुटा समाचार फैलिन थालेका छन्। मिथ्या समाचार आजको नयाँ मिडियाको श्राप हो।
एक हिसाबले मिथ्या समाचार पीत पत्रकारिताको नयाँ रूप हो जसमा झुटा समाचार फैलाउने र कसैको पक्षमा अफवाह फैलाउने जस्ता गतिविधि समावेश हुन्छन्। मिथ्या समाचार भन्नाले कुनै व्यक्ति वा संस्थाको छविमा हानि पुर्याउने वा झुटा समाचारको माध्यमबाट जनतालाई उक्साउने प्रयास हो। आज डिजिटल मिडिया झुटा समाचारले भरिएको छ जसका कारण लोकतन्त्रको चौथो स्तम्भको विश्वसनीयता खतरामा परेको देखिन्छ।
आज हामीले यस विषयमा सोच्न आवश्यक छ। आज हाम्रो देशमा मिथ्या समाचारफैलावटका कारण कतिपयले ज्यानसमेत गुमाएका छन्। लोकतन्त्रको सबैभन्दा ठूलो पर्व निर्वाचन पनि झुटा समाचारका कारण प्रभावित भएको छ। सन् २०१६ को अमेरिकी राष्ट्रपतीय निर्वाचनमा पनि मिथ्या समाचारसहारामा भोटलाई प्रभाव पार्ने प्रयास गरिएको थियो भने हाम्रो देशमा पनि सामाजिक सञ्जालमा यस्ता धेरै सामग्री भाइरल बनाइन्छ जसको सत्यसँग कुनै सम्बन्ध छैन । हाम्रो दैनिक जीवनमा। योसँगै कहिलेकाहीँ मिडिया हाउस पनि यसको सिकार हुने गरेको छ।
आज हाम्रो वरपर हरेक दिन इन्टरनेटमा विभिन्न माध्यमबाट धेरै प्रकारका सामग्री उपलब्ध गराइन्छ तर यसको प्रामाणिकता के हो कसैलाई थाहा छैन। यसको गहिराइमा जानुअघि धेरै मानिसमा पुगिसकेको छ। यस्ता सूचना सम्प्रेषण गर्ने सम्बन्धमा सरकारले कडा कानुन बनाउनुपर्छ ताकि सही समाचार जनतामा पुगोस्। अहिले पनि हाम्रो देशको साइबर कानुन निकै कमजोर छ जसका कारण जोकोही सजिलै भाग्न सक्छन्। यसतर्फ सरकारले सोच्न जरुरी छ। सामाजिक सञ्जालको दुरूपयोग रोक्न प्रविधि नभएको भन्दै सरकार आफ्नो जिम्मेवारीबाट पन्छिन मिल्दैन।
हालैका वर्षहरूमा नेपालमा धार्मिक तनाव बढाउन यी तथ्य बाहिर आउनु अघि नै मिथ्या समाचारका धेरै घटना भएका छन्। एउटा घटनामा, एक झुटो समाचारले दावी गरेको छ कि एक मुस्लिमले गाई काटेको छ। यो कथा पछि झुटो भएको पाइएको थियो तर यसले हिंसा फैलाएको थियो।
सूचना युद्धको उदय लोकतन्त्रका लागि पनि ठूलो चुनौती हो। हाम्रो लोकतन्त्रको रक्षा गर्न यस्ता खतराबाट सचेत हुनुपर्दछ र यसको सामना गर्न कदम चाल्न आवश्यक छ। यसमा जनतालाई विकृत जानकारीका खतराहरूबारे शिक्षित गर्ने, स्वतन्त्र मिडियालाई समर्थन गर्ने र गलत सूचना फैलाउने जिम्मेवार व्यक्तिहरूलाई जवाफदेही बनाउने विषय समावेश हुनु आवश्यक छ।
प्रकाशित: २० मंसिर २०८० ००:२८ बुधबार
