सहकारी सञ्चालकहरू सरकारको प्राथमिकतामा यो क्षेत्र सधैँ पछाडि परेको गुनासो गर्छन्। नेपालमा ३० हजारभन्दा बढी सहकारी दर्ता भएका र यिनको संख्या झनै बढ्दै गएको छ। तर यो क्षेत्र गुणात्मक वृद्धिका लागि भने संघर्षरत छ।  

मुख्यतया सहकारी सञ्चालकहरूको दोहोरो भूमिकाको एउटा प्रमुख समस्या देखिएको छ– उनीहरूले सहकारीलाई आफ्नो व्यक्तिगत स्वार्थका लागि प्रयोग गरिरहेका छन् भने पीडितहरूले चाहिँ सहकारीका लागि कडा कदम चाल्न आग्रह गरिरहेका छन्।

के हो सहकारी?

नेपालमा सहकारीको कार्यशैली अझै पनि अन्योल छ। धेरै नीति निर्माता, कर्मचारी, राजनीतिकर्मी, समाजसेवी र आमजनता सहकारी एउटा सामाजिक संस्था भएको र यो सामाजिक कार्यमा संलग्न हुनुपर्ने धारणा राख्छन्। तर यो बिल्कुल गलत धारणा हो, वास्तविक खेलाडीहरूबीच, सहकारीको विकास सामाजिक कार्यका लागि नभई सामाजिक न्यायको मिश्रणसहितको अनुचित व्यापार र व्यवसायबाट सदस्याहरूलाई शोषणबाट जोगाउने उद्देश्यका साथ व्यावसायिक गतिविधिका लागि भएको स्पष्ट छ।

सहकारीहरू प्रायः मूल्य र सिद्धान्तसँग सम्बन्धित हुन्छन्। तिनीहरू आत्म–सहायता, आत्म–उत्तरदायित्व, लोकतन्त्र, समानता, समानता र एकताका मूल्यहरूमा आधारित छन्। सहकारी सदस्य इमानदार, खुला, सामाजिक उत्तरदायी र अरूको हेरचाह गर्ने नैतिक मूल्यहरूमा विश्वास गर्छन्। त्यसैगरी सहकारीका स्वेच्छिक र खुला सदस्यतालगायत सात सिद्धान्त छन्– लोकतान्त्रिक सदस्य नियन्त्रण; सदस्य आर्थिक सहभागिता; स्वायत्तता र स्वतन्त्रता; शिक्षा, प्रशिक्षण र जानकारी; सहकारीहरू.बीचको सहयोग र समुदायको चिन्ता ।

मूल्य÷मान्यता र सिद्धान्तको पालनाले लगानीकर्ताको स्वामित्वमा रहेको व्यवसायबाट फरक पारेर सहकारी सदस्यमा आधारित संस्था बनाउँछ। यी मूल्य र सिद्धान्तहरू सहकारी संस्थाहरूलाई वास्तविक संस्थाको रूपमा सञ्चालन गर्न र यसका व्यावसायिक गतिविधिहरूमा सक्रिय सदस्यहरूको सहभागिताका लागि दिशानिर्देशहरू हुन्। यी मूल्य र सिद्धान्तका आधारमा, अन्तर्राष्ट्रिय सहकारी गठबन्धनले सहकारीलाई यसरी परिभाषित गरेको छ– सहकारी भनेको संयुक्त स्वामित्व र लोकतान्त्रिक नियन्त्रणमार्फत साझा आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक आवश्यकता र आकांक्षाहरू पूरा गर्न स्वेच्छिकरूपमा एकजुट भएका व्यक्तिहरूको स्वायत्त संस्था हो।

विषयवस्तुमा आधारित मान र सिद्धान्त

सहकारीका मूल्य र सिद्धान्तहरू विभिन्न स्वेच्छिक सदस्यता र समुदायको सरोकारका सिद्धान्तहरूमा आधारित हुन्छन्। सदस्यहरूले उनीहरूको आफ्नै व्यवसायमार्फत समुदायलाई थप योगदान गरेको महसुस गर्छन्। मूल्यको अवधारणा विश्वास, इमानदारी, बफादारीमा केन्द्रित छ। मूल्यको विषयवस्तुमा सहभागिता र नियन्त्रण समावेश छ।

सहकारीहरूले सदस्यहरूलाई के उपलब्ध गराए भन्नेमा सरोकार छ। यसले सहकारीको विचार, मूल्य, सिद्धान्त र आर्थिक मूल्यबीच सन्तुलन प्रदान गर्छ। मानिसको विषयवस्तुमा मानिस, संलग्नता र जानकारी समावेश छन्। व्यक्तिको अवधारणाले सामूहिकरूपमा काम गर्ने व्यक्तिहरूको समूहलाई जनाउँछ जसले सहकारी सदस्यमा आधारित र जीवन्त बनाउँछ। त्यसैगरी व्यक्तिगत सम्बन्धका माध्यमबाट सदस्यबीच विश्वास अभिवृद्धि गरी सफल सहकारी विकास हुन्छ। ट्रस्ट लेनदेन लागत र अनिश्चितता कम गर्न सक्छ ।

यस्तो किन?

वास्तविकता के छ भने धेरैजसो अवस्थामा सदस्यहरूको आवश्यकताविना सहकारी स्थापना भएका छन्। सहकारीमा उच्च वर्ग, राजनीतिकर्मी र धनीहरू पनि हावी छन्। सहकारीको नाममा सत्ता र वर्चस्व कायम गर्ने उनीहरूको मनसाय छ। सदस्यहरूको कमजोरीले सहकारीको फाइदा प्रायः उनीहरूले नै लिइरहेका छन् र सदस्यहरूको करोडौँ बचतबाट विभिन्न सहकारी लोप हुने गरेको देखिन्छ। सहरी क्षेत्रका कतिपय लगानीकर्ताले सहकारीलाई लगानीकर्ताको स्वामित्वमा रहेको फर्मका रूपमा प्रयोग गरेका कारण यस्तो भइरहेको छ।

संयुक्त राज्य कृषि विभाग (युएसडिए) को परिभाषामा सहकारी भनेको सदस्यको स्वामित्वमा रहेको, सदस्य व्यवस्थित, सदस्य नियन्त्रित र सदस्य लाभान्वित संस्था हो । यो परिभाषा आइएलओ, आइसिए, एफएओ र सहकारी क्षेत्रलाई सहयोग गर्ने विभिन्न संस्थाले व्यापकरूपमा प्रयोग गरेका छन्। तर हामीले यो परिभाषालाई कतिसम्म लागू गरेका छौँ भन्ने प्रश्न उठेको छ।

नीति अनुसन्धान संस्थान (पिआरआइ)को तर्फबाट सन् २०१९ मा लेखकले गरेको एक अध्ययनले नेपालमा सहकारीहरू पूर्णतया परम्परागत व्यवसायमा चलिरहेको र भारतमा रुख उत्पादक सहकारीहरू जस्ता स्थानीय र प्राकृतिक स्रोतहरू परिचालन गर्ने नयाँ क्षेत्रहरू नभएको पाइएको छ। अमुल इन्डिया जस्ता तिनीहरूको उत्पादनमा मूल्य अभिवृद्धि र मूल्य शृंखला नेपालमा लगभग अनुपस्थित छ। उनीहरू बचत तथा ऋण सहकारीका रूपमा आफ्नो उद्देश्यबाट विचलित भइरहेका छन् र बहुविध गतिविधिमा संलग्न छन् भने कृषि सहकारीहरू बचत तथा ऋण गतिविधिहरूमा मात्र संलग्न छन्।

साझा सम्पत्ति वा फ्री राइडर समस्या लगभग सबै सहकारीमा छ जहाँ सदस्यहरूले उत्पादन आपूर्ति गरेर सहकारीको पुँजी प्रयोग गर्छन् तर त्यो पुँजीको आफ्नो पूर्ण हिस्सा योगदान नगरी। तिनीहरू सामान्यतया नयाँ वा नजिक–नयाँ सदस्यहरू हुन् जसले खुला सदस्यता र पुँजी व्यवस्थापन सिद्धान्तहरूबाट लाभ उठाउँछन्।  

प्रकाशित: २४ असार २०८१ ०५:५० सोमबार