.gif)
.gif)
नेपाली साहित्य क्षेत्रमा भानुभक्त आचार्य (१८७१–१९२५) लाई सङ्ख्यात्मक हिसाबले नभई गुणात्मक दृष्टिले पहिलो कवि मानिन्छ। यसबाहेक, उनले नेपाली साहित्यको प्रारम्भिक चरणमा कविता र काव्यमार्फत गहिरो छाप छाड्न सफल भए। त्यसैले उनलाई नेपाली कविताका पिता पनि मानिन्छ।
नेपाली भाषालाई जनताको हृदयमा दृढतापूर्वक स्थापित गर्ने र सृजनात्मकताका विभिन्न आयाम सजाएका कारणले उनलाई ससम्मान स्मरण गरिन्छ। उनको २११ औं जन्मजयन्तीका सन्दर्भमा प्रस्तुत लेखमा उनको भाषिक योगदानको चर्चा गरिएको छ।
भानुभक्तले रामायण लेखिरहेको समयमा नेपाली भाषा एउटा विकासशील अवस्थाको डोरेटोमा हिँड्दै थियो। उनले काव्यसृजनामार्फत धिमा गतिमा क्रियाशील नेपाली भाषालाई मात्र सुगठित बनाएनन्, बरु यहाँको सांस्कृतिक पहिचानलाई पनि व्यापक रूपमा समेटे।
ऐतिहासिक दृष्टिबाट हेर्दा उनको लेखन र तत्कालीन समयको समाजबीच अद्भूत समानता देख्न सकिन्छ। उनका रचनामा त्यस समयको सांस्कृतिक, धार्मिक, र सामाजिक रङहरू स्पष्ट पढ्न सकिन्छ। यसले गर्दा उनका कृतिहरूलाई नेपाली जनताले अनुमोदन गरेको देखिन्छ।
भानुभक्तको नेपाली कविता साहित्यमा जति प्रभाव छाडे त्यति नै नेपाली भाषाको सुधारमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरे। यसले उनलाई नेपाली भाषाको विकास र समृद्धिमा एक अमूल्य रत्न बनायो।
फलतः उनले साहित्यलाई मात्र होइन, नेपाली साहित्यलाई सँगसँगै माथि उठाउने काम गरे। उनको लेखनीले नेपाली समाजमा राष्ट्रिय एकता र सांस्कृतिक चेतनाको बगैंचा हराभरा बनाएको छ।
रामायणजस्तो धार्मिक महाकाव्यलाई नेपाली भाषामा अनुवाद गरेर उनले नेपाली समाजलाई धार्मिक तथा सांस्कृतिक रूपमा एकताबद्ध गरे। यसरी, भानुभक्तको लेखनीले नेपाली भाषा, साहित्य र सांस्कृतिक पहिचानमा गहिरो प्रभाव छोड्यो। फलस्वरूप उनी नेपाली भाषा–साहित्यमा सम्झनयोग्य व्यक्तित्वका रूपमा छाइरहे।
अध्यात्म रामायणलाई नेपाली पद्यमा भावानुवाद गरेर उनले नेपाली भाषाको स्तरलाई लोकप्रिय मात्र बनाएनन्, यसको उचाइ पनि बढाए। रामकथालाई नेपालीमा अनुवाद गरेर आचार्यले कालातीत कथालाई जनसाधारणको पहुँचमा ल्याएर सुम्पिए।
के वृद्ध, के युवक, के बालक, उनका काव्यलाई लयात्मक हिसाबले जनजिब्रोमा पुर्याउने उनको योगदानलाई कम आँक्न मिल्दैन। यसले नेपाली कविता क्षेत्रको जग मात्र बलियो बनाएन, नेपाली भाषालाई मानक र समृद्धिको बाटोमा हिँडायो। आचार्यले यस्तो काव्यभाषा र शैलीको छनोट गरे जसले भावी नेपाली लेखक र सर्जकलाई नयाँ दिशा प्रदान गर्यो।
आचार्यको कामले नेपाली भाषामा गहनता र वैविध्य ल्याइदियो। उनको अनुवादले नेपाली साहित्यमा मौलिकताको रेखा मात्र कोरेन, नयाँ विचारधारा र अभिव्यक्तिको ढोका पनि खोलिदियो। उनले प्रयोग गरेका शब्द र शैलीले जनमानसमा गहिरो प्रभाव छाड्यो, जसले गर्दा नेपाली भाषा र साहित्यले नवजीवन प्राप्त गर्यो।
उनको काव्यकर्मले नेपाली भाषामा नवसिर्जनको लहर आयो, जहाँ कवि र लेखकहरूले आफ्ना विचारहरूलाई स्वतन्त्र रूपमा अभिव्यक्त गर्न आरम्भ गरे। यसले नेपाली भाषाको सौन्दर्य र शक्तिलाई उजागर गर्यो र यसलाई नेपाली साहित्यको मानचित्रमा स्थापित गरायो। नेपाली भाषामा उनको योगदान सदैव स्मरणीय छ र रहिरहने छ।
नेपाली भाषाको औपचारिकता र संहिताकरणले यस भाषालाई एक उच्च स्थानमा पुर्यायो। उनले नेपाली भाषका शब्दावली, व्याकरणिक सचेतता, संरचना र शुद्धताको भावना फक्रेर यसमा नयाँ उमङ्ग भरिदिए। आचार्यले आधुनिक नेपाली साहित्यिक भाषाको आधारशीला निर्माण गरे। उनले नेपाली भाषालाई एक यस्तो घनत्व प्रदान गरे कि यसले साहित्यिक कृतिहरूलाई सुनौलो बनायो।
यसर्थ रामायण केवल धार्मिक ग्रन्थ मात्र नभएर नेपाली भाषाको साहित्यिक प्रगतिको एक सेतुजस्तै बन्यो। यसले भाषा प्रयोगका नयाँ आयामहरू खुला गरिदियो र नेपाली साहित्यमा मौलिकता र रचनात्मकतालाई नयाँ पङ्खासहित समृद्धिको आकाशमा उडायो।
उनले नेपाली भाषालाई केवल सम्प्रेषणको माध्यम मात्र होइन, एक कला र संस्कृतिको सुनौलो मोतीका रूपमा स्थापित गरिदिए। नेपाली भाषामा पनि उत्कृष्ट साहित्य सिर्जना हुन सक्छ भन्ने कुरामा आचार्यको योगदान हिमालयजस्तै अटल बनिरह्यो।
आचार्यका रचनाले नेपाली भाषी जनतामा भाषिक गौरव र राष्ट्रिय पहिचानको भावना जगायो। उहाँको लेखनीलाई नेपाली साहित्य र भाषाको सुनौलो मन्दिरको आधारशिला मानिन्छ। फलतः उनलाई देशविदेशमा स्मरण गरिन्छ।
नेपाली भाषालाई प्रज्वलित बनाएकै कारण उनलाई नेपाली काव्यक्षेत्रका पिता ठानिन्छ। उनको लेखन कलाकै कारण उनी अधिकांश नेपालीको हृदयमा बस्न सफल भएका हुन्। उनका कृतिहरू आज पनि उत्तिकै सजीव र प्रेरणादायी लाग्छन्। उनको योगदान साहित्यिक मात्र नभएर सामाजिक र सांस्कृतिक उत्थानमा पनि अत्यन्त महत्वपूर्ण मानिन्छ।
नेपाली साहित्यिक भाषाको जग बसाल्न पनि उनको खास भूमिका रह्यो। संस्कृत र हिन्दी भाषाको प्रभुत्व भएको त्यस समयमा रामायण, प्रश्नोतर, भक्तमाला, वधूशिक्षा र प्रश्नोत्तरी जस्ता साहित्यिक कृतिले नेपाली भाषाको समृद्धि र उच्चताको उदाहरण दिए।
उनले नेपाली भाषालाई प्रशासनिक र दैनिक प्रयोजनका लग्नका लागि सघाए। कालक्रममा नेपाली भाषाको संवेदनशीलता, सामाजिक शक्ति र आधुनिक बनाउन उनको योगदान अविस्मरणीय रह्यो।
उनका उत्कृष्ट कृतिले मानव चिन्तन र समाजको जटिलतालाई प्रतिबिम्बित ग¥यो। आफ्नै भाषा र परिचित लयमा विभिन्न कथाहरू एकसाथ सुन्ने सम्भावनाको ढोका खोलिदियो। उनका काव्यमा प्रायः हास्य, व्यङ्ग्य, नैतिक टिप्पणी र गहिरो मनोवैज्ञानिक अन्तरदृष्टिलाई जनसमक्ष पुर्यायो।
भाषिक योगदानका साथै भानुभक्तको महत्वपूर्ण आविष्कार गहिराइ र जटिलतामा फसेका चरित्रको विकासमा रह्यो। फलतः रामायणमा पाठकले प्राचीनकालीन नेपाली समाजको मनोरम दृश्य पढ्न पाए।
वधूशिक्षा र रामगीतामा तत्कालीन समाजको चित्र हेर्न पाए। भानुभक्तका पात्रहरू अद्वितीय विशेषता, मानवीय त्रुटिसहितका र प्रेरणाका स्रोत भएका पनि देखिए जसले मानव व्यवहारको सूक्ष्म समझलाई प्रतिबिम्बित गरिरहे।
आचार्य संस्कृत भाषाबाट प्रभावित थिए। विशेष गरी अध्यात्म रामायण र वैदिक साहित्यबाट उनी बढी प्रभावित थिए। उनले वैदिक संस्कृतबाट प्रभाव ग्रहण गरे पनि यसलाई विशिष्ट नेपाली लोकजीवनसँग फ्युजन गर्न सफल भए। नेपाली लोकजीवन अन्तरभाषिक र अन्तर सांस्कृतिक विषयवस्तुसँग परिचित गराउने उनले निकै प्रयास गरे।
आचार्यका कामबाट आफ्नो समयको सामाजिक, राजनीतिक र धार्मिक वास्तविकताहरूको ऐनाको रूपमा भाषालाई खेलाएकौ बुझिन्छ। हास्यव्यङ्ग्यका माध्यमबाट, उनले राजनीतिक भ्रष्टाचार र दुष्ट शासकहरूको कपटको पर्दाफास पनि गरे।
कुलीन वर्ग र आम जनताको नैतिक असफलताको आलोचना पनि गरे। आचार्यले मानव व्यवहार र समाजका कमीकमजोरीहरूको गहिरो अवलोकन गरे। फलतः पाठकहरूसँग प्राचीन नेपालको र मानव प्रकृतिको जटिलताहरूमा अन्तर्दृष्टि प्रदान गरे।
उनले छन्दकविताको सृजना गरेर भाषिक परिष्कारको जादु देखाए। ठेट नेपाली शब्द जो जनजिब्रोबाट टिपिएका थिए त्यसलाई शास्त्रीय लयविधानमा विन्यास गरे। उनले सरल शब्दहरूलाई सही तरिकाले लयविधानका मालामा उनिरहे।
लोकलयका विविध बान्की निर्माणमा उनले विशेष ख्याल गरे। अति लामा शास्त्रीय छन्ददेखि छोटा र मध्यम संरचनाका वार्णिक छन्दलाई पनि उत्तिकै प्रयोग गरे। खासमा उनले शब्दछनोटमा भाँती पुर्याएर शब्दहरूलाई छानीछानी प्रयोग गर्न सफल भए।
संक्षेपमा, नेपाली साहित्यमा भानुभक्त आचार्यको योगदान बहुमुखी छ। त्यसमा पनि उनले नेपाली भाषालाई साहित्यिक भाषाको रूपमा माथि उठाए, कथात्मक प्रविधिहरू, मानवीकृत साहित्यिक पात्रहरू, संस्कृत वाङ्मयबाट प्रेरणा लिएर र तत्काली नेपाली समाजलाई आलोचनात्मक रूपमा प्रतिबिम्बित गर्न सफल भए।
नेपाली भाषाका संस्थापक महाकवि र सामाजिक चेतनाको जागृत गराउन आचार्यको विरासत नेपाली साहित्यको अध्ययन र प्रशंसाको लागि अभिन्न देखिन्छ। आफ्नो साहित्यिक पराक्रम, भाषिक सुधार र सांस्कृतिक अन्तरदृष्टिबाट उनले नेपाली साहित्यलाई नयाँ उचाइमा पुर्याए, नेपाली भाषी जनतामा एकता र गौरवको भावना पनि जगाए।
उनको विरासतले सिमाना पार गर्ने र सांस्कृतिक सम्पदालाई समृद्ध बनाउने साहित्यको शक्तिको प्रमाण बनेको छ, जसले उनलाई नेपाली साहित्यको इतिहासमा एक सम्मानित व्यक्तित्व बनायो।
भाषाको शैली मिलाउनु भनेको व्यक्तिगत मनोवृत्ति मात्र होइन भाषिक परिष्कृतिको नमुना बनाउनु पनि हो। भानुभक्तले नेपाली भाषाको वैचारिक पोषाक निर्माण गरे। खासमा उनले नेपाली भाषाको भाँती मिलाएर उल्लेखनीय योगदान दिए।
प्रकाशित: २९ असार २०८१ १०:०३ शनिबार
