घर-माइतका क्रममा भोगेका सुखदुःखका अनुभवलाई तिजमा व्यक्त गर्दै मनलाई आनन्दित पार्ने, माइतीमावली कहाँ पुगेर मीठो मसिनो खाने, आफ्ना आफन्तजनसँग भेटघाट गर्ने पर्वका रुपमा तिजलाई लिइन्छ।

परम्परादेखि नै महिलाका वेदना र सुखदुःखको अनुभव एकापसमा साटासाट गर्न तिज पर्व नै पर्खेर बस्ने चलन थियो। वर्ष दिनभरका तितामीठा अनुभवलाई गीतमार्फत साथीभाइ, आफन्तजनसँग विरह, वेदना तिजका बेला व्यक्त गर्ने र मनलाई हलुका बनाउने चलन थियो। हिजोआज दुःखसुख, जीवन भोगाइका अनुभवभन्दा पनि मनोरञ्जन, नयाँनयाँ बस्त्र, खानेकुरामा मोह बढाएको छ। पौराणिक परम्पराभन्दा पनि आधुनिकताले महिलाहरुमा तिज पर्व मनाउने होडबाजी चलेको छ।

गरगहना, महँगाे मुल्यका लत्ताकपडा, खानपानमा तडकभडक बढी देखिन थालेको छ। तीज आउनु महिना दिन अगावै गरगहना, महँगा मुल्यका कपडामा सजिएर होटल, रेस्टुरेन्ट र पार्टी प्यालेसमा दरखाने लामबद्ध हुन थालेपछि मौलिकता छाडेर आधुनिकताको पछि लागेको पाल्पा रामपुरकी ज्येष्ठ नागरिक रन्नता वाशिष्ठ बताउँछिन्।

‘हाम्रा पालामा मनाइएको तिज र अहिलेको तिजमा धेरै परिवर्तन आयो, तिजको अघिल्लो दिन माइती मावली गएर सबै जम्मा भएर घरको आँगन पिँढीमा लहरै बसेर दर खाने, गाउँभरिका सबै जम्मा भएर नाच्ने गाउने चलन थियो, अहिले त साथीहरु जम्मा भएर होटलमा दर खाएर नाच्ने रमाउने चलन आयो’, उनले भनिन्।

तिजको मौलिक परम्परा र संस्कृति अवलम्बनभन्दा पनि क्षणिक रमाइलो, नयाँनयाँ गरगहना, कपडा लगाएर को भन्दा के कम भन्ने सोचले भड्किलोपन हुदै गएको ज्येष्ठ नागरिक वाशिष्ठको अनुभव छ। खानपान, लत्ताकपडा, गरगहनादेखि धेरै कुरामा अहिले परिवर्तन हुदै गएको उनको बुझाइ छ।

नारीका दुःखसुख र वेदनालाई बोल्ने पर्व हरितालिकालाई लिइन्छ। वर्षदिनभर मनमा सँगालेका पीर, वेदना र घरमाइत गर्दाका सुखदुःखका खटनपटनलाई तिजका बेलामा व्यक्त गर्ने, मीठामीठा परिकार खाने प्रचलनका रूपमा तिजलाई लिने गरिन्छ। पछिल्ला वर्षमा तिज आउन महिना दिन अघिदेखि नै गाउँशहरमा रौनक बढ्दो छ, तर तिजको मौलिकता भने हराउँदै गएको छ।

नागपञ्चमी पर्व सुरु भएपछि गाउँमा पालैपालो सबैका घरघरमा साँझमा झोरा लगाउने चलन थिए। गाउँ, शहर, गल्ली चोक, घरघरमा विरह, ठट्यौली, सुखदुःखका गीत गुञ्जन्थे।

तिजका गीतमा महिलाले सासूससुरा र श्रीमानकाे खटनले मन लागेको बेलामा माइत जान नपाएका, माइतीबाट बुबा, दाजुभाई लिन नआएका पीडा अभिव्यक्त गरेका हुन्थे। ती गीतहरू सुनिरहूँ जस्तो लाग्थ्यो।

अहिले यस्ता खालका गीतहरू कमै सुन्न पाइन्छ। तिजको रमझम हुन थालेपछि गाउँमा पालैपालो झोरा लगाउन लालटिन बालेर गएको पूरानो यादले अझै पनि मनमा झस्काउने गरेको रामपुरकै सीता देवकोटाले बताइन्।

उनी भन्छिन्, ‘आमा हजुरआमासँग साँझमा घरको कामधन्दा सकाएर गाउँमा तिजको झोरा हेर्न गइन्थ्यो, समाजका यथार्थपरक विषयवस्तुमा गाउने ती गीत सुन्दा आनन्द आउँथ्यो, अहिले त गाउँमा झोरा लगाएर नाच्ने गाउने चलन छैन, घरमै बसेर टिकटक बनाउने, मोबाइल, टिभीमा इन्टरनेटबाट तिज गीत सुन्ने र हेर्ने चलन आयो।’

आजभोलि गीत सुन्दा तिजका हुन कि रत्यौलीका छुट्याउनै गाह्रो हुन्छ। दिन प्रतिदिन परम्परागत संस्कार र संस्कृति अनुसारको नेपाली मौलिकपन नहुँदा पुराना पुस्ता चिन्तित बनेका छन्।

तीजको रमझम सुरु भएपछि माइत जाने तयारीमा नारीहरू छन् भन्ने बुझाइ हुन्थ्यो। यतिबेला माइतीघरमा पुगिएला र आमाले पकाएको मीठामीठा परिकार दरका रूपमा दाजुभाइ बुबाआमा दिदिबहिनीसँगै बसेर खाने, नाच्ने उत्सुकता हुन्थ्यो। अहिले मीठोमसिनो खान माइतीमै जानुपर्छ भन्ने चलन पनि कम हुदै गएको छ। घरमै सुख सुविधाले पनि मीठोमसिनो खान चाडपर्व नै पर्खनुपर्ने अवस्था नरहेको महिलाहरु बताउँछन्।

पहिलापहिला तिजका गीतमा दुःख, वेदनाका भाव झल्कन्थे। माइतबाट कोही लिन नआएको, घाँस, दाउरा बोकेर बसेको, माइती लिन आउलान् भन्दै बाटो हेरेको जस्ता कुरा तिज गीतमा हुन्थे, अहिले संस्कृती भन्दा मनोरञ्जन भावका गीत बढी छन्।

‘भररर रानीचरी एसेलुको गाँजैमा मलाई सम्झी नरोऊ आमा सम्झी साँझैमा’ (गायिका विमाकुमारी दुरा) घरको कामधन्दा, तीजमा बिदा नपाउँदाका पीडालाई गीतबाटै तीजमा छोरी माइत आइन भनेर सम्झेर नरुन आग्रह गरिएको पाइन्छ।

तिज पर्वको एउटा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो झोरा अर्थात् तिज गीत छोरीचेलीले माइतीमा जम्मा भएर आफ्ना दुःखसुख बिसाउन गीतलाई माध्यम बनाउँछन्। सूचना प्रविधिको विकाससँगै माइतीको घरआँगन, बजारका चोक, खुला चउरमा भेला भएर गाउने गीत, स्टुडियो र युट्युब, टिकटक, फेसुबकमा सीमित बन्न पुगेका छन्।

बजारका खुला चौर, चोक तिजका गीतले गुञ्जायमान बनाउँथ्यो। पछिल्लो समय सूचना प्रविधिको बढ्दो विकासले घरमै टिभी हेर्ने, रेडियोमा गीत सुन्ने मोबाइल, युट्युबले बजारमा तिजका गिन गाउन र नाच्न जाने भेटिंदैनन्।

तिज गीत प्रतियोगितात्मक कार्यक्रम राखिएका बजारमा जसोतसो दर्शक पुगेका हुन्छन्। तिजलाई नारी अधिकार र स्वतन्त्रताका रुपमा लिइने गरिन्छ। पर्व मनाउने क्रममा समयअनुसार केही परिवर्तन हुँदै गएको छ।

‘पहिला महिलाले भोगेका दुःखकष्ट अहिलेको परिस्थितिमा कमै छन्, सुखसुविधाले गर्दा केही कुरा परिमार्जन भएको छ, पुरानो संस्कृतिलाई संरक्षण गरिनु पर्छ, समाजमा तडकभडक नहुने गरी नयाँ कुराको पनि अवलम्बन गर्दै तिज मनाउनुपर्छ’, महिला अधिकारकर्मी विष्णुमाया ढकालले भनिन्।  

प्रकाशित: १ आश्विन २०८० ०७:३१ सोमबार