थाइराइड कस्तो रोग हो ?
हाम्रो शरीरको थाइराइड ग्लान्ड (घाँटीको अघिल्लो भागमा हुने पुतली आकारको ग्रन्थी जसलाई थाइराइड ग्रन्थी भनिन्छ) ले थाइरोक्सिन हर्मोन उत्पादन गर्छ । थाइरोक्सिन हर्मोनले शरीरको सम्पूर्ण भागका खानालाई शक्तिमा रूपान्तरण गर्ने काम गर्छ । यो हर्मोनले सामान्य रूपमा काम गरिरहेको अवस्था स्वस्थ अवस्था हो । यो अंगले बढी काम गर्ने या कम काम गर्ने भएमा हर्मोन उत्पादन घटबढी हुन्छ । यसले बढी या कम काम गर्नु नै थाइराइड हुनु हो ।

थाइराइड कति प्रकारका हुन्छन् ?

थाइराइड दुई प्रकारका हुन्छन् । एउटा, हाइफोथाइरोडिज्म ( थाइरोक्सिन हर्मोन कम उत्पादन गर्ने) । अर्को, हाइपरथाइरोडिज्म ( थाइरोक्सिन हर्मोन बढी उत्पादन हुने अवस्था)।

हाइपोथाइरोडिज्म कसरी हुन्छ ?
थाइराइड ग्रन्थीमा रोग लागेमा ग्यास्ट्राइटिसजस्तै थाइरोडाइटिस  हुन्छ । जस्तो कि ग्रन्थीमा भाइरस वा किटाणुको संक्रमण भयो भने रोग उत्पन्न हुन्छ र हर्मोन उत्पादन गर्न सक्दैन । यस्तो अवस्थालाई थाइरोडाइटिस भनिन्छ ।

अर्को शब्दमा हाइपोथाइरोडिज्म पनि भनिन्छ । कतिपय अवस्थामा ग्रन्थीले आफै हर्मोन उत्पादन गर्न सक्दैन । यसलाई अटोइम्युनको कारणले हुने हाइपोथाइरोडिज्म हो । हामी कहाँ यही अटोयुमिनको कारणले हुने हाइपोथाइरोडिज्म धेरैलाई छ । धेरैले थाइराइड भयो भनेको पनि यही हो ।  

अर्को कुरा, मोटोपना भयो भने शरीरको मागअनुसार हर्मोन पूरा हुन सक्दैन । त्यस्तो अवस्थामा पनि हाइपोथाइरडिज्म हुन्छ । त्यसैगरी गर्भावस्थामा पनि यो थाइराइड हुन्छ । गर्भको बच्चाले पनि यो हर्मोन खपत गर्ने हुनाले बढी थाइरोक्सिन हर्मोनको आवश्यकता पर्छ । यस कारण गर्भवती महिलामा थाइराइडको समस्या देखिन्छ ।  यी दुवै थाइराइड अस्थायी प्रकृतिका हुन् । जुन बच्चा जन्मेपछि र मोटोपना घटेपछि आफै हराउँछ ।

अटोयुमिन  तथा  थाइराइड ग्रन्थीको संक्रमणले भएका  थाइराइड भने स्थायी रूपमा रहन्छन् र यी थाइराइडमा जीवनभर हर्मोनको औषधी लिइरहनु पर्छ । यो थाइराइड भएको मान्छेका हरेक गतिविधि ढिला हुन थाल्छन् ।कुनै पनि काममा केन्द्रित हुन नसक्ने, कब्जियत हुने, कमजोरी अनुभव हुने, महिनावारीमा रक्तश्राव  बढी हुने, छाला सुक्खा हुने, चिलाउने, कपाल झर्ने, शरीर फुलेर आउनेजस्ता लक्षण देखिन्छन् ।

हाइपर थाइराइरोडिज्म कसरी हुन्छ ?
यो थाइराइड ग्रन्थीले चाहिनेभन्दा बढी काम गर्ने अवस्था हो । शरीरका विभिन्न भागमा थाइरोक्सिन हर्मोन लिने रिसेप्टर हुन्छ । रिसेप्टरमा एन्टीबडी बस्यो भने थाइराइड पुग्नै दिँदैन ।

त्यो अवस्थामा शरीरले थाइराइड कमीको अनुभव गर्छ । यद्यपि उत्पादन कम भएको हुँदैन । यस्तो अवस्थामा थाइराइड हर्मोन बढी निकाल्न खोज्छ । त्यसले गर्दा उत्पादन बढ्छ । यस्तो स्थायी र अस्थायी दुवै हुन्छन् । हर्मोन बढी उत्पादन गर्ने क्रममा थाइराइड ग्रन्थी सुन्निएर ठूलो हुन्छ ।  यो स्थायी प्रकारको थाइराइड हो । यसलाई ग्रेस डिजेज पनि भनिन्छ । नेपालमा हुने ८० प्रतिशत हाइपरथाइरोडिज्म गे्रस डिजेजको कारणले हुन्छ ।

हाइपरथाइरोडिज्म भएमा पखाला लाग्ने, दुब्लाउने, जति खाए पनि भोक लागेको लाग्यै गर्ने, शरीरका नसामा असर गरेर हात काम्ने, आँखा ठूलो भएर बाहिर आउने, मुटुको धड्कन बढेर मुटु फेल हुने र कहिलेकाहीं महिनावारी हुँदा रक्तश्राव नै बन्द हुने, घाँटीको ग्रन्थी सुन्निनेजस्ता समस्या आउँछन् ।

नेपालमा पछिल्लो समय थाइराइड बढेको छ या घटेको ?
नेपालमा पहिलेदेखि नै थाइराइड थियो । तर पछिल्लो समय थाइराइडको जाँच गर्ने चलन र उपचार दुवै बढेकाले बढी भएजस्तो देखिएको हो । नेपाल मात्र नभइ अन्य देशमा पनि थाइराइड परीक्षण पछि मात्र भएको हो ।

दश वर्ष अघिसम्म  नेपालमा इन्डोक्राइनोलोजिस्ट र यसको सेवा थिएन । केही जाँचका लागि भारत पठाउनु पर्ने बाध्यता थियो । अरू देशहरूमा पनि थाइराइड परीक्षण नियमित हुँदैनथ्यो । अहिले यससँग मिल्ने लक्षण देखिनेबित्तिकै जाँच गर्न जाने चलन ह्वात्तै बढेको देखिन्छ । बिरामी र चिकित्सक दुवै सचेत भएको देखिन्छ ।

थाइराइडको जस्तो लक्षण देखियो भने स्त्रीरोग  विशेषज्ञले पनि थाइराइड टेस्ट (जाँच) गर्छन् ।  पेटको समस्या भयो भने पेटको डाक्टरले थाइराइड टेस्ट गर्छन । मुटुको धड्कन बढ्यो भने पनि थाइराइड परीक्षण गर्ने चलन छ । पहिला नेपालमा इन्डोक्राइनोलोजिस्ट नै थिएनन् र छुट्टै विभागबाट यो सेवा दिँइदैनथ्यो ।

जीवनशैलीसँग थाइराइडको कुनै सम्बन्ध छ कि छैन ?
जुन निश्चित अर्डिमेनलाई अन्डरमाइन गर्न सक्दैन । आजका मान्छे जो बढी मोटा हुन्छन्, उनीहरूमा पनि थाइराइड देखिन्छ । जसलाई अटोइम्युन र भाइरलका कारणले नभइ मोटोपनाका कारणले थाइराइड भएको हुन्छ । उनीहरूको हकमा जीवनशैली पनि केही हदसम्म जिम्मेवार हुन्छ ।

अहिलेको जीवनशैलीमा मोटोपना भएकाहरूमा कम तहको हाइपोथाइरड देखिन्छ । अर्थात् माइल्ड डिस्पंmसन देखिन्छ । यस्तो अवस्थामा तौल घटाइदियो भने थाइराइड घट्छ । अन्य कारणले थाइराइड भएकाहरूलाई भने तौल घटे पनि थाइराइड सामान्य  हुँदैन ।

हाइपर र हाइपो दुवै थाइराइडमा समयमै उपचार भएन भने कस्तो असर पर्छ ?
यी दुईमध्ये छिटो असर पु¥याउने थाइराइड भनेको  हाइपर थाइराइड हो ।  असर तुरुन्त देखिन्छ । थाइराइडको बढी खतरनाक असर पु¥याउँछ । कुनै पनि अवस्थामा मुटु फेल बनाइदिन्छ । खतरनाक जटिलता भनेको आँखा रातो हुने आँखा बाहिरै निस्कने समस्या आउँछ । अर्को मुटुमा समस्या यति धड्कन बधाइदिन्छ कि मुटु नै फेल बनाइदिन्छ ।

थाइराइड आफैमा पनि इमुनिटी डाउन हुन्छ । उपचार भएन भने निमोनिया हुने, हड्डी कमजोर भएर भाँचिनेजस्ता असर पुग्छ । हृदयघातमा पनि बहु समस्या आउँछन् । यसले हड्डी नै कमजोर बनाउँछ । थाइराइड आफैले इम्युन पावर कमजोर बनाएर निमोनिया हुनेजस्ता समस्या ।

हाइपोमा भने खतरनाक प्रकारका जटिलता आउँदैन । तौल बढ्ने, हात झमझम हुने, पे्रसर बढ्ने, कोलस्ट्रोलको लेवल बढ्ने, न्युरोलोजिकल असर पुग्ने, मुटुको बाहिर पानी जम्ने, श्वास–प्रश्वासमा पनि समस्या आउने हुन्छ । बेहोसी अवस्थामा पनि जान सक्छ । यी समस्याहरू विस्तारै आउँछन् ।

थाइराइड महिलालाई बढी किन हुन्छ ?
महिलामा थाइराइड बढी हुन्छ । महिलामा बढी देखिने हाइपोथाइराइड हो । तुलना गर्दा थाइराइड भएका पाँच जनामध्ये मध्ये चार जना महिला हुन्छन् ।महिनावारी हर्मोनको गडबडी महिलामा मात्र हुन्छ । यो हर्मोनमा गडबडी आउनु भनेको थाइराइड भएको हुन सक्छ । थाइराइड पेरोअक्सिड एन्टिबडीको तह पनि महिलामा बढी हुन्छ भनिन्छ । अटोइम्युन रोग पनि महिलामा नै बढी देखिन्छ । यस्ता कारणले महिलामा थाइराइड बढी देखिन्छ । थाइराइडको महिलासँग सीधा सम्बन्ध छ।

एउटा ठूलो प्राकृतिक प्रक्रिया महिनावारी, महिलामा मात्र छ । त्यसमा केही समस्या आउन बित्तिकै थाइराइड हर्मोनको गडबडी छ भन्ने बुझ्नु पर्छ । महिनावारी गडबडी हुनेबित्तिकै थाइराइड हर्मोन परीक्षण गर्ने चलन पनि त्यसैले भएको हो।

मधुमेह भएका बिरामीलाई थाइराइड हुनुका कारण ?

मधुमेह भएकालाई थाइराइड हुनुमा त्यसको मधुमेहसँग कुनै सम्बन्ध छैन । एउटा मधुमेहका बिरामीमा हुने अटोयुमिनका कारणले पनि थाइराइड हुन्छ । कतिपयमा दोस्रो प्रकारको मधुमेह भएका बिरामीमा मोटोपना हुन्छ । उनीहरूमा युवा उमेरमै मधुमेह भएको हुन्छ । त्यही उमेरमा थाइराइड भएको हुन्छ । मधुमेहले थाइराइड लिएको हैन । पहिल्यै सुक्ष्म तहमा भएको थाइराइड पछि गएर देखिन्छ।

थाइराइड भएकाले कुन कुन खाना हुँदैन ?
केही खाना खाँदा टिएचस् बढ्ने भएकाले थाइराइड सुन्निएपछि थाइराइड हर्मोन तलमाथि जे पनि हुन सक्छ । यस कारण बन्दा, समुद्री खानाहरू खानु हुँदैन भनेर भनिएको हो । तर यी खाना पनि पकाएर खाएपछि ती खानामा हुने तत्वमा हास आउँछ । यसको अर्थ, आयोडिनको प्रभाव भएका खानेकुराहरू खानु हुँदैन भन्ने मान्यता पनि हो । मुख्य कुरा, कसरी थाइराइड नियन्त्रणमा राख्ने भन्ने कुरा नै प्रमुख हो।

थाइराइडबाट कसरी बच्ने ?
कुनै पनि प्रकारको थाइराइडको लक्षण देखिएमा समयमै परीक्षण गर्ने, मोटोपना कम गर्ने,  योग तथा व्यायाम गर्ने गर्दा अप्रत्यक्ष रूपमा लाभ पुर्याउँछन् । थाइराइड, हामीले चाहेर हुनबाटै रोक्न भने सकिँदैन । बरु समयमै पहिचान गरेर उचित उपचार गर्न सकेमा समस्या बढ्न पाउँदैन ।

मुटु र मानसिक रोगसम्बन्धी औषधी खाइरहेकाहरूमा मानसिक रोग हुन सक्छ । यस्ता बिरामीले बेला–बेला थाइराइड परीक्षण गर्नु पर्छ । गर्भवती महिलाले पनि गर्भावस्थामा भएको थाइराइड छ भने पनि चिकित्सकको सल्लाहअनुसार नियमित रूपमा थाइराइडको औषधि खानुपर्छ ।

प्रकाशित: २६ जेष्ठ २०७५ ०३:२५ शनिबार