हिन्दु धर्मशास्त्रअनुसार घरघरमा कुश सिउरेर बुधबार कुसेऔंसी पर्व मनाइँदै छ । प्रत्येक संवत्सरको भाद्र कृष्णपक्ष औंसीको दिन मनाइने यस पर्वलाई पिता सम्मान दिवसका रूपमा पनि मनाउने गरिएको छ ।
यस दिन शास्त्रोक्त विधिद्वारा ब्राह्मण–पुरोहितहरूले बिहानै फूलबारीमा गई पूजा गरी कुश उखेलेर यजमानका घरको मूलढोकामाथि वा दलिनमा सिउँरिदिन्छन् । यसरी घरमा कुश राख्नाले घरभित्र दूषित वायु, विकिरण तथा भूतप्रेतको प्रवेश नहुने र परिवारको कल्याण हुने धार्मिक विश्वास रहेको छ । कुश, तुलसी, पीपल र शालिग्रामलाई शास्त्रले भगवान् विष्णुको रूप मानेको छ । साथै, हिन्दु धर्ममा उल्लेख गरिएका जन्मदेखि मृत्युपर्यन्तका सम्पूर्ण सोह्र संस्कारसम्बन्धी पूजामा कुशको प्रयोग गर्नुपर्ने शास्त्रले नै विधान गरिदिएको छ ।
अथर्व वेद, श्रीमद्भागवत महापुराण, शिव पुराण, गरुड पुराण, विष्णु पुराणलगायत ग्रन्थमा कुशको उल्लेख पाइन्छ । यस दिन राखिएको कुश वर्षभरि देवकार्य तथा पितृकार्यमा प्रयोग गरिन्छ । सो कार्य गर्दा दाहिने हातको औंलामा कुशको औंठी बनाएर लगाउने चलन छ । यसले वातावरणमा भएका खराब तरंग वा विकिरणहरूलाई निस्तेज पार्ने र कार्य गर्दा कर्तालाई संयम बनाउने धार्मिक तथा वैज्ञानिक मान्यता रहेको छ । घरमा कुश राख्दा सूर्यबाट आउने विभिन्न प्रकारका विकिरणलाई नियन्त्रण गर्ने वैज्ञानिक मान्यताका आधारमा पनि यस दिन मूलढोकामाथि कुश सिउरिने गरिएको विज्ञहरू बताउँछन् ।
भाद्र कृष्णपक्ष औंसीका दिन पितृसम्मान दिवस मनाइन्छ । यस दिन पिताको सम्मान गरी जन्यजनक भाव सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउने परम्परा रहेको छ । श्रुतिस्मृतिमा ‘आत्मा वै पुत्रः’ अर्थात् कुनै पनि सन्तान व्यक्तिको आफ्नो
स्वरूपको रूपमा जन्मिएको हुन्छ भनिएको छ । तसर्थ यस दिन पिताकै स्वरूपमा
जन्म लिएका हरेक सन्तानले पिताको सम्मान गर्ने वैदिक कालदेखि नै परम्परा विकसित भएको पाइन्छ ।
आजको दिनमा पिता जीवित हुनेले मीठामीठा पक्वान्न तयार पारी खुवाउने, न्याना उपयोगी कपडाद्वारा सम्मान गर्ने, बुवाको मुख दर्शन गर्ने र प्रणाम गर्ने चलन रहेको छ भने पिताको देहावसान भइसकेकाहरूले चाहिँ पितृमुक्तिको कामना गर्दै पितृ तर्पण वा दानदक्षिणा गर्ने गर्दछन् ।
पिता जीवित हुनेले मीठामीठा पक्वान्न तयार पारी खुवाउने, न्याना उपयोगी कपडाद्वारा सम्मान गर्ने, बुवाको मुख दर्शन गर्ने र प्रणाम गर्ने चलन रहेको छ भने पिताको देहावसान भइसकेकाहरूले चाहिँ पितृमुक्तिको कामना गर्दै पितृ तर्पण वा दानदक्षिणा गर्ने गर्दछन् । पिता नहुनेले अघिल्लो दिन एकछाक मात्र सात्विक भोजन गर्ने र औंसीको दिन बिहानै बुवाको तस्बिर हेरेर अथवा विभिन्न शक्तिपीठ, देवालय, संगमस्थलआदि तीर्थमा गएर स्नान गर्ने र पितृहरूको नाममा तर्पण तथा श्राद्ध गर्ने धार्मिक मान्यता रहेको छ ।
‘माता गंगा समा तीर्थ पिता पुष्करमेव च
गुरुः केदारकं तीर्थ माता तीर्थ पुनः पुनः ।
भरणं पोषणञ्चैव भोजनं रससंयुतम्
कारितामेव भो तात पितृदेव नमोऽस्तुते ।
शास्त्रमा आमा गंगासमान र पिता पुस्कर क्षेत्रसमान तीर्थ हुन् भनिएको छ । ‘यहाँले भरणपोषण गर्नुभयो, मीठामीठा रसयुक्त पक्वान्न तयार पारेर खुवाउनुभयो, लौकिक तथा पारलौकिक खुसी एवं सुख वहन गर्ने सक्षम पात्र बनाउनुभयो तसर्थ म हजुरको सदासदा ऋणी छु’ भनेर मातापितालाई नमन गरेको प्रसंग धर्मशास्त्रमा उल्लेख छ । पिताको स्मृतिमा कतिपयले यसै दिन गुरुकुल, पाठशााला, मठमन्दिरमा रहेका पराश्रित बटुक, ब्राह्मण र साधुसन्तलाई भोजन गराउने, वस्त्रदान गर्ने, त्यस्तै पिताको नाममा अक्षयकोष खडा गर्ने, धारा, पाटीपौवा, चौतारा, धर्मशाला आदि निर्माण गर्नेजस्ता सुकार्य गर्ने परम्परासमेत रहेको पाइन्छ ।
‘पितृदेवो भव’ भन्ने धार्मिक मान्यताअनुरूप यस दिन छोराछोरीले बाबुलाई श्रद्धापूर्वक रूचिअनुसारको खाना खुवाई आशीर्वाद प्राप्त गरेमा सुख मिल्ने र बाबु परलोक भइसकेकाहरूले गोकर्ण अथवा अन्य तीर्थस्थलमा गई तर्पण, सिदादान गरेमा पुण्य मिल्नुका साथै आफ्नो वंशमा सुखसन्तति वृद्धि हुने धर्मग्रन्थमा उल्लेख छ ।
खासगरी यस दिन काठमाडौंको गोकर्ण, सुनसरीको वराहक्षेत्र, विष्णुपादुका, देवघाट आदि क्षेत्रमा पितृश्राद्ध गरे पितृहरूको मोक्ष हुने र पितृको आसिक लाग्ने शास्त्रीय मान्यताका आधारमा यी क्षेत्रमा भिड लाग्ने गरेको छ ।
प्रकाशित: ३ भाद्र २०७७ ०२:०८ बुधबार
