देश विकास गर्ने जनशक्ति भनेको जोश, जाँगर र नयाँ सोच बोकेका युवा नै हुन्। तर यही वर्ग अहिले देशमा अकल्पनीयरूपले घट्दै गएको छ। अहिले मुलुकमा युवा कति छन् भन्ने जानकारी तथ्यांक विभाग या सरकारसँग पनि छैन। २०६८ सालको जनगणनामा समेटिएका युवामध्ये अहिले धेरैजसो रोजगारी तथा अध्ययनको सिलसिलामा विदेशमा छन्। यसरी विदेशिने क्रम हरेक वर्ष बढ्दै गएको छ। २०६८ सालपछि कुनै मध्यावधि जनगणना या सर्भे नगरिएका हुनाले यसरी कति युवा विदेश भासिए भन्ने आधिकारिक जानकारी सरकारसँग नभएको हो। विभिन्न निकायका तथ्यांकहरूबाट अनुमानमात्र गर्न सकिन्छ।   

काम गर्ने उर्वर उमेर २० देखि ५० वर्षसम्मलाई मान्ने हो भने २०६८ सालको जनगणनामा यो उमेर समूहका युवा देशमा करिब १ करोड थिए। उता वैदेशिक रोजगारीमा जाने युवा यसै उमेरका छन्। आठदश वर्षयता रोजगारीका लागि विदेश जानेहरूको लर्काे त्रिभुवन विमानस्थलमा एकदमै बढेको छ। आर्थिक वर्ष २०७३÷७४ मा ६ लाख ६३ हजार विदेश उडेकामा गत वर्ष २०७४÷७५ मा केही घटेर ६ लाख १३ हजारको हाराहारीमा झरेको थियो। वैदेशिक रोजगार विभागको तथ्यांक हेर्दा जनगणनापछि अर्थात् २०६८ सालपछि २०७४ सम्ममा करिब ४१ लाख नेपाली युवा विदेश गएका छन्। यहाँ हेक्का राख्नुपर्ने अर्को कुरा के हो भने विभागसँग स्वीकृति लिनु नपर्ने भएकाले वैदेशिक रोजगारीका लागि धेरै नेपाली युवाको सहज र आकर्षक गन्तव्य बनेको छ– भारत। खासगरी अत्यधिक संख्यामा तराई र सुदूरपश्चिमका युवा रोजगारीका लागि भारत जाने गरेका छन्। भारतीय भूमिमा कति नेपाली युवा पुगेका छन्, यसको एकिन तथ्यांक छैन। तर रोजगारीसम्बद्ध विज्ञहरूको अनुमानमा यसरी भारतीय भूमिमा जानेको संख्या तेस्रो मुलुक जानेभन्दा कम छैन। त्यसैगरी दलालको फन्दामा परी गैरकानुनी बाटोबाट युरोप, अमेरिका पुगेका तथा मानव तस्करीमा परेका चेलिबेटी पनि केही संख्यामा छन्।  

८३ प्रतिशत युवा अहिले देशमा छैनन् । यो देशको उत्पादनशीलताका लागि भयावह स्थिति हो ।

उच्च शिक्षाका लागि विदेश जानेहरूमा अधिकत्तर २० वर्ष उमेर पुगेकाहरू हुने गरेका छन्। गत वर्षमात्र शिक्षा मन्त्रालयबाट ‘नो अब्जेक्सन लेटर’ लिनेहरू ६७ हजार २ सय २६ जना पुगेका थिए। २०६८ सालपछि गत वर्षसम्ममा उच्च शिक्षाका लागि यस्तो पत्र लिनेहरूको संख्या जोड्दा साढे २ लाख हुन आउँछ। यस आधारमा अनुमान गर्दा जनगणनायता उच्च शिक्षाका लागि साढे २  लाख र रोजगारी या अन्य कारणले विदेशिएका साढे ८२ लाख जोड्दा झन्डै ८५ लाख युवा विदेश गएका छन्। जो २०६८ सालको जनगणनामा समेटिएका थिए। यसबाट के प्रस्ट हुन्छ भने यो उमेरकामध्ये ८३ प्रतिशत युवा अहिले देशमा छैनन्। यो देशको उत्पादनशीलताका लागि भयावह स्थिति हो। यति ठूलो संख्यामा विदेश पलायन भएका युवाका विषयमा चर्चा गर्नु वाञ्छनीय नै हुन्छ।

वैदेशिक रोजगारीमा गएका युवाको कमाइ (रेमिट्यान्स) ले अहिले घरपरिवार रमाएका छन्। जनगणना (२०६८साल) कै बेला २५ प्रतिशत घरका कम्तीमा एक सदस्य विदेशमा थिए भने अहिले ३३ प्रतिशत परिवारबाट कोही न कोही विदेशिएको अनुमान गर्न सकिन्छ। अचेल नेपालमा प्रायः परिवार विदेशबाट भित्रिने विप्रेषणबाटै रमाएको देखिन्छ। त्यतिमात्र होइन, हाम्रा बैंक तथा सिंगै देश यसैमा रमेको देखिन्छ। तर यसको आर्को पाटो हामी अक्सर बिर्सिने रहेछौं। वैदेशिक रोजगारीले नेपाली समाजमा पारिवारिक विखण्डन तथा सम्बन्ध विच्छेद त बढाएकै छ, सँगसँगै राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा समेत यसका ठूला दुष्परिणामहरू देखापरेका छन्। अहिले देशले नराम्ररी भोग्दै गरेको व्यापार घाटा, मुद्रास्फीति र वैदेशिक मुद्रा सन्तुलन बिग्रनु विप्रेषणकै असर हो।

किनकि यस्तोे कमाइको अधिकांश हिस्सा उपभोगका सामाग्री, त्यो पनि आयातित गैरखाद्य (टिभी, मोबाइल, गाडी, लत्ताकपडा आदि) मा बढी खर्च हुने गरेको छ। र, यसको अर्को दुःखद पाटो पनि छ। युवा विदेश भासिँदा कृषि, निर्माण तथा अन्य विभिन्न कामका लागि हामी भारतीय श्रमिकमा निर्भर हुनुपरेको छ जसले गर्दा यहाँबाट विप्रेषण भारत जाने गरेको छ। विश्व बैंकको प्रतिवेदनअनुसार सन् २०१८ मा नेपालले ७ खर्ब ६४ अर्ब रुपैयाँ विप्रेषण भिœयाएको थियो जसमध्ये भारतबाट १ खर्ब १२ अर्ब रुपैयाँ आएको थियो। रमाइलो तथ्य– त्यही साल भारतका श्रमिकले नेपालबाट ३ खर्ब ३२ अर्ब लगेका थिए। अर्थात् नेपालीले भारतबाट ल्याएको भन्दा तीनगुणा बढी विप्रेषण भारतीयले यताबाट लागिरहेका छन्। यसरी भारतमा विप्रेषण पठाउने सातौं ठूलो राष्ट्र नेपाल हो। यी सन्दर्भहरूबाट अर्थशास्त्री, योजनाविद्, समाजशास्त्रीहरूले सोच्न जरुरी छ– यो विप्रेषणको दौडबाट नेपालले के हासिल गर्दैछ ? विदेशमा दुःखका साथ गरिएको कमाइको अधिकांश पुनः विदेश नै फर्किंदै छ।

हरेक वर्ष ठूलो संख्यामा देशका श्रमशील र मेधावी युवा विदेश पलायन हुनु भनेको बाढीले जमिनको माथिल्लो उर्वर माटो बगाएर लैजानुजस्तै हो। निश्चय नै यसरी युवा पलायनको भयावह अवस्था आउनुमा मुख्य जिम्मेवार– देशमा विगतमा हुने गरेका बन्द, हड्ताल, लोडसेडिङ तथा उच्च शिक्षा हासिल गरेकाहरूलाई देशमै उचित रोजगारी नपाउने अवस्था हो। जसमा अहिले थोरै सुधार देखिए पनि धेरैजसो समस्या हटेका छैनन्। यसरी युवा विदेश जाने बढ्दो क्रम रोक्न स्वदेशमै रोजगारीको ग्यारेन्टी, सबै खालका श्रमको सम्मान र समाजिक सुरक्षाअन्तर्गत बेरोजगारलाई बाँच्न पुग्ने भत्ताको व्यवस्था गर्नु आवश्यक छ। उद्योग एवम् व्यापारमा विदेशी तथा स्वदेशीले पुँजी लगानी गर्ने वातावरण फराकिलो बनाउनुपर्छ। विश्वविद्यालमा दिइने शिक्षा समाज र बजारसँग जोडिनु जरुरी छ।

जसले गर्दा उच्च शिक्षा हासिल गर्नेहरू देशमै काम गरेर बस्ने वातावरण बनोस्। यसका लागि विश्वविद्यालयका पाठ्यक्रम तथा परीक्षा प्रणाली परिमार्जन गरिनुपर्छ। विश्वविद्यालयलाई राजनीतिक हस्तक्षेपबाट मुक्त गर्न जरुरी छ। उच्च शिक्षालाई अनुसन्धानसँग र प्राज्ञिक अनुसन्धानलाई बजार र उद्योगसँग जोड्नु जरुरी छ। देशका होनहार युवाले विदेशमा प्रतिकूल वातावारणमा पनि ठूल्ठूला परियोजना निर्माण गरेका छन्। विज्ञान, प्रविधि, शिक्षा तथा कलाकारिता क्षेत्रमा ठूलो सफलता हासिल गरी नाम कमाएका छन्। यसकारण हाम्रा युवालाई यसरी आफ्नो योग्यता देखाउने वातावरण देशमै बनाउनु आजको आवश्यकता हो। सम्बन्धित पक्षको ध्यान जाओस्।

प्रकाशित: १९ चैत्र २०७५ ०५:४३ मंगलबार