पखवाजको धुन, रंगकर्मको गहनता वा चल्मलाइरहेको पेन्टिङ ब्रसको सौन्दर्य नै किन नहोस्, कलाका सबै स्वरूपहरूले सोच्न पे्ररित गर्छन्, कर्ममा उत्साह थपिदिन्छन्, विचारधाराको तारतम्य मिलाइदिन्छन् र, आत्मालाई आनन्दित तुल्याउँछन् । जाति, वर्ग, धर्म, राष्ट्रियता र लिंगको माझमा बसेर कलाले यी सबैको सीमालाई पार गरिदिन्छ।

अन्तर–सांस्कृतिक संवादको प्रवद्र्धनले क्रसबोर्डर सम्बन्धलाई विश्वसनीय बनाउँछ । कलात्मक पहलले प्रायः सामाजिक पूर्वाग्रह र रूढिवादको विपक्षमा रही प्रतिपक्षी भाष्य प्रदान गर्छ । आतंक र द्वन्द्वले भरिएको समाजमा कला शान्तिपूर्ण संसार सृजना गर्ने महत्वपूर्ण माध्यम हुनसक्छ ।संस्कृतिले राष्ट्र निर्माण प्रक्रियामा प्रमुख भूमिका खेल्छ । भारत आपैmँमा विविध आदिवासी कला स्वरूपहरूको एक पृथक् बहुलवादी सम्पदा हो । यसैको बीचमा समावेशी विकास विमर्शका लागि कलाको प्रयोगको सम्भावना रहन्छ । यस विन्दुमा, हामी अमत्र्य सेनको बहुआयामिक सर्वसमावेशी विकास मोडल र सम्पदा केन्द्रित भारतीय प्रसंगमा त्यसको सान्दर्भिकता उल्लेख गर्न सक्छौँ।

उदार, स्वच्छ र न्यायसंगत समाज बनाउन सांस्कृतिक अर्थतन्त्रको सम्भाव्यतालाई कम आँकलन गर्न सकिँदैन । आउनुहोस्, अझ सुन्दर र जीवन्त संसारको कल्पना गरौँ, जसले न्यायसंगत र सम्रग विकासमा जोड देओस् । कलाको वास्तविक सार्थकतालाई नभुलौँ । संस्कृतिविनाको जीवन अर्थहीन अस्तित्वबाहेक अरू केही होइन ।

स्थानीय आदिवासी समुदायहरूलाई सशक्त बनाउँदै विकासका मुद्दामा जोड्नुपर्छ । ग्रामीण अर्थतन्त्रको विकासका मानकमा सुधार ल्याउन, पिँधमा रहेका मानिसहरूसँग संलग्न हुन र उनीहरूको जीविकोपार्जनका लागि दिगो माध्यमहरूको सिर्जना गर्नु प्रासंगिक हुन्छ । जस्तो, जीविकाको माध्यम निर्माण गर्न स्थानीय शिल्प प्रयोग गरी बनाइएका सामग्रीको उत्पादनलाई प्रोत्साहन गर्ने एउटा उपयुक्त तरिका हुन सक्छ । अर्को, कलाका विभिन्न स्वरूपहरूलाई प्रदर्शन गरेर त्यसैलाई आम्दानीका व्यावसायिक मोडल बनाउन सहायता प्रदान गर्न सकिन्छ । र, यस्ता काम गरिबी निवारण र लंैगिक न्यायको बृहत् उद्देश्यसँग पनि जोडिन्छ।

नीति निर्माता, निजी क्षेत्र, विकासका साझेदार र कलाकारहरू एक ठाउँमा उभिएर सांस्कृतिक अभिव्यक्तिको भावनालाई पुुनर्जीवित गर्नैपर्छ । यसका लागि संस्थागत संरचना मजबुत बनाउने, वित्तीय सहायता प्रदान गर्ने, सांस्कृतिक व्यवसायीको क्षमता वृद्धि गर्ने, कार्यान्वयनमा लैजान सकिने सांस्कृतिक उद्योग नीतिको निर्माण गर्ने र मूल्यमा आधारित कला साक्षरता बढाउने क्षेत्रमा दिगो प्रयासहरूको खाँचो छ ।सांस्कृतिक क्षेत्रलाई गतिवान् बनाउन नीतिगत बहस र प्राज्ञिक अनुसन्धानमा नागरिक समाजको सहभागितालाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । यसो गर्दा सामाजिक न्याय र शासन व्यवस्था सुदृढीकरणका उद्देश्य प्राप्तिको लामो यात्रा तय गर्न सकिन्छ।

युनेस्कोे जस्तो विश्वव्यापी संस्थाले पनि सृजनात्मक उद्योगको धारणालाई आर्थिक गतिविधिको अधिकारका रूपमा प्रवर्द्धन गर्न सुरुवात गरेको छ । भारतमा विभिन्न मन्त्रालय र स्वतन्त्र संस्थाहरूले सांस्कृतिक महोत्सवहरू आयोजना गरिरहेका हुन्छन् जसले कलाका कतिपय स्वरूपहरूलाई जीवित राखिरहन मद्दत गर्छ । यी सबका बाबजुत किनारामा रहेका लापोन्मुख कलालाई सुरक्षित राख्न विशेष पहलको आवश्यकता छ ।  भारतले सांस्कृतिक पर्यटनको शक्तिलाई पूर्णरूपमा उपयोग गर्न बाँकी नै छ । भारतमा समाज परिवर्तनका पाटाहरू थाहा पाउन अन्तर्विषयगत र अन्तर्सांस्कृतिक दृष्टिकोणको खाँचो छ । त्यसैले, आम समुदायहरू र समाजलाई सशक्त बनाउनका लागि सांस्कृतिक विकास एकदमै महत्वपूर्ण छ।

अहिले युवाहरू केही फरक काम गरेर देखाउन चाहन्छन् । युवाहरूको कच्चा उर्जालाई सकारात्मक मूल्य निर्माणको दिशातर्फ प्रसारित गरिनुपर्छ । सीप विकाससहित नयाँ प्रतिभाको प्रवद्र्धनले सामाजिक–आर्थिक विकास र राजनैतिक स्थिरताको विशाल लक्ष्यलाई अगाडि बढाउन सक्छ । कुनै पनि विकासको मुद्दाको केन्द्रमा स्वस्थ र शिक्षित नागरिक हुनुपर्छ । स्वतन्त्र विचारको विस्तारित रूप कला हो । त्यसैले कलाले स्वतन्त्र विचार र अभिव्यक्तिका लागि चाहिने स्थानको सृजना गरिदिन केन्द्रीय भूमिका खेल्छ ।  अहिले व्यक्ति नै माध्यम हो भन्ने कुरा स्वीकार्दै सम्मान पनि गर्न सुरु गरिसकिएको समय हो । तसर्थ, कलाकारलाई निर्णय लिने परिधिबाट हटाउन वा विकासको उद्देश्यबाट अलग्याउन सकिन्न। 

 सृजनात्मक नवीनताको प्रोत्साहनले विकासपथका लागि वैकल्पिक जगको काम गर्छ । कसैले पनि विकासको एउटा मात्र आयामको सरलीकृत विचार वा प्रोपगान्डाको प्रचार गर्न पाउँदैन । उदार, स्वच्छ र न्यायसंगत समाज बनाउन सांस्कृतिक अर्थतन्त्रको सम्भाव्यलाई कम आँकलन गर्न पनि सकिँदैन । आउनुहोस्, अझ सुन्दर र जीवन्त संसारको कल्पना गरौँ, जसले न्यायसंगत र सम्रग विकासमा जोड देओस् । कलाको वास्तविक सार्थकतालाई नभुलौँ । संस्कृतिविनाको जीवन अर्थहीन अस्तित्वबाहेक अरू केही होइन।

(श्रीलंंका डान्स एन्सेबल सोसाइटीकी कला निर्देशक तनुश्रीको यो लेख हिन्दुस्तान टाइम्समा छापिएको छ । यसको अनुवाद रवीन्द्र ढकालले गरेका हुन् ।)
 

प्रकाशित: १६ श्रावण २०७५ ०१:०१ बुधबार