ब्रह्म पुराणहरू
- ब्रह्म पुराण
- ब्रह्माण्ड पुराण
- ब्रह्मवैवर्त पुराण
- मार्कण्डेय पुराण
- भविष्य पुराण
विष्णु पुराणहरू
- विष्णु पुराण
- श्रीमद्भागवत् पुराण
- नारदेय पुराण
- गरुड पुराण
- पद्म पुराण
- अग्नि पुराण
शिव पुराणहरू
- शिव पुराण
- लिङ्ग पुराण
- स्कन्द पुराण
- वायु पुराण
महापुराणहरू
अग्नि पुराण
श्लोक संख्या: १५,१२३ श्लोकहरू
अग्निलाई मूल प्रतिपाद्य विषय बनाइएको यस पुराणमा शिवस्वरूपको विशेष वर्णन गरिएको पाइन्छ । यस अतिरिक्त विभिन्न ऋषिमहर्षिद्वारा स्थापित मान्यता र अग्निका सम्बन्धमा पनि यसमा चर्चा गरिएको पाइन्छ । यसमा रहेको व्यापक दृष्टि र ज्ञान भण्डारका कारण यस पुराणको आफ्नै किसिमको विशेष महत्त्व रहेको छ । यसमा विशेषतः दशावतार, सृष्टि, मन्त्रशास्त्र, वास्तुशास्त्र, भूगोल, राजनीति, दुर्ग, धनुर्वेद, आयुर्वेद, छन्दशास्त्र, अलङ्रकारशास्त्र, व्याकरण तथा कोश जस्ता विषयहरू अन्तर्वस्तुका रूपमा आएका छन् । यसको पारायण ५/६ दिनमा गर्ने विधान छ ।
अग्निपुराण पुराण साहित्यमा आफ्नो व्यापक दृष्टि तथा विशाल ज्ञान भण्डारका कारण विशिष्ट स्थान रख्दछ। विषयको विविधता एवं लोकोपयोगिताको दृष्टि बाट यस पुराणको विशेष महत्त्व छ। यसमा परा-अपरा विद्याहरूको वर्णन, महाभारतका सबै पर्वहरूको संक्षिप्त कथा, रामायणको संक्षिप्त कथा, मत्स्य, कूर्म आदि अवतारहरूको कथाहरू, सृष्टि-वर्णन, दीक्षा-विधि, वास्तु-पूजा, विभिन्न देवताहरूका मन्त्र आदि अनेक उपयोगी विषयहरूका अत्यन्त सुन्दर प्रतिपादन गरिएको छ।
कथा एवं विस्तार
विस्तार
आधुनिक उपलब्ध अग्निपुराणका धेरै संस्करणहरूमा ११,४७५ श्लोक छ एवं ३८३ अध्याय छन्, तर नारदपुराणका अनुसार यसमा १५ हजार श्लोकहरू तथा मत्स्यपुराणका अनुसार १६ हजार श्लोकहरूका संग्रह बताइएको छ। अग्निपुराणमा पुराणहरूका पांच लक्षणहरू अथवा वर्ण्य-विषयहरू-सर्ग, प्रतिसर्ग, वंश, मन्वन्तर र वंशानुचरितको वर्णन छ। सबै विषयहरूका उल्लेख गरिएका छन् ।
कथा
अग्नि पुराणका अनुसार यसमा सबै विधाहरूको वर्णन छ। यो अग्निदेवका स्वयंका श्रीमुख बाट वर्णित छ, त्यसैले पनि यो प्रसिद्ध र महत्त्वपूर्ण पुराण मानिएको हो। यो पुराण अग्निदेवले महर्षि वशिष्ठलाई सुनाएका थिए । यो पुराण दुइ भागहरूमा बाँडिएका छन् : पहिलो भागमा पुराण ब्रह्म विद्ध्याको सार छ। यसका आरंभमा भगवान विष्णुका दशावतारहरूका वर्णन छ। यस पुराणमा ११ रुद्रहरू, ८ वसुहरू तथा १२ आदित्यहरूका बारेमा बताइएको छ। विष्णु तथा शिवको पूजाका विधान, सूर्यको पूजाको विधान, नृसिंह मन्त्र आदिको जानकारी पनि यस पुराणमा दी गयी छ। यसका अतिरिक्त प्रासाद एवं देवालय निर्माण, मूर्ति प्रतिष्ठा आदिको विधिहरू पनि बताइएको छ। यसमा भूगोल, ज्योतिः शास्त्र तथा वैद्यकका विवरण पछि राजनीतिको पनि विस्तृत वर्णन गरिएको छ जसमा अभिषेक, साहाय्य, सम्पत्ति,बाट वक, दुर्ग, राजधर्म आदि आवश्यक विषय निर्णीत छ। धनुर्वेदको पनि बडा नैं ज्ञानवर्धक विवरण दिइएको छ जसमा प्राचीन अस्त्र-शस्त्रहरू तथा सैनिक शिक्षा पद्धतिको विवेचन विशेष उपादेय तथा प्रामाणिक छ। यस पुराणका अन्तिम भागमा आयुर्वेदको विशिष्ट वर्णन अनेक अध्यायहरूमा मिल्दछ, यसका अतिरिक्त छंदःशास्त्र, अलंकार शास्त्र, व्याकरण तथा कोश विषयक विवरण पनि दिइएका छन् ।
अग्नि पुराणको संक्षिप्त जानकारी
अग्नि पुराणमा अग्निदेवले ईशान कल्पको वर्णन महर्षि वशिष्ठबाट गरेका छन् । यसमा पन्द्र हजार श्लोक छन् , यसका भित्र पहिले पुराण विषयका प्रश्न छन् र अवतारहरूको कथा बताइएका छन्, फिर सृष्टिको विवरण र विष्णुपूजाको वृतांत छ। यसपछि अग्निकार्य, मन्त्र, मुद्रादि लक्षण, सर्वदीक्षा विधा र अभिषेक निरूपण छ। यसपछि मंडलको लक्षण, कुशामापार्जन, पवित्रारोपण विधि, देवालय विधि, शालग्रामको पूजा र मूर्तीहरूको अलग अलग विवरण छ। फिर न्यास आदिको विधान प्रतिष्ठा पूर्तकर्म, विनायक आदिको पूजन, नाना प्रकारको दीक्षाहरूको विधि, सर्वदेव प्रतिष्ठा, ब्रहमाण्डको वर्णन, गङ्गादि तीर्थहरूका माहात्म्य, द्वीप र वर्षको वर्णन, माथि र नीचेका लोकहरूको रचना, ज्योतिश्चक्रको निरूपण, ज्योतिष शास्त्र, युद्धजयार्णव, षटकर्म मन्त्र, यन्त्र, औषधि समूह, कुब्जिका आदिको पूजा, छ: प्रकारको न्यास विधि, कोटि हुँम विधि, मनवन्तर निरूपण ब्रह्माचर्यादि आश्रमहरूका धर्म, श्राद्धकल्प विधि, ग्रह यज्ञ, श्रौतस्मार्त गर्म, प्रायश्चित वर्णन, तिथि व्रत आदिको वर्णन, वार व्रतको कथन, नक्षत्र व्रत विधिको प्रतिपादन, मासिक व्रतको निर्देश, उत्तम दीपदान विधि, नवव्यूहपूजन, नरक निरूपण, व्रतहरूऔर दानहरूको विधि, नाडी चक्रको संक्षिप्त विवरण, संध्एको उत्तम विधि, गायत्रीका अर्थको निर्देश, लिंगस्तोत्र, राज्याभिषेकका मन्त्र, राजाहरूका धार्मिक कृत्य, स्वप्न सम्बन्धी विचारको अध्याय, शकुन आदिको निरूपण, मंडल आदिको निर्देश, रत्न दीक्षा विधि, रामोक्त नैतिको वर्णन, रत्नहरूका लक्षण, धनुर्विद्या, व्यवहार दर्शन, देवासुर संग्रामको कथा, आयुर्वेद निरूपण, गज आदिको चिकित्सा, तीका रुँगहरूको शान्ति, गो चिकित्सा, मनुष्यादिको चिकित्सा, नाना प्रकारको पूजा पद्धति, विविध प्रकारको शान्ति, छन्द शास्त्र, साहित्य, एकाक्षर, आदि कोष, प्रलयको लक्षण, शारीरिक वेदान्तको निरूपण, नरक वर्णन ,योगशास्त्र, ब्रह्मज्ञान तथा पुराण श्रवणको फल बताइएको छ।
भागवत् पुराण
श्लोक संख्या: १८,००० श्लोकहरू
याे पुराण सबैभन्दा बेसी पढिने र कथा सुनिने पुराणका रूपमा प्रसिद्ध छ ।यसकाे प्रमुख वर्ण्य विषय भक्तियाेग हाे । याे अन्य सबै पुराणकाे निचाेड हाे । यसलाई पूर्वीय वाङ्मयकाे मुकुटका रूपमा लिइन्छ । यस महापुराणका लेखक वेदव्यास हुन् । यसका वक्ता बालयाेगी शुकदेव स्वामी हुन् भने श्राेता परीक्षित हुन् । यसमा बाह्र स्कन्ध छन् । प्रथम स्कन्धमा भक्ति, ज्ञान, वैराग्यकाे वर्णन; द्वितीय स्कन्धमा ब्रह्माण्डकाे उत्पत्ति; तृतीय स्कन्धमा उद्धवद्वारा श्रीकृष्णका बाल चरित्रकाे अध्ययन; चतुर्थ स्कन्धमा ध्रुव एवं पृथु चरित्र; पञ्चम स्कन्धमा समुद्र, पर्वत, नदी, पाताल, नरक अादिकाे स्थिति; षष्ठ स्कन्धमा देवता, मनुष्य, पशु, पक्षी आदिका जन्मकाे कथा; सप्तम स्कन्धमा हिरण्य कशिपु, हिरण्याक्ष एवं प्रह्लादकाे कथा; अष्टम स्कन्धमा गजेन्द्रमाेक्ष, मन्वन्तर र वामनअवतारकाे कथा; नवम स्कन्धमा राजवंश वर्णन र श्रीराम कथा; दशम स्कन्धमा श्रीकृष्णलीला वर्णन; एकादश स्कन्धमा यदुवंश संहार वर्णन एवं अध्यात्म दर्शन र द्वादश स्कन्धमा विभिन्न युग, प्रलय तथा भगवान्का उप अङ्गहरूकाे वर्णन गरिएकाे पाइन्छ । यसकाे अनुष्ठान-समय सात दिन हाे यसलाई सप्ताह भनिन्छ । भगवान् कृष्णको महिमाको वर्णन र भक्तिको कथा भएकाे यस पुराणलाई भक्ति आन्दोलनकाे संज्ञा दिन पनि सकिन्छ ।
भागवत पुराण हिन्दूहरूका अठार पुराणहरू मध्येको एक हो। यसलाई श्रीमद्भागवतम् अथवा केवल भागवतम् पनि भनिन्छ। यसको मुख्य वर्ण्य विषय भक्ति योग हो, जसमा कृष्णलाई सबै देवका देव वा स्वयं भगवानका रूपमा चित्रित गरिएकोछ। यसका अतिरिक्त यस पुराणमा रस भावको भक्तिको निरूपण पनि गरिएकोछ, परम्परागत रूपमा यस पुराणका रचयिता वेद व्यासनेपालको तनहु जील्लामा जन्मीएका र ईनैले सुर्ती भावमा रहेको वेदलाई समेत लिखीत रुपमा लेखेको हुनाले यीनको नाउ वेद व्यास भनीन्छ । भगवान शुकदेवद्वारा महाराज परीक्षितलाई सुनाइएको भक्तिमार्गको वर्णन यसै पुस्तकमा छ। यसका प्रत्येक श्लोकमा श्रीकृष्ण-प्रेमको सुगन्धि छ। यसमा साधन-ज्ञान, सिद्धज्ञान, साधन-भक्ति,सिद्धा-भक्ति, मर्यादा-मार्ग, अनुग्रह-मार्ग, द्वैत, अद्वैत समन्वयका साथ प्रेरणादायी विविध उपाख्यानहरूको अद्भुत संग्रह छन्।
भागवत पुराणमा महर्षि सूत गोस्वामी उनका समक्ष प्रस्तुत साधुहरूलाई एक कथा सुनाउँछन्। साधुहरू उनीसित विष्णुका विभिन्न अवतारका बारेमा प्रश्न गर्छन्। सुत गोस्वामी भन्दछन् - यो कथा उनले एक अर्का ऋषि शुकदेवबाट सुनेकाथिए। यसमा जम्मा बाह्र स्कन्ध छन्। प्रथम स्कन्धमा सबै अवतारहरूको सारांश रूपमा वर्णन गरिएको छ।
भविष्य पुराण
श्लोक संख्या: १४,५०० श्लोकहरू
यसमा भविष्यमा हुने कलि-धर्मका विषयमा व्यापक वर्णन गरिएको छ । स्त्री र पुरुषका लक्षण, समय र वस्तु आदिको परिवर्तनका कुराहरू यस पुराणभित्र पाइन्छन् । एक शब्द यसलाई वातावरणीय पुराण भन्न सकिन्छ । यसको अनुष्ठान समय ७ अथवा ९ दिन हो ।
भविष्य पुराण विषय-वस्तु एवं वर्णन-शैलीको दृष्टिले अत्यन्त उच्च कोटिको छ। यसमा धर्म, सदाचार, नीति, उपदेश, धेरै आख्यान, व्रत, तीर्थ, दान, ज्योतिष एवं आयुर्वेद शास्त्रका विषयहरूको अद्भुत संग्रह गरिएको छ। वेताल-विक्रम-संवादका रूपमा कथा-प्रबन्ध यसमा अत्यन्त रमणीय छ। यसका अतिरिक्त यसमा नित्यकर्म, संस्कार, सामुद्रिक लक्षण, शान्ति तथा पौष्टिक कर्म आराधना र अनेक व्रतहरूको पनि विस्तृत वर्णन छ। भविष्य पुराणमा भविष्यमा होने वाली घटनाहरू का वर्णन है। इससे पता चलता है ईसा और मुहम्मद साहबको जन्मभन्दा धेरै अघि भविष्य पुराणमा महर्षि वेद व्यासले पुराण ग्रन्थ लेखेका समयमा मुस्लिम धर्मको उद्भव र विकास तथा ईसा मसीह तथा उनीद्वारा प्रारम्भ गरिएका ईसाई धर्मका विषयमा लेखिदिएकाथिए।
यो पुराण भारतवर्षको वर्तमान समस्त आधुनिक इतिहासको आधार हो भनेर पण्दितहरू भन्दछन्। यसका प्रतिसर्गपर्वका तृतीय तथा चतुर्थ खण्डमा इतिहासको महत्त्वपूर्ण सामग्री विद्यमान छ। इतिहास लेखकहरूले प्रायः यसैको आधार लिएको मान्दछन्। यसमा मध्यकालीन हर्षवर्धन आदि हिन्दू राजाहरू र अलाउद्दीन, मुहम्मद तुगलक, तैमूरलंग, बाबर तथा अकबर आदिको प्रामाणिक इतिहास निरूपित छ। यसका मध्यमपर्वमा समस्त कर्मकाण्डको निरूपण गरिएकोछ। यसमा वर्णित व्रत र दानसित सम्बद्ध विषय पनि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छन्। यति विस्तारसित व्रतहरूको वर्णन न कुनै पुराण, धर्मशास्त्रमा पाइन्छ र न कुनै स्वतन्त्र व्रत-संग्रहको पुस्तकमा। हेमाद्रि, व्रतकल्पद्रुम, व्रतरत्नाकर, व्रतराज आदि परवर्ती व्रत-साहित्यमा मुख्यरूपले भविष्यपुराणको नैं आश्रय लिइएकोछ।
ब्रह्म पुराण
श्लोक संख्या: १०,००० श्लोकहरू
सृष्टि, रहस्य एवं ब्रह्मप्रतिपादन यस पुराणको मूल विषय हो । यस पुराणमा पृथु राजाको चरित्र, सूर्य एवं चन्द्रवंश वर्णन, श्रीकृष्ण चरित्र, चिरञ्जीवी मार्कण्डेय मुनिको चरित्र, तीर्थहरूको माहात्म्य एवं अनेक भक्तिपरक आख्यानहरूको सुन्दर चित्रण गरिएको छ । यस पुराणमा ब्रह्मलार्इ सर्वेपरि मानिएको छ । यसको अनुष्ठान ५ या ७ दिनमा गर्ने प्रावधान छ ।
पुराणहरूको दिइएको सूचीमा यस पुराणलाई प्रथम स्थानमा राखिन्छ, यस पुराणमा सृष्टिको उत्पत्ति, पृथुको पावन चरित्र, सूर्य एवं चन्द्रवंशको वर्णन, श्रीकृष्ण-चरित्र, कल्पान्तजीवी मार्कण्डेय मुनिको चरित्र, तीर्थहरूको माहात्म्य एवं अनेक भक्तिपरक आख्यानहरूको सुन्दर चर्चा गरिएकोछ। भगवान् श्रीकृष्णको ब्रह्मरूपमा विस्तृत व्याख्या हुनको कारण यस ब्रह्मपुराणको नामले प्रसिद्ध छ। यस पुराणमा साकार ब्रह्मको उपासनाको विधान छ। यसमा 'ब्रह्म' लाई सर्वोपरि मानाइएकोछ। यसीलिए यस पुराणलाई प्रथम स्थान दियाइएकोछ। पुराणहरू कोमाम्परा के अनुसार 'ब्रह्म पुराण'मा सृष्टि के समस्त लोकहरू र भारतवर्षको पनि वर्णन गरिएकोछ। कलियुगको वर्णन पनि यस पुराणमा विस्तार्सित उपलब्ध छ। ब्रह्मका आदि हुनको कारण यस पुराणलाई आदिपुरण पनि भनिन्छ। व्यास मुनि्ले यसलाई सर्वप्रथम लेखेकाहुन्। यसमा दस हजार श्लोक छन्। प्राचीन पवित्र भूमि नैमिष अरण्यमा व्यास शिष्य सूत मुनिले यो पुराण समाहित ऋषि वृन्दमा सुनाएका थिए। यसमा सृष्टि, मनुवंश, देव देवता, प्राणि, पृथ्वी, भूगोल, नरक, स्वर्ग, मन्दिर, तीर्थ आदिको निरूपण छ। शिव-पार्वती विवाह, कृष्ण लीला, विष्णु अवतार, विष्णु पूजन, वर्णाश्रम, श्राद्धकर्म, आदिको विचार छ।
कथा एवं विस्तार
विस्तार
सम्पूर्ण 'ब्रह्म पुराण'मा २४६ अध्याय छन्। यसको श्लोक संख्या लगभग १०,००० छ। यस पुराणको कथा लोमहर्षण सूत जी एवं शौनक ऋषियहरूको संवादका माध्यमले वर्णित छ। यही कथा प्राचीनकालमा ब्रह्माले दक्ष प्रजापत्तिलाई सुनाएकाथे।
कथा
यो पुराण सब पुराणहरूमा प्रथम र धर्म अर्थ काम र मोक्ष लाई प्रदान गर्ने भनिएकोछ, यसभित्र नाना प्रकारका आख्यान छन्, देवता दानव र प्रजापतिहरूको उत्पत्ति यसै पुराणमा बताइएकोछ। लोकेश्वर भगवान सूर्यको पुण्यमय वंशको वर्णन गरिएकोछ, जो महापातकहरूको नाश भनी भनिएकोछ। यसमा नैं भगवान रामचन्द्रको अवतारको कथा छ, सूर्य वंश्को साथ चन्द्रवंशको वर्णन गरिएकोछ, श्रीकृष्ण भगवानको कथाको विस्तार यसैमा छ, पाताल र स्वर्ग लोकको वर्णन नरकहरूको विवरण सूर्यदेवको स्तुति कथा र पार्वती जीको जन्मको कथाको उल्लेख ग्रिएकोछ। दक्ष प्रजापतिको कथा र एकाम्रक क्षेत्रको वर्णन छ। पुरुषोत्तम क्षेत्रको विस्तारसित वर्णन गरिएकोछ, यसैमा श्रीकृष्ण चरित्रको विस्तारपूर्वक लेखिएकोछ, यमलोकको विवरण पितृहरूको श्राद्ध र त्यसको विवरण पनि यसै पुराणमा बताइएकोछ, वर्णहरू र आश्रमहरूको विवेचन पनि गरिएकोछ, योगहरूको निरूपण सांख्य सिद्धान्तहरूको प्रतिपादन ब्रह्मवादको दिग्दर्शन र पुराणको प्रशंसा गरिएकोछ। यस पुराणका दुइ भाग छन्।
ब्रह्माण्ड पुराण
श्लोक संख्या: १२,१०० श्लोकहरू
यसको प्रतिपाद्य मूल विषय विश्व ब्रह्माण्डको सृष्टिक्रम वर्णन गर्नु रहेको छ । यसको अनुष्ठान समय ५ या ७ दिन रहेको बताइएको छ । ललित सहस्रनाम यसमा छ ।
ब्रह्माण्डको वर्णन गर्ने वायुले व्यास जीलाई दिएका यस बारह हजार श्लोकहरूको पुराणमा विश्वको पौराणिक भूगोल, विश्व खगोल, अध्यात्मरामायण आदि विषय छन्। हिंदू संस्कृतिको स्वाभाविक अनि स्पष्ट रूपरेखा वैदिक साहित्यमा सर्वाधिक पुराणहरूबाट नैं पाइन्छ, यद्यपि यो श्रेय वेदहरूलाई दिइन्छ। भनिन्छ कि वास्तवमा वेद पनि आफ्नो विषय व्याख्याकालागि पुराणहरूमाथि नैं आश्रित छन्।
कथा
पूर्व भागका प्रक्रिया पादमा पहिलो कर्तव्यको उपदेश नैमिषा आख्यान हिरण्यगर्भको उत्पत्ति र लोक रचना इत्यादि विषय वर्णित छ, द्वितीयभागमा कल्प तथा मन्वन्तरको वर्णन छ, तत्पश्चात लोकज्ञानमानुषी-सृष्टि-कथन रुद्रसृष्टि-वर्णन महादेव विभूति ऋषि सर्ग अग्निविजयकोलसदभाव-वर्णन प्रियवत वंशको वर्णन पृथ्वीको दैर्घ्य र विस्तार भारतवर्षको वर्णन फेरि अन्य वर्षहरूको वर्णन जम्बू आदि सात द्वीपहरूको परिचय तलका लोकहरू पातालहरूको वर्णन भूर्भुव: आदि माथिका लोकहरूको वर्णन ग्रहहरूको गतिको विश्लेषण आदित्यव्यूहको कथन देवग्रहानुकीर्तन भगवान शिवका नीलकण्ठ नाम बनेको कथन महादेवजीको वैभव अमावस्याको वर्णन युगत्वनिरूपण यज्ञप्रवर्त्तन अन्तिम दुइ युगहरूको कार्य युगका अनुसार प्रजाको लक्षण ऋषिप्रवर वर्णन वेदव्यसन वर्णन स्वायम्भुव मनवन्तरको निरूपण शेषमनवन्तरको कथन पृथ्वीदोहन चाक्षुषु र वर्तमान मनवन्तरका सर्गको वर्णन छ। मध्यभागका सप्तऋषि योरुको वर्णन प्रजापति वंशको निरूपण त्यसबाट देवता आदिको उत्पत्ति यसपछि विजय अभिलाषा र मरुद्गणहरूको उत्पत्तिको कथन छ। कश्यपका संतानहरूको वर्णन ऋषिवंश निरूपण पितृकल्पको कथन श्राद्धकल्पको कथन वैवस्त मनुको उत्पत्ति उनको सृष्टि मनुपुत्रहरूको वंश गान्धर्व निरूपण इक्ष्वाकु वंशको वर्णन रजिका अद्भुत चरित्र ययातिचरित यदुवंशनिरूपण कार्तवीर्यार्जुन चरित परशुरामचरित वृष्णिवंशको वर्णन सगरको उत्पत्ति भार्गवको चरित्र कार्तवीर्यार्जुन सम्बन्धी कथा, भार्गवको कथा शुक्राचार्यकृत इन्द्रको पवित्र स्तोत्र देवासुर संग्रामको कथा विष्णुमाहात्म्य बलिवंश निरूपण कलियुगमा हुने राजाहरूको चरित्र आदि लेखिएछ, यसपछि उत्तरभागका चौथो उपसंहारपादमा वैवस्त मनवन्तरको कथा लेखिएकोछ,जो कथा पहिला संक्षेपमा भनिएको त्यसपछि विस्तार्सित निरूपण गरिएकोछ। भविष्यमा खुने मनुहरूको कथा पनि बताइएकोछ, विपरीत कर्महरूबाट प्राप्त हुने नरकहरूको विवरण पनि लेखिएकोछ। यसपछि शिवधामको वर्णन छ, र सत्व आदि गुणहरूका सम्बन्धले जीवहरूको त्रिविधि गतिको निरूपण गरिएकोछ। यसपछि अन्वय तथा व्यातिरेकद्रिष्टिद्वारा अनिर्देश्य एवं अतर्क्य परब्रह्म परमात्माका स्वरूपको प्रतिपादन गरिएकोछ।
ब्रह्मवैवर्त पुराण
श्लोक संख्या: १८,००० श्लोकहरू
ब्रह्म उत्पत्ति, स्थिति एवं प्रलय प्रतिपादनका साथै ब्रह्मले अवतार लिएका विशेष क्षेत्रहरूको वर्णन र मानव कल्याण यसको मूल प्रतिपाद्य विषय रहेको पाइन्छ । ७ या ९ दिनमा यसको अनुष्ठान गर्ने विधान छ ।
ब्रह्मवैवर्त पुराण वेदमार्गको दशौं पुराण हो। यसमा भगवान् श्रीकृष्णका लीलाहरूको विस्तृत वर्णन, श्रीराधाको गोलोक-लीला तथा अवतार-लीलाका सुन्दर विवेचन, विभिन्न देवताहरूको महिमा एवं एकरूपता र उनको साधना-उपासनाका सुन्दर निरूपण गरिएकोछ। अनेक भक्तिपरक आख्यानहरू एवं स्तोत्रहरूका पनि यसमा संग्रहित छन्। यस पुराणमा चार खण्ड छन्। ब्रह्मखण्ड, प्रकृतिखण्ड, श्रीकृष्णजन्मखण्ड र गणेशखण्ड। इन चारहरू खण्डहरूले युक्त यो पुराण अठारह हजार श्लोकहरूको बताइएकोछ। यो वैष्णव पुराण हो। यस पुराणमा श्रीकृष्णलाई नैं प्रमुख इष्ट मानेर उनलाई सृष्टिको कारण बताइएकोछ। 'ब्रह्मवैवर्त' शब्दको अर्थ हो- ब्रह्मको विवर्त अर्थात् ब्रह्मको रूपान्तर राशि। ब्रह्मको रूपान्तर राशि 'प्रकृति' हो। प्रकृतिका विविध परिणामहरूको प्रतिपादन नैं यस 'ब्रह्मवैवर्त पुराण'मा प्राप्त हुन्छ। भन्नुको तात्पर्य हो प्रकृतिका भिन्न-भिन्न परिणामहरूको जहाँ प्रतिपादन हुन्छ त्यही पुराणलाई ब्रह्मवैवर्त भनिन्छ। विष्णुका अवतार कृष्णको उल्लेख यद्यपि धेरै पुराणहरूमा पाइन्छ, किन्तु यस पुराणमा यो विषय भिन्न छ। 'ब्रह्मवैवर्त पुराण'मा कृष्णलाई नैं 'परब्रह्म' मानिएकोछ, जसको इच्छाले सृष्टिको जन्म हुन्छ। 'ब्रह्मवैवर्त पुराण'मा श्रीकृष्ण लीलाको वर्णन 'भागवत पुराण' भन्दा धेरै भिन्न छ। 'भागवत पुराण'को वर्णन साहित्यिक र सात्विक छ जबकि 'ब्रह्मवैवर्त पुराण'को वर्णन अत्यन्त श्रृंगारिक तथा कहीं-कहीं अश्लील पनि छ। यस पुराणमा सृष्टिको मूल श्रीकृष्णलाई बताइएकोछ।
विस्तार एवं कथा
विस्तार
व्यासजीले ब्रह्मवैवर्त पुराणका चार भाग गरेकाछन् ब्रह्म खण्ड, प्रकृति खण्ड, गणेश खण्ड, र श्रीकृष्ण खण्ड। यी चारहरूमा दुइ सय अठारह अध्याय छन्। यी चार खण्डहरूले युक्त यो पुराण अठारह हजार श्लोकहरूको बताइएकोछ।
कथा
यो पुराणले भन्दछ कि यस विश्वमा असंख्य ब्रह्माण्ड विद्यमान छन्। प्रत्येक ब्रह्माण्डका आ-आफ्ना विष्णु, ब्रह्मा र महेश छन्। यी सबै ब्रह्माण्डहरूभन्दा पनि माथि स्थित गोलोकमा भगवान श्रीकृष्ण निवास गर्छन्। सृष्टि निर्माणका उपरान्त सर्वप्रथम उनको अर्द्ध वाम अंगबाट राधा प्रकट भइन्। कृष्णले नैं ब्रह्मा, विष्णु, नारायण, धर्म,कोल, महेश र प्रकृतिको उत्पत्ति गरेको बाइएकोछ। फेरि नारायणको जन्म कृष्णका दाँया अंगबाट र पञ्चमुखी शिवको जन्म कृष्णका वाम पार्श्वबाट। नाभिबाट ब्रह्मा, वक्षस्थलबाट धर्म, वाम पार्श्वबाट पुन: लक्ष्मी, मुखबाट सरस्वती र विभिन्न अंगहरूबाट दुर्गा, सावित्री, कामदेव, रति, अग्नि, वरुण, वायु आदि देवी-देवताहरूको आविर्भाव भयो। यस पुराणका चार खण्ड छन्- ब्रह्म खण्ड, प्रकृति खण्ड, गणपति खण्ड र श्रीकृष्ण जन्म खण्ड निम्नलिखित हो-१)ब्रह्म खण्ड
ब्रह्म खण्डमा भगवान् श्रीकृष्णका चरित्रको लीलाहरूको वर्णन छ। ब्रह्म कल्पका चरित्रको वर्णन छ। साथ नैं तत्त्व ज्ञानको वर्णन छ। यसै खण्डमा श्रीकृष्णका अर्द्धनारीश्वर स्वरूपमा राधाको आविर्भाव उनको वाम अंगबाट ्देखाइएकोछ।
२)प्रकृति खण्ड
प्रकृति खण्डमा देवियहरूका विभिन्न चरित्रहरूको चर्चाका साथ विशेष रूपमा सरस्वती जीको पूजाको विधान आदि दिइएकोछ। अंतमा देवीको उत्पत्ति र चरित्रको आख्यान छ। यसमा विभिन्न देवियहरूका आविर्भाव र उनको शक्तिहरू तथा चरित्रहरूको सुन्दर विवरण प्राप्त हुन्छ। यस खण्डको प्रारम्भ 'पञ्चदेवीरूपा प्रकृति'का वर्णनबाट हुन्छ। यी पांच रूप यशदुर्गा, महालक्ष्मी, सरस्वती, गायत्री र सावित्रीका छन्।
३)गणपति खण्ड
गणेश खंडमा गणेश जीका जन्मको विस्तारसित चर्चा तथा पुण्यक व्रतको महिमा, विष्णुकृत गणेश जीको स्तवन, दशाक्षरी विद्या व दुर्गा कवचको वर्णन छ। गणेशका एकदन्त भएको कथा छ। परशुराम कथा छ।
४)श्रीकृष्ण खण्ड
श्रीकृष्ण जन्म खण्डमा भगवानको जन्म तथा उनका लीलाहरूको श्रृंगारी चित्रण यहाँ गरिएकोछ। कृष्णका बचपन वकोलिया नागबाट सम्पर्कको पनि कथा छ। गोरी व्रतको कथा पनि छ र अंतमा रासकेन्द्र वृन्दावनको विस्तारबाट वर्णन छ। 'श्रीमद्भागवत'मा पनि यसै प्रकार श्रीकृष्णको लीलाहरूको वर्णन उपलब्ध हुन्छ। यसै खण्डमा सौका लगभग उन वस्तुहरू, द्रव्यहरू र अनुष्ठानहरूको सूची पनि दिएकोछ जसबाट सौभाग्यको प्राप्ति हुन्छ। यसै खण्डमा तिथि विशेषमा विभिन्न तीर्थहरूमा स्नान गर्ने र पुण्य लाभ पाइनेको उल्लेख गरिएकोछ।
गरुड पुराण
श्लोक संख्या: १९,००० श्लोकहरू
यस पुराणमा गरुड श्रोताका रूपमा र नारायण वक्ताका रूपमा रहेका छन् । सर्ग वर्णन, देवार्चन, तीर्थ वर्णन, भुवन वृत्तान्त, मन्वन्तर, वर्णधर्म, मृत्यु वर्णन, स्वास्थ्य विज्ञान, अष्टाङ्ग योग,आयुर्वेद, विविध शास्त्र, वेदाङ्ग आदिका बारेमा विषद व्याख्या गरिएको यस पुराणको अनुष्ठान ७ या ९ दिनमा पूर्ण गर्ने विधान छ ।
गरूड पुराण वैष्णव सम्प्रदायसित सम्बन्धित छ र सनातन धर्ममा मृत्युपछि सद्गति प्रदान गर्ने मानिन्छ। यसकारण सनातन हिन्दू धर्ममा मृत्युपछि गरुड पुराण श्रवणको प्रावधान छ। यस पुराणका अधिष्ठातृ देव भगवान् विष्णु हुन। यसमा भक्ति, ज्ञान, वैराग्य, सदाचार, निष्काम कर्मको महिमाका साथ यज्ञ, दान, तप तीर्थ आदि शुभ कर्ममा सर्व साधारणलाई प्रवृत्तगर्नका निम्ति अनेक लौकिक र पारलौकिक फलको वर्णन गरिएकोछ। यसका अतिरिक्त यसमा आयुर्वेद, नीतिसार आदि विषयका वर्णनको साथ मृत जीवको अन्तिम समयमा गरिने कृत्यको विस्तारसित निरूपण गरिएकोछ। आत्मज्ञानको विवेचन पनि यसको मुख्य विषय हो।
अठारह पुराणमा गरुडमहापुराणको आफ्नो अलग्गै विशेष महत्व छ। यसका अधिष्ठातृदेव भगवान् विष्णु हुन। अतः यो वैष्णव पुराण हो। गरूड पुराणमा विष्णु-भक्तिको विस्तारसित वर्णन छ। भगवान विष्णु्का चौबीस अवतारको वर्णन ठीक त्यसै गरि प्रकार यहाँ प्राप्त हुन्छ, जस प्रकार 'श्रीमद्भागवत'मा उपलब्ध हुन्छ। आरम्भमा मनु्देखि सृष्टिको उत्पत्ति, ध्रुव चरित्र र बारह आदित्यको कथा प्राप्त हुन्छ। यसका उपरान्त सूर्य र चन्द्र ग्रहका मन्त्र, शिव-पार्वती मन्त्र, इन्द्रसित सम्बन्धित मन्त्र, सरस्वतीको मन्त्र र नौ शक्तिका विषयमा विस्तारसित बताइएकोछ। यसका अतिरिक्त यस पुराणमा श्राद्ध-तर्पण, मुक्तिको उपाय तथा जीवको गतिको विस्तृत वर्णन मिल्छ।
विस्तार
'गरूड पुराण'मा उन्नाइस हजार श्लोक छ्न, किन्तु वर्तमान समयमा कुल सात हजार श्लोक मात्र उपलब्ध छन्। यस पुराणलाई भागमा राखेर हेर्नुपर्छ। पहिलो भागमा विष्णु भक्ति र उपासनाको विधिको उल्लेख छ तथा मृत्यु उपरान्त प्राय: 'गरूड पुराण' श्रवणको प्रावधान छ। दोस्रो भागमा प्रेत कल्पका विस्तारसित वर्णन गरिएकोछ विभिन्न नरकमा जीव पर्ने वृत्तान्त छ। यसमा मरेपछि मनुष्यको के गति हुन्छ, उसको कुन प्रकारको योनिमा जन्म हुन्छ, प्रेत योनि्देखि मुक्त कसरी पाइन्छ, श्राद्ध र पितृ कर्म कुन तरहले गर्नुपर्छ तथा नरकको दारूण दुखदेखि कसरी मोक्ष प्राप्त गर्नसकिन्छ आदि्को विस्तारपूर्वक वर्णन प्राप्त हुन्छ।
कथा एवं वर्ण्य विषय
महर्षि कश्यपका पुत्र पक्षीराज गरुडलाई भगवान् विष्णुको वाहन भनिएकोछ। एक पल्ट गरुडले भगवान विष्णुसित मृत्युपछि प्राणीको स्थिति, जीवको यमलोक-यात्रा, विभिन्न कर्मसित प्राप्त हुने नरक, योनी तथा पापीको दुर्गतिसित सम्बन्धित अनेक गूढ एवं रहस्ययुक्त प्रश्न सोधिए। त्यस समय भगवान् विष्णुले गरुडको जिज्ञासा शान्त गर्दै ज्ञानमय उपदेश दिएकाथिए, त्यसै उपदेशको यस पुराणमा विस्तृत विवेचन गरिएकोछ। गरुडको माध्यमले नै भगवान विष्णुको मुखबाट मृत्युको उपरान्तका गूढ तथा परम कल्याणकारी वचन प्रकट भनिएकोछ, यसकारण यस पुराणलाई ‘गरुड पुराण’ भनिएकोछ। श्री विष्णु द्वारा प्रतिपादित योपुराण मुख्यतः वैष्णव पुराण हो। यस पुराणलाई 'मुख्य गारुडी विद्या' पनि भनिन्छ। यस पुराण्को ज्ञान सर्वप्रथम ब्रह्माजीले महर्षि वेद व्यासलाई प्रदान गरेका थिए। तत्पश्चात् व्यासजीले अपने शिष्य सूतजीलाई तथा सूतजीले नैमिषारण्यमा शौनकादि ऋषि-मुनिलाई प्रदान गरेकाथिए।
यस पुराणमा सबभन्दा पहिला पुराणलाई आरम्भ गर्ने प्रश्न गरिएकोछ, फेरि संक्षेपसित सृष्टि्को वर्णन छ। यसपछि सूर्य आदिको पूजा, पूजाको विधि, दीक्षा विधि, श्राद्ध पूजा नवव्यूहको पूजा विधि, वैष्णव-पंजर, योगाध्याय, विष्णुसहस्त्रनाम कोर्तन, विष्णु ध्यान, सूर्य पूजा, मृत्युंजय पूजा, माला मन्त्र , शिवार्चा गोपालपूजा, त्रैलोक्यमोहन, श्रीधर पूजा, विष्णु-अर्चा पञ्चतत्व-अर्चा, चक्रार्चा, देवपूजा, न्यास आदि संध्या उपासना दुर्गार्चन, सुरार्चन, महेश्वर पूजा, पवित्रोपण पूजन, मूर्ति-ध्यान, वास्तुमान प्रासाद लक्षण, सर्वदेव-प्रतिष्ठा पृथक-पूजा-विधि, अष्टांगयोग, दानधर्म, प्रायश्चित-विधि, द्वीपेश्वर र नरक्को वर्णन, सूर्यव्यूह, ज्योतिष, सामुद्रिकशास्त्र, स्वरज्ञान, नूतन-रत्न-परीक्षा, तीर्थ-महात्म्य, गयाधामको महात्म्य, मन्वन्तर वर्णन, पितृको उपाख्यान, वर्णधर्म, द्रव्यशुद्धि समर्पण, श्राद्धकर्म, विनायकपूजा, ग्रहयज्ञ आश्रम, जननाशौच, प्रेतशुद्धि, नीतिशास्त्र, व्रतकथायें, सूर्यवंश, सोमवंश, श्रीहरि-अवतार-कथा, रामायण, हरिवंश, भारताख्यान, आयुर्वेदनिदान चिकित्सा द्रव्यगुण निरूपण, रोगनाशाक विष्णुकवच, गरुणकवच, त्रैपुर-मन्त्र, प्रश्नचूणामणि, अश्वायुर्वेदकीर्तन, औषधिका नामको कोर्तन, व्याकरणको ऊहापोह, छन्दशास्त्र, सदाचार, स्नानविधि, तर्पण, बलिवैश्वदेव, संध्या, पार्णवकर्म, नित्यश्राद्ध, सपिण्डन, धर्मसार, पापको प्रायश्चित, प्रतिसंक्रम, युगधर्म, कर्मफल योगशास्त्र विष्णुभक्ति श्रीहरिलाई नमस्कार गरेको फल, विष्णुमहिमा, नृसिंहस्तोत्र, विष्णवर्चनस्तोत्र, वेदान्त र सांख्य का सिद्धान्त, ब्रह्मज्ञान, आत्मानन्द, गीतासार आदि का वर्णन छ।
नरकमा दिइने दण्डहरूको सूची
तमिस्र: अर्काको सम्पत्ति चोर्नु, पराय स्त्रीमाथि लोभिनु, अरुका छोराछोरी अपहरण गर्नु - गदाद्वारा दण्ड दिइने
अन्ध तमिस्: विवाहपछि पति वा पत्नीलाई धोका दिने - तातो तेलमा डुबाइने
रौरव: अर्काको सम्पत्ति नष्टगर्नु परिवारलाई दुःख दिनु - यम किंकरहरूद्वारा त्रिशुलले घोचिने
महारौरव: पराय सम्पत्ति र पराय स्त्रीमाथि कब्जा गर्नु वा यो गर्ने प्रयास गर्नु - जंगली जानवरले चिथोर्ने
कुम्भिपाक: भोजनको निम्ति हत्या गर्नु - यम किंकरद्वारा तातो तेलमा डुबाउने
आदि....
हरिवंश पुराण
श्लोक संख्या: १६,००० श्लोकहरू
इतिहासको रूपमा मानिएको याे पुराण १८ महापुराण भित्र पर्दैन । याे १८ औँ पुराणभित्र पर्दछ । सन्तानकाे इच्छा गर्ने व्यक्तिहरूले यसकाे अनुष्ठान गर्छन् । यसमा विशेष गरी हरिकाे वंशवर्णन गरिएकाे छ ।
हरिवंश पर्व महाभारतको अन्तिम पर्व हो यसलाई हरिवंशपुराणको नामले पनि जानिन्छ हरिवंशपुराण भविष्यपर्वमा पुराण पञ्चलक्षणका सर्गप्रतिसर्गका अनुसार सृष्टिको उत्पत्ति, ब्रह्मको स्वरूप, अवतार गणना र सांख्य तथा योगमाथि विचार गरिएको छ। स्मृतिसामग्री तथा सांप्रदायिक विचारधाराहरू पनि यस पर्वमा अधिकांश रूपमा पाइन्छ। विष्णुपर्वमा नृत्य र अभिनयसम्बन्धि सामग्री मौलिक रूपमा पाइन्छ।
कूर्म पुराण
श्लोक संख्या: १७,००० श्लोकहरू
महापुराणहरूको सूचीमा पंध्रौं पुराणको रूपमा गनिने कूर्मपुराणको विशेष महत्त्व छ। सर्वप्रथम भगवान् विष्णुले कूर्म अवतार धारण गरेर यो पुराण राजा इन्द्रद्युम्नलाई सुनाएका थिए, पुनः भगावन् कूर्मले त्यहि कथानक समुद्र-मन्थनको समयमा इन्द्रादि देवताहरू तथा नारदादि ऋषिगणलाई सुनाएका थिए। तेस्रो पल्ट बार नैमिषारण्यको द्वादशवर्षीय महासत्रको अवसरमा रोमहर्षण सूतद्वारा यस पुराणलाई अट्ठासी हजार ऋषिहरूले सुने। भगवान् कूर्म द्वारा कथित भएको कारण नै यस पुराणको नाम कूर्म पुराण विख्यात भयो। सत्रह श्लोकहरूको यो पुराण विष्णुजीले राजा इन्द्रद्युम्नलाई दिएकाथिए। यसमा विष्णु र शिवको अभिन्नता कहिएको छ। पार्वतीका आठ सहस्र नाम पनि बताइएकोछ। काशी अनि प्रयाग क्षेत्रको महात्म्य, ईश्वर गीता, व्यास गीता आदि पनि यसमा समाविष्ट छन्। यद्यपि कूर्म पुराण एक वैष्णव प्रधान पुराण हो, तथापि यसमा शैव तथा शाक्त मतको पनि विस्तृत चर्चा गरिएकोछ। यस पुराणमा पुराणहरूमा पाँच प्रमुख लक्षणों-सर्ग, प्रतिसर्ग, वंश, मन्वन्तर एवं वंशानुचरितको क्रमबद्ध तथा विस्तृत विवेचन गरिएकोछ।
विस्तार
यस पुराणमा १७,००० श्लोक छन्, यस पुराणमा पुराणहरूमा पाँच प्रमुख लक्षणहरू- सर्ग, प्रतिसर्ग, वंश, मन्वन्तर एवं वंशानुचरितको क्रमबद्ध तथा विस्तृत विवेचन गरिएको छ एवं सबै विषयहरूको सानुपातिक उल्लेख गरिएकोछ। बीच-बीचमा अध्यात्म-विवेचन, कलिकर्म र सदाचार आदिमा पनि प्रकाश पारिएकोछ।
संक्षिप्त कथा
रोमहर्षण सूत तथा शौनकादि ऋषिहरूको संवादका रूपमा आरम्भ हुने यस पुराणमा सर्वप्रथम सूतजीले पुराण-लक्षण एवं अट्ठारह महापुराण तथा उपपुराणका नामको परिगणन् गर्दै भगवानका कूर्मावतारको कथाको सरस विवेचन गरेकाछन। कूर्मावतारका प्रसंगमा लक्ष्मीको उत्पत्ति र महात्म्य, लक्ष्मी तथा इन्द्रद्युम्नको वृत्तान्त, इन्द्रद्युम्नद्वारा भगवान विष्णुको स्तुति, वर्ण, आश्रम र तीनको कर्तव्य वर्णन तथा परब्रह्मका रूपमा शिवतत्त्वको प्रतिपादन किया गरिएकोछ। तदनन्तर सृष्टिवर्णन, कल्प, मन्वन्तर तथा युगहरूको काल-गणना, वराहावतारको कथा, शिवपार्वती-चरित्र, योगशास्त्र, वामनवतारको कथा, सूर्य-चन्द्रवंशवर्णन, अनुसूयाको सन्तति-वर्णन तथा यदुवंशका वर्णनमा भगवान् श्रीकृष्णका मंगल मय चरित्रको सुन्दर निरूपण गरिएकोछ। यसका अतिरिक्त यसमा श्रीकृष्ण द्वारा शिवको तपस्या तथा उनको कृपाले साम्बनामक पुत्रको प्राप्ति, लिंगमाहात्म्य, चार युगको स्वभाव तथा युगधर्म-वर्णन, मोक्षका साधन, ग्रह-नक्षत्रों का वर्णन, तीर्थ-महात्म्य, विष्णु-महात्म्य, वैवस्तव मन्वतरका २८ द्वापरयुगको २८ व्यासको उल्लेख, शिवका अवतारको वर्णन, भावी मन्वन्तरको नाम, ईश्वरगीता तथा कूर्मपुराणको फलश्रुतिको सरस प्रस्तुति छ। हिन्दुधर्मका तीन मुख्य सम्प्रदाय—वैष्णव, शैव, एवं शाक्तका अद्भुत समन्वयका साथ यस पुराणमा त्रिदेवको एकता, शक्ति-शक्तिमानमा अभेद तथा विष्णु एवं शिवमा परमैक्यको सुन्दर प्रतिपादन गरिएकोछ।
लिङ्ग पुराण
श्लोक संख्या: ११,००० श्लोकहरू
अट्ठारह पुराणहरूमा भगवान महेश्वरको महान महिमाको बखान गर्नवाला लिंग पुराण विशिष्ट पुराण भनिएको छ। भगवान शिवका ज्योर्ति लिंगहरूको कथा, ईशान कल्पका वृत्तान्त सर्वविसर्ग आदि दशा लक्षणहरू सहित वर्णित छ। भगवान शिवको महिमाको बखान लिंग पुराणमा ११,००० श्लोकहरूमा गरिएको छ। यो समस्त पुराणहरूमा श्रेष्ठ छ। वेदव्यास कृत यस पुराणमा पहिला योग फेरि कल्पका विषयमा बताइएको छ।
लिंग शब्दका प्रति आधुनिक समाजमा बडी भ्रान्ति पाइन्छ। लिंग शब्द चिन्हको प्रतीक छ। भगवान् महेश्वर आदि पुरुष छन्। यो शिवलिंग उनै भगवान शंकरको ज्योतिरूपा चिन्मय शक्तिको चिन्ह छ। यसका उद्भवका विषयमा सृष्टिका कल्याणका लागि ज्योर्ति लिंग द्वारा प्रकट भएर ब्रह्मा तथा विष्णु जैसहरू अनादि शक्तिहरूलाई पनि आश्चर्यमा हाल्ने घटनाको वर्णन, यस पुराणका वर्ण्य विषयको एक प्रधान अंग छ। फेरि मुक्ति प्रदान गर्ने वाला व्रत-योग शिवार्चन यज्ञ हवनादिको विस्तृत विवेचन प्राप्त छ। यो शिव पुराणको पूरक ग्रन्थ हो।
नैमिषमा सूत जीको वार्ता
एक समय शिवका विविध क्षेत्रहरूको भ्रमण गर्दै देवर्षि नारद नैमिषारण्यमा जा पहुँचे त्यहाँ ऋषिहरूले तिनको स्वागत अभिनन्दन गर्नका उपरान्त लिंगपुराणका विषयमा जाननेहित जिज्ञासा व्यक्त गरे नारद जीले तिनलाई अनेक अद्भुत कथाहरू सुनायी। त्यसै समय त्यहाँ सूत जी आए। उनले नारद सहित समस्त ऋषिहरूलाई प्रणाम गरे। ऋषिहरूले पनि तिनको पूजा गरेर उनीसित लिंग पुराणका विषयमा चर्चा गर्ने जिज्ञासा गरे
तिनको विशेष आग्रहमा सूत जी बोले कि शब्द नैं ब्रह्मको शरीर छ र त्यसका प्रकाशन पनि त्यही छ। एकाध रूपमा ओम् नैं ब्रह्मको स्थूल, सूक्ष्म अनि परात्पर स्वरूप छ। ऋग साम तथा यर्जुवेद तथा अर्थववेद उनमा क्रमशः मुख जिब्रो ग्रीवा तथा हृदय छन्। त्यही सत रज तमका आश्रयमा आकर विष्णु, ब्रह्म तथा महेशका रूपमा व्यक्त छन्, महेश्वर त्यसका निर्गुण रूप छ। ब्रह्मा जीले ईशान कल्पमा लिंग पुराणको रचना गरे मूलतः सौ करोड श्लोकहरूका ग्रन्थलाई व्यास जीले संक्षिप्त गरका चार लाख श्लोकहरूमा कहा। अघि चलेर त्यसलाई अट्ठारह पुराणहरूमा बाँटिएको जसमा लिंग पुराणको ग्यारहवाँ स्थान छ। अब म तपाईं मानिसहरूका समक्ष त्यही वर्णन गर्दैछु जसलाई तपाईं मानिस ध्यानपूर्वक श्रवण गर्नुहोस्।
सृष्टिको प्राधानिक एवं वैकृतिक रचना
अदृश्य शिव दृष्य प्रपंच (लिंग)को मूल कारण छ जस अव्यक्त पुराणलाई शिव तथा अव्यक्त प्रकृतिलाई लिंग भनिन्छ वहाँ यस गन्धवर्ण तथा शब्द स्पर्श रूप आदिबाट रहित रह्दै पनि निर्गुण ध्रुव तथा अक्षय भनिएको छ। त्यसै अलिंग शिवबाट पंच ज्ञानेद्रीहरू, पंचकर्मेन्द्रीहरू, पंच महाभूत, मन, स्थूल सूक्ष्म जगत उत्पन्न हुन्छ र त्यसैको मायाबाट व्याप्त रह्दछ। उ शिव नैं त्रिदेवका रूपमा सृष्टिको उद्भव पालन तथा संहार गर्दछ त्यही अलिंग शिव योनी तथा वीजमा आत्मा रूपमा अवस्थित रह्दछ। त्यस शिवको शैवी प्रकृति रचना प्रारम्भमा सतोगुणबाट संयुक्त रह्दछ। अव्यक्तबाट लिएर व्यक्त तकमा त्यसैको स्वरूप भनिएको छ। विश्वलाई धारण गर्न प्रकृति नैं शिवको माया छ जो सत- रज- तम तीनहरू गुणहरूका योगबाट सृष्टिको कार्य गर्दछ।
त्यही परमात्मा सर्जनको इच्छाबाट अव्यक्तमा प्रविष्ट भएर महत् तत्वको रचना गर्दछ। त्यससे त्रिगुण अहं रजोगुण प्रधान उत्पन्न हुन्छ। अहंकारबाट शब्द, स्पर्श, रूप, रस, गन्ध यो पाँच तन्मात्रहरू उत्पन्न भएकहरू। सर्व प्रथम शब्दबाट आकाश, आकाशबाट स्पर्श, स्पर्शबाट वायु, वायुबाट रूप, रूपबाट अग्नि, अग्निबाट रस, रसबाट गन्ध, गन्धबाट पृथ्वी उत्पन्न भएको। आकाशमा एक गुण, वायुमा दुइ गुण, अग्निमा तीन गुण, जलमा चार गुण, र पृथ्वीमा शब्द स्पर्शादि पाँचहरू गुण मिल्दछन्। अतः तन्मात्रा पंच भूतहरूको जननी भएको। सतोगुणी अहंबाट ज्ञानेन्द्रीहरू, गर्मेन्द्रीहरू तथा उभयात्मक मन यी ग्यारहको उत्पत्ति भएको। महतबाट पृथ्वीसम्म सारे तत्वहरूको अण्ड बना जो दस गुने जलबाट घिरा छ। यस प्रकार जललाई दस गुणा वायु ने, वायुलाई दस गुणा आकाशले घेर रक्खा छ। यसको आत्मा ब्रह्मा छ। कोटि-कोटि ब्रह्माण्डहरूमा कोटि त्रिदेव पृथक-पृथक हुन्छन्। त्यहीं शिव विष्णु रूप छन्।
सृष्टिको प्रारम्भ
ब्रह्माको एक दिन र एक रात प्राथमिक रचनाको समय छ दिनमा सृष्टि गर्दछ र रातमा प्रलय। दिनमा विश्वेदेवा, समस्त प्रजापति, ऋषिगण, स्थिर रहने र रात्रिमा सबै प्रलयमा समा जान्छन्। प्रातः पुनः उत्पन्न हुन्छन्। ब्रह्मको एक दिन कल्प छ र त्यसै प्रकार रात्रि भी। हजार वार चर्तुयुग बीतनेमा चौदह मनु हुन्छन्। उत्तरायण सूर्यका रहनेमा देवताहरूको दिन र दक्षिणायन सूर्य रहनेसम्म त्यसको रात हुन्छ।
तीस वर्षको एक दिव्य वर्ष भनिएको छ। देवहरूका तीन माह मनुष्हरूका सौ माहका बराबर हुन्छन्। यस प्रकार तीन सौ साठ मानव वर्षहरूको देवताहरूको एक वर्ष हुन्छ तीन हजार सौ मानव वर्षहरूको सप्तर्षिहरूको एक वर्ष हुन्छ। सतयुग चालीस हजार दिव्य वर्षहरू का, त्रेता अस्सी हजार दिव्य वर्षहरू का, द्वापर बीस हजार दिव्य वर्षहरूको र कलियुग साठ हजार दिव्य वर्षहरूको भनिएको छ। यस प्रकार हजार चतुर्युगहरूको एककल्प भनिन्छ। कलपान्तमा प्रलयका समय मर्हलोकका जन लोकमा हिंडि जान्छन्। ब्रह्माका आठ हजार वर्षको ब्रह्म युग हुन्छ। सहस्त्र दिनको युग हुन्छ जसमा देवताहरूको उत्पत्ति हुन्छ। अन्तमा समस्त विकार कारणमा लीन हुन्छन्। फेरि शिवको आज्ञाबाट समस्त विकारहरूको संहार हुन्छ। गुणहरूको समानतामा प्रलय तथा विषमतामा सृष्टि हुन्छ। शिव एक नैं रह्दछ। ब्रह्मा र विष्णु अनेक उत्पन्न हुन्छन्। ब्रह्माका द्वितीय परार्द्धमा दिनमा सृष्टि रह्दछ र रात्रिमा प्रलय हुन्छ। भूः भुवः तथा महः माथिका लोक छन्। जड चेतनका लय भएमा ब्रह्मा नार (जल)मा शयन गर्नका कारण नारायण भन्दछन्। प्रातः उठनेमा जल नैं जल देखेर त्यस शून्यमा सृष्टिको इच्छा गर्दछन्। वाराह रूपबाट पृथ्वीको उद्धार गरेर नदी नद सागर पूर्ववत स्थिर गर्दछन्। पृथ्वीलाई सम बनाएर पर्वतहरूलाई अवस्थित गर्दछन्। पुनः भूः आदि लोकहरूको सृष्टिको इच्छा उनमा जाग्रत हुन्छ।
मार्कण्डेय पुराण
श्लोक संख्या: ९,००० श्लोकहरू
देवी महात्म्यम्, शक्तिको वर्णन।
यस पुराणलाई प्राचीनतम पुराणहरूमा एउटा मानिन्छ। यो लोकप्रिय पुराण मार्कण्डेय ऋषिले क्रौष्ठिकलाई सुनाएका थिए। यसमा ऋग्वेदको भांति अग्नि, इन्द्र, सूर्य आदि देवताहरूमाथि विवेचन छ र गृहस्थाश्रम, दिनचर्या, नित्यकर्म आदि चर्चा छ। भगवतीको विस्तृत महिमाको परिचय दिने यस पुराणमा दुर्गासप्तशतीको कथा एवं माहात्म्य, हरिशचन्द्रको कथा, मदालसा-चरित्र, अत्रि-अनसूयाको कथा, दत्तात्रेय-चरित्र आदि अनेक सुन्दर कथाहरूको विस्तृत वर्णन छ।
विस्तार
मार्कण्डेय पुराणमा नौ हजार श्लोकहरूको संग्रह छ। १३७ अध्यायपरक मार्कण्डेय पुराणमा १ देखि ४२ औं अध्यायसम्मको वक्ता जैमिनि र श्रोता पक्षी छन्, ४३ औं देखि ९० अध्यायमा वक्ता मार्कण्डेय र श्रोता क्रप्टुकि छन् तथा यसपछिको अंशका वक्ता सुमेधातथा श्रोता सुरथ-समाधि छन्। मार्कण्डेय पुराण आकारमा सानो छ। यसमा एक सौ सैंतीस अध्यायहरूमा नैं लगभग नौ हजार श्लोक छन्। मार्कण्डेय ऋषिद्वारा भनिएकोले यसको नाम 'मार्कण्डेय पुराण' भएकोहो।
मार्कण्डेय पुराणको संक्षिप्त जानकारी
यस पुराणभित्र पक्षीहरूलाई प्रवचनको अधिकारी बनाएर उनीहरूद्वारा सब धर्महरूको निरूपण गराइएकोछ। मार्कण्डेय पुराणमा पहिला मार्कण्डेयजीका समीप जैमिनि का प्रवचन छ। फेरि धर्म संज्ञम पक्षीहरूको कथा भनिएकोछ। फेरि उनको पूर्व जन्मको कथा र देवराज इन्द्रको कारण उनलाई शापरूप विकारको प्राप्तिको कथन छ, तदनन्तर बलभद्रजीको तीर्थ यात्रा, द्रौपदीका पांचहरू पुत्रहरूको कथा, राजा हरिश्चन्द्रको पुण्यमयी कथा, आडी र बक पक्षियहरूको युद्ध, पिता र पुत्रको आख्यान, दत्तात्रेयजीको कथा, महान आख्यान सहित छ चरित्र, अलर्क चरित्र, मदालसाको कथा, नौ प्रकारको सृष्टिको पुण्यमयी वर्णन, कल्पान्तकालको निर्देश, यक्ष-सृष्टि निरूपण, रुद्र आदिको सृष्टि, द्वीपचर्याको वर्णन, मनुहरूको अनेक पापनाशक कथाहरूको कीर्तन र उनमा दुर्गाजीको अत्यन्त पुण्यदायिनी कथा छ। जो आठौं मनवन्तरको प्रसंगमा भनिएकोछ। तत्पश्चात तीन वेदहरूको तेजबाट प्रणवको उत्पत्ति सूर्य देवको जन्मको कथा, उनका माहात्मय वैवस्त मनुका वंशको वर्णन, वत्सप्रीको चरित्र, तदनन्तर महात्मा खनित्रको पुण्यमयी कथा, राजा अविक्षितको चरित्र किमिक्च्छिक व्रतको वर्णन, नरिष्यन्त चरित्र, इक्ष्वाकु चरित्र, नल चरित्र, श्री रामचन्द्रको कथा, कुशको वंशको वर्णन, सोमवंशको वर्णन, पुरुरुवाको कथा, राजा नहुषको वृतांत, ययातिको पवित्र चरित्र, यदुवंशको वर्णन, श्रीकृष्णको बाललीला, उनको मथुरा द्वारकाका लीलाहरू, सब अवतारहरूको कथा, सांख्यमतको वर्णन, प्रपञ्चका मिथ्यावादको वर्णन, मार्कण्डेयजीको चरित्र तथा पुराणा श्रवण आदिको फल यो सब विषय मार्कण्डेय पुराणमा बताइएकोछ।
मत्स्य पुराण
श्लोक संख्या: १४,००० श्लोकहरू
मत्स्य पुराणमा भगवान् श्रीहरिको मत्स्य अवतारको मुख्य कथाका साथ अनेक तीर्थ, व्रत, यज्ञ, दान आदिको विस्तृत वर्णन गरिएकोछ। यसमा जल प्रलय, मत्स्य अनि मनुको संवाद, राजधर्म, तीर्थयात्रा, दान महात्म्य, प्रयाग महात्म्य, काशी महात्म्य, नर्मदा महात्म्य, मूर्ति निर्माण माहात्म्य एवं त्रिदेवको महिमा आदिमाथि पनि विशेष प्रकाश पारिएकोछ। चौध हजार श्लोकहरू भएको यो पुराणप्राचीन ग्रन्थहरू मध्येको एउटा हो।
मत्स्य पुराणको संक्षिप्त जानकारी
यस पुराणमा सात कल्पहरूको कथन छ, नृसिंह वर्णनदेखि शुरु भएर यो चौदह हजार श्लोकहरूको पुराण हो। मनु र मत्स्यको संवादबाट शुरु भएर ब्रह्माण्डको वर्णन ब्रह्मा देवता र असुरहरूको उत्त्पत्ति, मरुद्गणहरूको प्रादुर्भाव यसपछि राजा पृथुका राज्यको वर्णन वैवस्त मनुको उत्पत्ति व्रत र उपवासहरूको साथ मार्तण्डशयन व्रत द्वीप र लोकहरूको वर्णन देव मन्दिर निर्माण प्रासाद निर्माण आदिको वर्णन छ। यस पुराणका अनुसार मत्स्य (माछा)को अवतारमा भगवान विष्णुले एक ऋषिलाई सब प्रकारका जीव-जन्तु एकत्रित गर्नकालागि भनें र पृथ्वी जब जलमा डुबीरहेथ्यो, तब मत्स्य अवतारमा भगवानले ती ऋषिको नांउको रक्षा गरे। तत्पश्चात ब्रह्माले पुनः जीवनको निर्माण गरे। अर्को मन्यता अनुसार एउटा राक्षसले जब वेदहरू चोरेर सागरमा लुकाइदियो, तब भगवान विष्णुले मत्स्य रूप धारण गरेर वेदहरू भेट्टाएका थिए र पुनः स्थापित गरेका थिए।
नारद पुराण
श्लोक संख्या: २५,००० श्लोकहरू
नारद पुराण स्वयं महर्षि नारदको मुखले भनिएको एक वैष्णव पुराण हो।महर्षि व्यास द्वारा लिपिबद्धगरिएको १८ पुराणहरूमध्येको एक हो। प्रारंभमा यो २५,००० श्लोकहरूको संग्रह थियो तर वर्तमानमा उपलब्ध संस्करणमा केवल २२,००० श्लोकहरू मात्र उपलब्ध छन्। यस पुराणका विषयमा भनिन्छ कि यसको श्रवण गर्नाले पापी व्यक्ति पनि पाप मुक्त हुन्छन्। पापीहरूको उल्लेख गर्दै भनिएकोछ-जो व्यक्ति ब्रह्महत्याको दोषी हुन्छ, मदिरापान गर्दछ, मासु भक्षण गर्दछ, वेश्यागमन गर्दछ, तामसिक भोजन खान्छ तथा चोरी गर्दछ; त्यो पापी हो। यस पुराणको प्रतिपाद्य विषय हो विष्णु भक्ति। सपूर्ण नारद पुराण दुइ प्रमुख भागहरूमा विभाजित छ। पहिलो भागमा चार अध्याय छन् जसमा सुत र शौनकको संवाद छ, ब्रह्माडको उत्पत्ति, विलय, शुकदेवको जन्म, मन्त्रोच्चारको शिक्षा, पूजाको कर्मकाड, विभिन्न मासहरूमा पर्ने विभिन्न व्रतहरूको अनुष्ठानहरूको विधि र फल दिइएकाछ। दूसरे भागमा भगवान विष्णु को अनेक अवतारहरूको कथाहरू छ। यो पुराण यस दृष्टिले काफी महत्त्वपूर्ण छ कि यसमा अठारह पुराणहरूको अनुक्रमणिका दिइएकोछ।
नारद पुराण दुइ भागहरूमा विभक्त छ- पूर्व भाग र उत्तर भाग।
पूर्व भाग
पूर्व भागमा एक सौ पच्चीस अध्याय छन्। यस भागमा ज्ञानका विविध सोपानहरूको सांगोपांग वर्णन प्राप्त हुन्छ। ऐतिहासिक गाथाहरू, गोपनीय धार्मिक अनुष्ठान, धर्मको स्वरूप, भक्तिको महत्त्व दर्शाउने विचित्र र विलक्षण कथाहरू, व्याकरण, निरूक्त, ज्योतिष, मन्त्र विज्ञान, बाह्र महीनाका व्रत-तिथिहरू साथ जोडिएका कथाहरू, एकादशी व्रत माहात्म्य, गंगा माहात्म्य तथा ब्रह्माका मानस पुत्रहरू-सनक, सनन्दन, सनातन, सनत्कुमार आदिको नारदसितको संवादको विस्तृत, अलौकिक र महत्त्वपूर्ण आख्यान यसमा प्राप्त हुन्छ। अठारह पुराणहरूको सूची र उनका मन्त्रहरू संख्याको उल्लेख पनि यस भागमा संकलित छ।
उत्तर भाग
उत्तर भागमा बयासी अध्याय सम्मिलित छन्। यस भागमा महर्षि वसिष्ठ र ऋषि मान्धाताको व्याख्या प्राप्त हुन्छ। यहाँ वेदहरूका छः अंगहरूको विश्लेषण छ। यी अंग हुन्- शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरूक्त, छंद र ज्योतिष।
शिक्षा
शिक्षाका अंतर्गत मुख्य रूपले स्वर, वर्ण आदिको उच्चारण विधिको विवेचन छ। मन्त्रहरूको तान, राग, स्वर, ग्राम र मूर्च्छता आदिको लक्षण, मन्त्रहरूका ऋषि, छंद एवं देवताहरूको परिचय तथा गणेश पूजाको विधान यसमा बताइएको छ।
कल्प
कल्पमा हवन एवं यज्ञादि अनुष्ठानहरूका सम्बंधमा चर्चा गरिएकोछ। यसका अतिरिक्त चौदह मन्वन्तरको एक काल वा ४ लाख ३२ हजार वर्ष हुन्छन्। यसलाई ब्रह्माको एक दिन भनिन्छ। अर्थात् काल गणनाको उल्लेख तथा विवेचन पनि गरिन्छ।
व्याकरण
व्याकरणमा शब्दहरूका रूप तथा उनको सिद्धि आदिको पूरा विवेचन गरिएकोछ।
निरुक्त
यसमा शब्दहरूका निर्वाचनमाथि विचार गरिएकोछ। शब्दहरूका रूढ यौगिक र योगारूढ स्वरूपलाई यसमा बुझाइएको छ।
ज्योतिष
ज्योतिष अन्तर्गत गणित अर्थात् सिद्धान्त भाग, जातक अर्थात् होरा स्कंध अथवा ग्रह-नक्षत्रहरूको फल, ग्रहहरूको गति, सूर्य संक्रमण आदि विषयहरूको ज्ञान आउँछ।
छन्द
छन्द अन्तर्गत वैदिक र लौकिक छंदहरूका लक्षण आदिको वर्णन गरिन्छ। यी छन्दहरूलाई वेदहरूका चरण(गोडा) भनिएको छ, किन कि यी बिना वेदहरूको गति हुँदैन। छन्दहरू बिना वेदहरूका ऋचाको सस्वर पाठ हुन सक्तैन। यसकारण वेदहरूलाई 'छान्दस' पनि भनिन्छ। वैदिक छन्दहरूमा गायत्री, शम्बरी र अतिशम्बरी आदि भेद हुन्छन्, जबकि लौकिक छन्दहरूमा 'मात्रिक' र 'वार्णिक' हुन्छन्। भारतीय गुरूकुल अथवा आश्रमहरूमा शिष्यहरूलाई चौदह विद्याहरू सिकाइन्थ्यो- चार वेद, छः वेदांग, पुराण, इतिहास, न्याय र धर्म शास्त्र।
सामग्री
अतिथिलाई देवताको समान मानिन्छ। अतिथिको स्वागत देवार्चन सम्झेर गरिनुपर्छ वर्णहरू र आश्रमहरूको महत्त्व प्रतिपादित गर्दै यस पुराणले ब्राह्मणलाई चार वर्णहरूमा सर्वश्रेष्ठ मान्दछ। ब्राह्मणसित भेंट हुँदा सदैव उनलाई नमन गर्नुपर्छ। क्षत्रियको कार्य ब्राह्मणहरूको रक्षा गर्नु हो तथा वैश्यको कार्य ब्राह्मणहरूलाई भरण-पोषण र उनीहरूको इच्छाको पूर्ति गर्नु हो। दण्ड-विधान, विवाह तथा अन्य सबै कर्मकाण्डमा ब्राह्मणहरूलाई छूट र शूद्रहरूलाई कठोर दण्ड दिने कुअराको उल्लेख गरिएको छ।आश्रम व्यवस्था अंतर्गत ब्रह्मचर्यको कठोरता सित पालन गर्न तथा गृहस्थाश्रममा प्रवेश गर्नेहरूलाई अन्य तीन आश्रमहरू (ब्रह्मचर्य, वानप्रस्थ र सन्यास)मा विचरण गर्ने हरूको ध्यान राख्ने कुरा बताइएको छ। यस प्रकार वर्णाश्रम व्यवस्थाम यस पुराणले ब्राह्मणहरूको सर्वाधिक पक्ष लिएको देखिन्छ। क्षत्रिय र वैश्यहरूप्रति यसको स्वार्थी दृष्टिकोण छ जब कि शूद्रहरूप्रति कठोरताको व्यवहार प्रतिपादित छ, जसले गर्दा हिन्दू समाजमा भयङ्कर भेदभावलाई बल मिल्ने गर्छ।
यस पुराणमा गंगावतरणको प्रसँग र गंगाको किनारमा स्थित तीर्थहरूको महत्त्व विस्तारसित वर्णित गरिएको छ। सूर्यवंशी राजा बाहुका पुत्र सगर थिए। विमाता द्वारा विष दिंदा उनको नाम 'सगर' भएको थियो। सगरद्वारा शक र यवन जातिहरूसित युद्धको वर्णन पनि यस पुराणमा पाइन्छ। सगर वंशमा नै भगीरथ भए। उनको प्रयासले गंगा स्वर्गबाट पृथ्वीमा आएको बताइन्छ। यसकारण गंगालाई 'भागीरथी' पनि भनिन्छ। पुराणमा विष्णुको पूजाको साथ-साथ रामको पूजाको पनि विधान प्राप्त हुन्छ। हनुमान र कृष्ण उपासनाका विधिहरू पनि बताइएकोछ। काली र शिवको पूजाका मन्त्र पनि दिइएका छन्। प्रमुख रूपले यो वैष्णव पुराण हो। यस पुराणका अन्तमा गोहत्या र देव निन्दालाई जघन्य पाप मानेर भनिएको छ कि 'नारद पुराण'को पाठ यस्ता मानिसहरूका सम्मुख कदापि गरिनु हुँदैन।
पद्म पुराण
श्लोक संख्या: ५५,००० श्लोकहरू
शिव पुराण
श्लोक संख्या: २४००० श्लोकहरू
शिव पुराण हिन्दू धर्म का प्रमुख १८ पुराणहरू मध्यको एक धार्मिक ग्रन्थ हो ।यस पुराणमा भगवान शिवको बारेमा उल्लेख गरिएक छ । अर्को शब्दमा भन्नु पर्दा शिवको वारेमा उल्लेख गरेको काव्य नै शिवपूराण हो ।
स्कन्द पुराण
श्लोक संख्या: ८१,१०० श्लोकहरू
सबैभन्दा लामो।
वामन पुराण
श्लोक संख्या: १०,००० श्लोकहरू
वामन पुराणमा मुख्यरूपले भगवान विष्णुको दिव्य माहात्म्यको व्याख्यान छ। विष्णुका वामन अवतारसित सम्बन्धित यो दस हजार श्लोकहरूको पुराण शिवलिंग पूजा, गणेश -स्कन्द आख्यान, शिवपार्वती विवाह आदि विषयहरूले परिपूर्ण छ। यसम भगवान् वामन, नर-नारायण, भगवती दुर्गाका उत्तम चरित्रका साथ भक्त प्रह्लाद तथा श्रीदामा आदि भक्तहरूको कथा छ। यसका अतिरिक्त, शिवजीको लीला-चरित्र, जीवमूत वाहन-आख्यान, दक्ष-यज्ञ-विध्वंस, हरिका कालरूप, कामदेव-दहन, अंधक-वध, लक्ष्मी-चरित्र, प्रेतोपाख्यान, विभिन्न व्रत, स्तोत्र र अन्तमा विष्णुभक्तिका उपदेशहरका साथ यस पुराणको हुन्छ।
विस्तार
यस पुराणमा श्लोकहरूको संख्या दस हजार छ, यस पुराणमा पुराणहरूका पांच लक्षणहरू अथवा वर्ण्य-विषय-सर्ग, प्रतिसर्ग, वंश, मन्वन्तर र वंशानुचरितको वर्णन छ। सबै विषयहरूको सानुपातिक उल्लेख गरिएकोछ। बीच-बीचमा अध्यात्म-विवेचन, कलिकर्म र सदाचार आदि माथि पनि प्रकाश पारिएकोछ।
वामन पुराणको संक्षिप्त जानकारी
वामनपुराणमा कूर्म कल्पको वृतान्तको वर्णन छ र त्रिवर्णको कथा छ। यो पुराण दुइ भागहरूले युक्त छ र वक्ता श्रोता दुवैको लागि शुभकारक छ, यसमा पहिलो पुराणका विषयमा प्रश्न छ, फेरि ब्रह्माजीको शिरच्छेदको कथा कपाल मोचरको आख्यान र दक्ष यज्ञ विध्वंशको वर्णन छ। यसपछि भगवान हरको कालरूप संज्ञा मदनदहन प्रहलाद नारायण युद्ध देवासुर संग्राम सुकेशी र सूर्यको कथा, काम्यव्रतको वर्णन, श्रीदुर्गा चरित्र तपति चरित्र कुरुक्षेत्र वर्णन अनुपम सत्या माहात्म्य पार्वती जन्मको कथा, तपतिको विवाह गौरी उपाख्यान कुमार चरित अन्धकवधको कथा साध्योपाख्यान जाबालचरित अरजाको अद्भुतकथा अन्धकासुर र शंकरको युद्ध अन्धकलाई गणत्वको प्राप्ति मरुदगणहरूको जन्मको कथा राजा बलिको चरित्र लक्ष्मी चरित्र त्रिबिक्रम चरित्र प्रहलादको तीर्थ यात्रा र उसमा अनेक मंगलमयी कथाहरू धुन्धुको चरित्र प्रेतोपाख्यान नक्षत्र पुरुषको कथा श्रीदामाको चरित्र त्रिबिक्रम चरित्रपछि ब्रह्माजीद्वारा भनिएको उत्तम स्तोत्र तथा प्रहलाद र बलिको संवादको सुतल लोकमा श्रीहरिको प्रशंसाको उल्लेख छ।
वराह पुराण
श्लोक संख्या: १०,००० श्लोकहरू
यस पुराणमा भगवान् श्रीहरिको वराह अवतारको मुख्य कथाका साथ अनेक तीर्थ, व्रत, यज्ञ, दान आदिको विस्तृत वर्णन गरिएकोछ। यसमा भगवान् नारायणका पूजन-विधान, शिव-पार्वतीका कथाहरू, वराह क्षेत्रवर्ती आदित्य तीर्थको महिमा, मोक्षदायिनी नदीहरूको उत्पत्ति र माहात्म्य एवं त्रिदेवहरूको महिमा आदि्मा विशेष प्रकाश पारिएकोछ।
विस्तार
यह पुराण दुइ भागहरूले युक्त छ र सनातन भगवान विष्णुको माहात्मयको सूचक हो। वराह पुराणको श्लोक संख्या चौबीस हजार छ, यसलाई सर्वप्रथम प्राचीन कालमा वेदव्यास जीले लिपिबद्ध गरेकाथिए। यसमा भगवान् श्रीहरिको वराह अवतारको मुख्य कथाको साथमा अनेक तीर्थ, व्रत, यज्ञ-यजन, श्राद्ध-तर्पण, दान र अनुष्ठान आदिको शिक्षाप्रद र आत्मकल्याणकारी वर्णन छ। भगवान् श्रीहरिको महिमा, पूजन-विधान, हिमालयकी पुत्रीको रूपमा गौरीको उत्पत्तिको वर्णन र भगवान शंकरको साथ उनका विवाहको रोचक कथा यसमा विस्तारसित वर्णित छ। यसका अतिरिक्त यसमा वराह-क्षेत्रवर्ती आदित्य-तीर्थको वर्णन, भगवान श्रीकृष्ण र उनका लीलाहरूको प्रभावले मथुरामण्डल र व्रजका समस्त तीर्थको महिमा र तिनको प्रभावको विशद तथा रोचक वर्णन छ।
कथा
वाराह पुराणमा सबभन्दा पहिला पृथ्वी र वाराह भगवानको संवाद छ, तदनन्तर आदि सत्ययुगको वृतांतमा रैम्य्को चरित्र छ,च दुर्जेयको चरित्र र श्राद्ध कल्प का वर्णन छ, तत्पश्चात महातपा्को आख्यान, गौरीको उत्पत्ति, विनायक, नागगण सेनानी (कार्तिकेय) आदित्यगण देवी धनद तथा वृषको आख्यान छ। त्यसपछि सत्यतपाको व्रतको कथा दिइएकोछ, तदनन्तर अगस्ट्य गीता तथा रुद्रगीता बताइएकोछ, महिषासुरको विध्वंसमा ब्रह्मा विष्णु रुद्र तीनको शक्तिको माहात्म्य प्रकट गरिएकोछ, तत्पश्चात पर्वाध्याय श्वेतोपाख्यान गोप्रदानिक इत्यादि सत्ययुग वृतान्त प्रथम भागमा बताइएकोछ, फेरी भगवर्द्धमा व्रत र तीर्थहरूको कथा छ, बत्तीस अपराधको शारीरिक प्रायश्चित बताइएकोछ, प्राय: सबै तिर्थको पृथक पृथक माहात्मयको वर्णन छ, मथुराको महिमा विशेषरूपले दीएकोछ, त्यसपछि श्राद्ध आदिको विधि छ, तदनन्तर ऋषि पुत्रको प्रसँग सहित यमलोक्को वर्णन छ, कर्मविपाक एवं विष्णुव्रत्को निरूपण छ, गोकर्णको पापनाशक माहात्मय्को पनि वर्णन गरिएकोछ, यस प्रकार वाराहपुराण्को यो पूर्वभाग बताइएकोछ, उत्तर भागमा पुलस्त्य र पुरुराजको सम्वादमा विस्तारको साथ सब तीर्थको माहात्मय्को पृथक पृथक वर्णन छ। सम्पूर्ण धर्मको व्याख्या र पुष्कर नामक पुण्य पर्व का पनि वर्णन छ।
वायु पुराण
श्लोक संख्या: २४,००० श्लोकहरू
यस पुराणमा शिव उपासना चर्चा धेरै भएका कारण यसलाई शिवपुराणको दोस्रो अंग मानिन्छ, फेरि पनि यसमा वैष्णव मतमा विस्तृत प्रतिपादन मिल्दछ। यसमा खगोल, भूगोल, सृष्टिक्रम, युग, तीर्थ, पितर, श्राद्ध, राजवंश, ऋषिवंश, वेद शाखाहरू, संगीत शास्त्र, शिवभक्ति, आदिको सविस्तार निरूपण छ।
विस्तार
यस पुराणमा यसमा ११२ अध्याय एवं ११,००० श्लोक छन्। विद्वानहरू 'वायु पुराण'लाई स्वतन्त्र पुराण न मानेर 'शिव पुराण' र 'ब्रह्माण्ड पुराण'को नैं अंग मान्दछन्। तर 'नारद पुराण'मा जुन अठार पुराणहरूको सूची दिइएका छन्, तिनमा 'वायु पुराण'लाई स्वतन्त्र पुराण मानिएको छ।
वायु पुराणको संक्षिप्त जानकारी
यस पुराणमा वायुदेवले श्वेतकल्पका प्रसंगहरूमा धर्महरूका उपदेश गरिएको छ। यस कारण इबाट वायु पुरण भन्छन्। यो पूर्व र उत्तर दुइ भागहरूबाट युक्त छ। जसमा सर्ग आदिको लक्षण विस्तारपूर्वक बतलाईएको छ,जहाँ भिन्न भिन्न मन्वन्तरहरूमा राजाहरूका वंशको वर्णन छ र जहाँ गयासुरका वधको कथा विस्तार सहित भनिएको छ,जसमा सबै मासहरूका माहात्मय बताएर माघ मासको अधिक फल भनिएको छ जहाँ दान दर्म तथा राजधर्म अधिक विस्तार बाट भनिएका छ,जसमा पृथ्वी पाताल दिशा र आकाशमा विचरले वाला जीवहरूका र व्रत आदिका सम्बन्धमा निर्णय गरिएको छ,त्यो वायुपुराणको पूर्वभाग भनिएको छ। मुनीश्वर ! उनको उत्तरभागमा नर्मदाका तीर्थहरूका वर्णन छ, र विस्तार सहित शिवसंहिता भनिएको छ जुन भगवान सम्पूर्ण देवताहरूको लागि दुर्जेय र सनातन छ,वे जसका तटपर सदा सर्वतोभावेन निवास गर्छन्,वही यो नर्मदाको जल ब्रह्मा छ,यही विष्णु छ, र यही सर्वोत्कृष्ट साक्षात शिव छ। यो नर्मदा जल नैं निराकार ब्रह्म तथा कैवल्य मोक्ष छ,निश्चय नैं भगवान शिवले समस्त लोकहरू केही त गर्लेको लागि आफ्ना शरीर बाट यस नर्मदा नदीका रूपमा कुनै दिव्य शक्तिलाई नैं धरती प्रर उतारिएको छ। जुन नर्मदाका उत्तर तटमा निवास गर्छन्,वे भगवान रुद्रका अनुचर हुन्छन्, र जसको दक्षिण तटमा निवास छ,वे भगवान विष्णुका लोकहरूमा जान्छन्,ऊँकारेश्वर बाट लिएर पश्चिम समुद्र तटसम्म नर्मदा नदीमा दोस्रो नदीहरूका पैतीस पापनाशक संगम छ,तिनमा बाट ग्यारह त उत्तर तटपर छ, र तेईस दक्षिण तटमा। पैंतीसौं त स्वयं नर्मदा र समुद्रको संगम भनिएको छ,नर्मदाका दोनहरूकिनारहरूमा यी संगमहरूसहित चार सय प्रसिद्ध तीर्थ छ। मुनीश्वर ! यिनको सिवाय अन्य साधारण तीर्थ त नर्मदाका पग पगमा विद्यमान छ,जसको संख्या साठ करोड साठ हजार छ। यो परमात्मा शिवको संहिता परम पुण्यमयी छ,जसमा वायुदेवताले नर्मदाका चरित्रको वर्णन गरिएको छ,जो यस पुराणलाई सुन्दछ वा पढ्दछ,त्यो शिवलोकको भागी हुँदछ।
विष्णु पुराण
श्लोक संख्या: २३,००० श्लोकहरू
पराशर ऋषिद्वारा प्रणीत यो पुराण अत्यन्त महत्त्वपूर्ण तथा प्राचीन हो। यसका प्रतिपाद्य भगवान विष्णु हुन्, जो सृष्टिका आदिकारण, नित्य, अक्षय, अव्यय तथा एकरस हुन्। यस पुराणमा आकाश आदि भूतहरूको परिमाण, समुद्र, सूर्य आदिको परिमाण, पर्वत, देवतादिको उत्पत्ति, मन्वन्तर, कल्प-विभाग, सम्पूर्ण धर्म एवं देवर्षि तथा राजर्षिहरूको चरित्रको विशद वर्णन छ। भगवान विष्णु प्रधान हुनको पछि पनि यो पुराण विष्णु र शिवको अभिन्नताको प्रतिपादक हो। विष्णु पुराणमा मुख्य रूपले श्रीकृष्ण चरित्रको वर्णन छ यद्यपि संक्षेपमा राम कथाको उल्लेख पनि छ।
अष्टादश महापुराणहरूमा श्रीविष्णुपुराणको स्थान ठूलो छ। यसमा अन्य विषयहरूका साथ भूगोल, ज्योतिष, कर्मकाण्ड, राजवंश र श्रीकृष्ण-चरित्र आदि धेरै प्रंसगहरूको वर्णन छ। भक्ति र ज्ञानको प्रशान्त धारा यसमा सर्वत्र नैं प्रच्छन्न रूपले बहेकोछ। यद्यपि यो पुराण विष्णुपरक हो र पनि भगवान शंकरको लागि यसमा कहीं पनि अनुदार भाव प्रकट गरिएको छैन। सम्पूर्ण ग्रन्थमा शिवजीको प्रसँग सम्भवतः श्रीकृ्ष्ण-बाणासुर-संग्राममा नैं आउँछ, वहाँ स्वयं भगवान् कृष्ण महादेवजीको साथ आफ्नो अभिन्नता प्रकट गर्दै श्रीमुखले भन्दछन्-
त्वया यदभयं दत्तं तद्दत्तमखिलं मया। मत्तोऽविभिन्नमात्मानं द्रुष्टुमर्हसि शङ्कर।
योऽहं स त्वं जगच्चेदं सदेवासुरमानुषम्। मत्तो नान्यदशेषं यत्तत्त्वं ज्ञातुमिहार्हसि।
अविद्यामोहितात्मानः पुरुषा भिन्नदर्शिनः। वन्दति भेदं पश्यन्ति चावयोरन्तरं हर॥
प्रकाशित: १४ फाल्गुन २०७५ ०६:३५ मंगलबार
