नेपाल कला, संस्कृति र प्राचीन वास्तुकलाको अनुपम संगमस्थल हो। यहाँका गल्ली–गल्लीमा लुकेका पुराना मन्दिर, चैत्य, स्तूप र अभिलेखहरूले हाम्रो गौरवशाली इतिहासको गाथा गाइरहेका छन्। काठमाडौं उपत्यका मात्रै होइन देशका विभिन्न भागमा रहेका यस्ता सम्पदाले हामीलाई हाम्रो पुर्खाको ज्ञान, सिप र कलात्मक चेतनाको झझल्को दिइरहन्छन्।
यी सम्पदा केवल ढुंगा र माटोका संरचना मात्र होइनन्, यिनीहरू हाम्रो पहिचान, संस्कृति र भावी पुस्ताका लागि अमूल्य निधि हुन्। यिनै अमूल्य निधिमाथि विभिन्न बहानामा अतिक्रमण भइरहनु हाम्रो विडम्बना हो। विकास र सुधारका नाममा भइरहेका अनियोजित कार्यले यी सम्पदाको मौलिकता क्षय गराउँदै लगेका छन्।
शिलालेखमा निर्मम प्रहारः इतिहासको अवमूल्यन
हाम्रा सम्पदा क्षेत्रमा जहाँतहीँ निर्माण र सुधारका कार्य भइरहेका छन्। सडक विस्तार, ढल निर्माण, भवन मर्मत जस्ता कार्य हाम्रा आवश्यकता हुन् तर यी कार्य गरिरहँदा प्राचीन महत्त्वका शिलालेखमाथि भइरहेका लापरबाही र निर्मम प्रहार चिन्ताको विषय हो। यत्रतत्र देख्न पाइन्छ, कामदारहरूले शिलालेखमाथि सिमेन्ट पोखेको, पिक (गैंती) ले हिर्काएको वा फलामका औजारले कोतरेको। यसो गर्दा ती शिलालेखमा कुँदिएका अक्षरहरू मेटिने, टुक्रिने वा बिग्रिने गरेका छन्।
यी शिलालेख सामान्य ढुंगाका टुक्रा होइनन्। यिनीहरू हाम्रा इतिहासका मौन साक्षी हुन्। यिनमा तत्कालीन समाजको राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक र धार्मिक अवस्थाको विस्तृत जानकारी कुँदिएको हुन्छ। किराँतकालीन, लिच्छवीकालीन, मल्लकालीन वा त्यसभन्दा पनि पुराना शिलालेखहरूले नेपालको प्राचीन इतिहास बुझ्न महत्त्वपूर्ण स्रोतको काम गरेको विधितै छ। एउटा अक्षर बिग्रँदा वा मेटिँदा पूरा वाक्यको अर्थ खुट्याउन कठिन हुन्छ, जसले गर्दा इतिहासको अध्ययनमा बाधा पुग्छ।
पुरातत्त्वविद्हरूले वर्षौं लगाएर अनेकौं कठिनाइ सामना गरेर यी अभिलेखको अध्ययन, व्याख्या र विश्लेषण गर्छन्। केही क्षणको लापरबाहीले भने उनीहरूको वर्षौंको मेहनत खेर जान्छ र भावी पुस्ताका लागि इतिहासका महत्त्वपूर्ण कडीहरू सधैंका लागि गुमनाम हुन पुग्छन्।
निर्माण कार्य सुरु गर्नुअघि सम्बन्धित निकाय र ठेकेदार कम्पनीले उक्त क्षेत्रमा रहेका ऐतिहासिक महत्त्वका वस्तुहरूको यकिन गर्नुपर्छ। शिलालेखहरूलाई सुरक्षित रूपमा स्थानान्तरण गर्ने वा तिनलाई घेरा हालेर काम गर्ने व्यवस्था मिलाउनुपर्छ। कामदारहरूलाई यस्ता सम्पदाको महत्त्वबारे राम्रोसँग जानकारी गराउनु अत्यन्तै जरुरी छ ताकि उनीहरूबाट अन्जानान कुनै पनि प्रकारको क्षति हुन नपाओस्। यसका लागि सचेतना कार्यक्रम चलाउनु र आवश्यक परे कडा नियमहरू लागु गर्नु पनि अपरिहार्य छ।
जमिनमा गाडिएका आधा शिलालेखः बेवास्ताको पराकाष्ठा
हाम्रो सम्पदा संरक्षणमा देखिएको अर्को गम्भीर समस्या हो, आधा शिलालेख जमिनमा गाडिएको अवस्था। कतिपय ठाउँमा सडक पेटी बनाउने क्रममा, ढल बिछ्याउँदा वा अन्य पूर्वाधार निर्माण गर्दा पुराना शिलालेखहरूलाई उचित व्यवस्थापन नगरी जमिनमुनि पुरिएको पाइन्छ। कतै आधा भाग मात्रै बाहिर देखिने गरी गाडिएको छ भने कतै पूरै पुरिएर अस्तित्व नै समाप्त पारिएको छ।
यसरी जमिनमा गाडिएका शिलालेखमाथि धुलो, माटो र पानीको प्रत्यक्ष असर पर्छ। यसले गर्दा शिलालेखको माथिल्लो भागमा रहेको अक्षरहरू मेटिने सम्भावना रहन्छ। जमिनमुनि गाडिएका भागमा आद्र्रता र अन्य रासायनिक प्रतिक्रियाका कारण ढुंगा खिइने वा कमजोर हुने सम्भावना हुन्छ। यसरी शिलालेखलाई बेवास्ता गर्दा हामीले हाम्रो इतिहासको एउटा महत्त्वपूर्ण पाटोलाई सधैंका लागि गुमाउँदै छौं। जमलको विश्वज्योति हलनेरको चैत्य र शिलालेखलाई ज्वलन्त उदाहरण मान्न सकिन्छ।
उक्त पेटीमा ब्लक लगाउनु अगाडि यो शिलालेखलाई पूर्णरूपमा देखिने गरी ठड्याउन मिल्थ्यो, ठेकेदार तथा ज्यामीहरूको अज्ञानता वा भनौं– चेतना अभावका कारण वा छिटोछिटो काम सक्ने मनस्थितिले गर्दा यो दुर्दशा हुन पुगेको हो। पुरातत्त्व विभागले अनुगमन नगरेकाले पनि यस्तो अवस्था भएको हुन सक्छ। यो शिलालेखमा जमलेश्वर महादेव वा सेतो मत्स्येन्द्रनाथको उद्गम थलो आदि इत्यादि तथ्य उल्लेख गरेको हुन सक्छ। समय घर्किगएको छैन, अहिले पनि त्यो शिलालेखलाई उत्खनन गरेर पुरानै अवस्थामा ल्याउन सकिन्छ।
यस्ता समस्याको समाधानका लागि सर्वप्रथम, निर्माण कार्य सुरु गर्नुअघि व्यापक पुरातात्त्िवक सर्वेक्षण गरिनुपर्छ। जहाँ पुराना बस्ती वा ऐतिहासिक महत्त्वका क्षेत्र छन्, त्यहाँ जमिन खन्ने कार्य गर्दा पुरातत्त्व विभागका विज्ञहरूको निगरानी हुनुपर्छ। कुनै शिलालेख वा प्राचीन वस्तु फेला परे त्यसलाई तत्काल सुरक्षित गरी अभिलेख राख्नुपर्छ र आवश्यकता अनुसार संरक्षण वा स्थानान्तरण गर्नुपर्छ। स्थानीय समुदायलाई पनि यस्ता वस्तुको महत्त्वबारे जानकारी गराएर उनीहरूलाई संरक्षणमा सहभागी गराउन सकिन्छ।
चैत्यमाथिको प्रहारः धार्मिक र सांस्कृतिक पहिचानको जोखिम
चैत्यहरू बौद्ध धर्मका अनुयायीहरूका लागि मात्र नभई नेपाली समाजको अभिन्न सांस्कृतिक प्रतीक पनि हुन्। यिनीहरूले शान्ति र सद्भावको सन्देश फैलाउँछन् तर आजकल कतिपय ठाउँमा चैत्यहरूलाई नै जमिनमा गाडिने गरी ब्लकहरू लगाइएको पाइन्छ। सडक छेउमा रहेका चैत्यहरूको वरिपरि सडक पेटी बनाउने क्रममा चैत्यको तल्लो भागलाई नै ब्लकले छोपेर वा पेटीको उचाइ बढाएर चैत्यको मौलिक स्वरूप बिगारेको देखिन्छ।
यसो गर्दा चैत्यको तल्लो भागमा रहेका कुँदिएका बुट्टा, मूर्ति वा आधारभूत संरचनाहरू ढाकिन्छन्। यसले गर्दा चैत्यको कलात्मक र धार्मिक महत्त्व घट्छ। साथै यसरी ब्लकले छोपिँदा चैत्यको संरचनामा आद्र्रता र फोहोर जम्मा भई विस्तारै क्षति पुग्ने सम्भावना रहन्छ। कतिपय अवस्थामा त चैत्यको आधा भाग नै जमिनमुनि वा ब्लकमुनि गाडिएको समेत देखिन्छ।
यसको समाधानका लागि सडक वा फुटपाथ निर्माण गर्दा चैत्यहरूलाई विशेष ध्यान दिनुपर्छ। चैत्यको वरिपरि पर्याप्त खुला ठाउँ छाड्नुपर्छ र यसको मौलिक स्वरूपलाई कुनै पनि हालतमा परिवर्तन गर्नुहुँदैन। सडकको उचाइ बढाउनु परेमा चैत्यलाई सुरक्षित रूपमा उठाएर त्यसको मौलिक स्थानमा पुनः स्थापना गर्ने वा उचित व्यवस्थापन गर्ने विकल्पहरू खोज्नुपर्छ। स्थानीय गुम्बाहरू, विहारहरू र बौद्ध धर्मावलम्बीहरूसँगको समन्वयमा मात्र यस्ता कार्यहरू अघि बढाउनुपर्छ।
जमलको यो आधाउधी पुरेको चैत्य र शिलालेख मूलसडकमै देखिएको उदाहरण मात्र हो। भित्री इलाकामा यस्ता थुप्रै चैत्य, मूर्ति तथा शिलालेखको दुरावस्था के कति मात्रामा होला खोजतलासको क्रममा पत्ता लगाउन सकिएला।
अव्यवस्थित सडक पेटीः घर–पसलमा पानीको डुबान
विकासका नाममा भइरहेका अनियोजित कार्यहरूको अर्को उदाहरण हो, पुरानो ब्लक राम्रोसँग नहटाइ सडक पेटीको उचाइ बढाउनु। सहरका धेरैजसो स्थानमा, विशेषगरी पुराना बजार क्षेत्रहरूमा सडक पेटीहरूलाई नयाँ बनाउने वा मर्मत गर्ने नाममा पहिलेकै ब्लक वा संरचनालाई राम्ररी नहटाइ त्यसैमाथि नयाँ ब्लकहरू थप्ने गरिन्छ। यसले गर्दा सडक पेटीको उचाइ ह्वात्तै बढ्छ।
सडक पेटीको उचाइ बढ्दा त्यसको प्रत्यक्ष असर नजिकका घर तथा पसलहरूमा पर्छ। धेरैजसो ठाउँमा घर तथा पसलको प्रवेशद्वार नै सडक पेटीभन्दा तल पर्न जान्छ। यसले गर्दा वर्षायाममा सडकमा जमेको पानी सिधै घर तथा पसलभित्र पस्छ र यसैले गर्दा ठूलो धनमालको क्षति हुने गर्छ। यस अतिरिक्त यसरी उचाइ बढेको सडक पेटीबाट हिँड्न पनि असहज हुन्छ, विशेषगरी वृद्धवृद्धा र बालबालिकाहरूका लागि।
यस्तो समस्याबाट बच्न, सडक पेटी निर्माण गर्दा वैज्ञानिक र व्यवस्थित योजना हुनुपर्छ। पुराना संरचनाहरूलाई पूरै हटाएर मात्र नयाँ निर्माण कार्य सुरु गर्नुपर्छ। सडक र सडक पेटीको स्तर निर्धारण गर्दा नजिकका घर, पसल र अन्य संरचनाहरूको उचाइलाई पनि ध्यानमा राख्नुपर्छ। पानीको उचित निकासको व्यवस्था गर्नु पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ ताकि वर्षाको पानी जमेर समस्या सिर्जना नहोस्।
समाधान र सचेतनाः हाम्रो सामूहिक दायित्व
यी सबै समस्याहरूको मूल कारण अदूरदर्शी योजना, लापरबाहीपूर्ण कार्यान्वयन र चेतनाको कमी हो। हाम्रो सम्पदा केवल पुराना संरचना मात्र होइनन्, यिनीहरू हाम्रो पहिचान र हाम्रो भावी पुस्ताको लागि शिक्षाको स्रोत हुन्। यिनको संरक्षण गर्नु हाम्रो सामूहिक दायित्व हो।
समाधानका केही प्रमुख उपाय र सुझाव
सम्पदा मैत्री विकास नीतिः सरकारले विकास निर्माणका कार्यहरू सञ्चालन गर्दा सम्पदा संरक्षणलाई प्राथमिकता दिने स्पष्ट नीति बनाउनुपर्छ।
पुरातत्त्व विभागको सशक्तिकरणः पुरातत्त्व विभागलाई पर्याप्त बजेट, जनशक्ति र अधिकार दिएर यसलाई अझै सशक्त बनाउनुपर्छ ताकि यसले निर्माण कार्यहरूको अनुगमन र नियमन प्रभावकारी रूपमा गर्न सकोस्।
पूर्व सर्वेक्षण र अध्ययनः कुनै पनि निर्माण कार्य सुरु गर्नुअघि त्यस क्षेत्रको विस्तृत पुरातत्त्िवक सर्वेक्षण र अध्ययन गरिनुपर्छ।
ठेकेदार र कामदारलाई प्रशिक्षणः निर्माण कार्यमा संलग्न ठेकेदार कम्पनी र कामदारहरूलाई सम्पदाको महत्त्व, संरक्षण विधि र अपनाउनुपर्ने सावधानीबारे अनिवार्य प्रशिक्षण दिनुपर्छ।
जनचेतना अभिवृद्धिः विद्यालयका पाठ्यक्रममा सम्पदा संरक्षणको महत्त्व समावेश गर्ने, सञ्चार माध्यमबाट सचेतनामूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने र स्थानीय समुदायलाई सहभागी गराएर जनचेतना बढाउने गर्नुपर्छ।
कानुन कार्यान्वयन र दण्ड सजायः सम्पदामाथि क्षति पुर्याउने वा लापरबाही गर्ने व्यक्ति वा निकायलाई कडा कारबाही गर्ने नियम बनाउनुपर्छ र त्यसलाई प्रभावकारी रूपमा लागु गर्नुपर्छ।
नियमित अनुगमनः निर्माण कार्यहरूको नियमित अनुगमन र मूल्यांकन गरिनुपर्छ ताकि कुनै पनि प्रकारको त्रुटि वा लापरबाही हुन नपाओस्।
सहकार्यः पुरातत्त्व विभाग, स्थानीय निकाय, सम्पदाविद्, स्थानीय समुदाय र सरोकारवाला संघसंस्थाहरूबीच घनिष्ठ सहकार्य र समन्वय हुनुपर्छ।
समग्रमा विकास र सम्पदा संरक्षण एक अर्काका विरोधी नभएर पूरक हुन् भन्ने बुझ्नु र बुझाउनु अपरिहार्य छ। हामीले दिगो विकासको अवधारणालाई अँगालेर हाम्रा अमूल्य सम्पदाहरूलाई जोगाउँदै अघि बढ्नुपर्छ। हाम्रा पुर्खाले हामीलाई हस्तान्तरण गरेको यो सम्पत्तिलाई सुरक्षित राखेर भावी पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्नु हाम्रो नैतिक जिम्मेवारी हो।
हामीले समयमै ध्यान दिएनौं भने हाम्रा गौरवशाली इतिहासका पानाहरू सधैंका लागि मेटिनेछन् र हामीले हाम्रो पहिचान गुमाउनेछौं। हरेक नागरिकले आफ्नो ठाउँबाट सम्पदा संरक्षणमा योगदान पुर्याउनु आजको पहिलो आवश्यकता हो। हाम्रो सानो प्रयासले पनि ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छ। एकजुट भई हाम्रा सम्पदाहरूको रक्षा गरौं, र हाम्रो गौरवशाली इतिहासलाई जीवित राखौं।
प्रकाशित: १४ श्रावण २०८२ ०७:५० बुधबार