पछिल्लो समय नेपालमा मात्र नभई विश्वभर सामाजिक सञ्जाल र सरकारबीच तनाव बढेको छ। सम्पूर्ण घटनाको चाखलाग्दो पक्ष के छ भने सामाजिक सञ्जालमा झगडा भएका अधिकांश सत्तामा रहेका व्यक्तिहरू ती हुन् जसका लागि कुनै समय सामाजिक सञ्जालले सत्ताको सिँढीको काम गरेको थियो।लोकतान्त्रिक मुलुकमा व्यवस्थापिका, कार्यपालिका र न्यायपालिकाको गतिविधिमाथि नजर राख्न मिडियालाई ‘चौथो अंग’ भनिन्छ।
१८औँ शताब्दीदेखि, विशेषगरी अमेरिकी स्वतन्त्रता आन्दोलन र फ्रान्सेली क्रान्तिपछि, मिडियाले जनतासम्म पुग्न र शिक्षित गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। सञ्चारमाध्यमले सकारात्मक भूमिका खेलेमा कुनै पनि व्यक्ति, संस्था, समूह र देशलाई आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिकरूपमा समृद्ध बनाउन सकिन्छ।
वर्तमान समयमा मिडियाको उपयोगिता, महत्व र भूमिका निरन्तर बढ्दै गएको छ। मिडियालाई बेवास्ता गरेर कुनै पनि समाज, सरकार, वर्ग, संस्था, समूह वा व्यक्ति अगाडि बढ्न सक्दैन। मिडिया आजको जीवनमा अपरिहार्य आवश्यकता बनेको छ। समाज भनेको के हो भनेर हे¥यौँ भने मान्छेको भीड वा सम्पर्कबिहीन मानवलाई समाज भन्न मिल्दैन भन्ने तथ्य प्रष्ट हुन्छ। समाज भनेको सम्बन्धको एक अन्तरसम्बन्धित जाल हो जसमा विवेकशील र विचारशील मानव समुदायहरू अवस्थित हुन्छन्।
मिडिया एक पूर्ण प्रणाली हो जसमा छापाखाना, पत्रकार, इलेक्ट्रोनिक मिडिया, रेडियो, सिनेमा, इन्टरनेट आदि सूचनाका माध्यमहरू समावेश हुन्छन्। समाजमा मिडियाको भूमिकाको कुरा गर्ने हो भने सञ्चारमाध्यमले समाजमा प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्षरूपमा के योगदान पु¥याइरहेको छ र आफ्नो जिम्मेवारी निर्वाह गर्दा समाजमा के सकारात्मक/नकारात्मक प्रभाव पारिरहेको छ भन्ने बुझिन्छ। प्रभाव हेर्दा समाजमा सञ्चारमाध्यमको शक्ति, महत्व र उपयोगिता बढेसँगै यसको सकारात्मक प्रभाव भने उल्लेख्यरूपमा बढेको तर नकारात्मक असर पनि परेको प्रष्ट हुन्छ।
जब पत्रकारिता, समाचार, रिपोर्टिङको कुरा आउँछ, सबैलाई खुसी पार्न असम्भव काम हो। हरेक समाचार, लेख, रिपोर्ट, कथाको आलोचक र समर्थक हुन्छन्। कुनै पनि समाचार सरकारको पक्षमा आएमा विपक्षीले पक्षपाती ठान्छन् भने सरकारलाई चुनौती दिने समाचारलाई निष्पक्ष मान्छन्। मिडिया, राजनीति र जनमतको क्षेत्रमा, यो अन्तरक्रियाले धारणालाई आकार दिन्छ।
पूर्वाग्रह समाचार रिपोर्टिङमा निहित हुन्छ, चाहे यसमा सरकारी कार्यहरू वा विपक्षी दृष्टिकोणहरू समावेश हुन्छन्। चाखलाग्दो कुरा के छ भने राजनीतिको क्षेत्रमा सरकारलाई समर्थन गर्ने समाचारले प्रतिपक्षको आलोचनाको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ भने सरकारलाई चुनौती दिने समाचारलाई निष्पक्ष भनी प्रशंसा गरिन्छ। यो पक्षपातपूर्ण धारणा राजनीतिज्ञहरूले जनमतलाई प्रभाव पार्न र ढाल्न प्रयोग गर्ने शक्तिशाली औजार बन्छ।
सत्तारुढ दल र प्रतिपक्ष दुवैले आ–आफ्नै लेन्सबाट समाचार हेर्छन्। उनीहरूले आफ्ना व्यक्तिगत चासोका आधारमा घटनाहरूको व्याख्या गर्छन् जसले गर्दा पत्रकारहरू र उनीहरूका कामबारे विभिन्न धारणा हुन्छन्। यो गतिशीलताका बीचमा सञ्चारमाध्यमले सत्यको पर्दाफास गर्ने आफ्नो कर्तव्यप्रति वफादार रहँदै वस्तुनिष्ठरूपमा सूचना प्रस्तुत गर्ने चुनौती सामना गर्नुपरेको छ।
पत्रकारहरूले सत्यलाई उजागर गर्ने र प्रस्तुत गर्ने प्रयास गर्छन् तर यहाँ एउटा विवाद छ। सत्तापक्ष र प्रतिपक्षको सत्यको फरक फरक परिभाषा छ। जसलाई एउटा समूहले निर्विवाद तथ्य मान्छ, अर्को समूहले कडा विरोध गर्छ। दृष्टिकोणको यो असमानताले मिडिया र राजनीतिकर्मीबीचको विद्यमान अविश्वास र शंकालाई गहिरो बनाउँछ।
मिडिया र पत्रकारलाई पूर्वाग्रहको आरोप लगाउनु साझा राजनीतिक रणनीति बनेको छ। राजनीतिकर्मीहरूले अक्सर मिडियालाई अविश्वसनीयरूपमा चित्रण गरेर बदनाम गर्दा लाभ पाउँछन् । जनतामा शङ्का पैदा गरेर आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्न रायलाई हेरफेर गर्छन्। दुर्भाग्यवश, राजनीतिक स्वार्थको यो खोजले पत्रकारहरूको सत्यको उत्कृष्ट खोजलाई ग्रहण गर्छ।
मिडियाले समाजलाई धेरै तरिकाले नेतृत्व प्रदान गर्दछ। समाजको विचारधारालाई असर गर्छ। समाज र सरकारलाई प्रेरणा र मार्गदर्शन मिलोस् भनेर मिडियाले पनि उत्प्रेरकको भूमिकामा उपस्थित हुनुपर्छ। मिडिया समाजका विभिन्न वर्गको हितको रक्षक पनि हो। यिनले समाजको नीति, परम्परा, विश्वास, सभ्यता र संस्कृतिको संरक्षकका रूपमा पनि भूमिका खेल्छन्।
समाजका विभिन्न वर्गले विश्वभर भएका विभिन्न घटनाको जानकारी सञ्चार माध्यमबाट मात्रै पाउँछन्। तसर्थ, उसले निष्पक्षरूपमा जानकारीलाई सही परिप्रेक्ष्यमा प्रस्तुत गर्नुपर्दछ, सूचनालाई विकृत वा भ्रष्ट पार्ने प्रयास गर्नु हुँदैन। समाजको हित र जानकारीका लागि सूचनालाई सत्य र शुद्ध स्वरूपमा जनतासामु प्रस्तुत गर्नुपर्छ।
मिडियाको प्रस्तुति समाजलाई मार्गदर्शन गर्नेखालको हुनुपर्छ। समाचारमा राम्रो लेख, सम्पादकीय, जानकारीमूलक जानकारी, उत्कृष्ट मनोरञ्जन आदि समावेश गर्नुपर्छ। तब मात्र समाजलाई सही दिशा दिन सकिन्छ समाजको असन्तुलन र सन्तुलनमा मिडियाले पनि आफ्नो समाचारको माध्यमबाट ठूलो भूमिका खेल्छ।
मिडियाको बहुआयामिक भूमिका हेर्दा आज मिडिया विनाशकारी र परोपकारी दुवै भूमिकामा उभिएको छ भन्न सकिन्छ। अब सञ्चारमाध्यमले आफ्नो शक्तिलाई जनहितमा सही ढंगले प्रयोग गरी भविष्यमा भष्मासुर नबनोस् भनेर समाजलाई मार्गदर्शन गर्ने बेला आएको छ।
समग्रमा मिडिया, राजनीति र जनमतबीचको जटिल नृत्यमा पूर्वाग्रहको आरोप सामान्य झैं बनेको छ। सत्यको पर्दाफास र प्रस्तुत गर्ने आफ्नो प्रतिबद्धताबाट प्रेरित पत्रकारहरूले धेरै चुनौती सामना गर्छन्।
सबैको अपेक्षा पूरा गर्न असम्भव भए पनि पत्रकारिताको सिद्धान्तप्रतिको अटल समर्पणले पत्रकारितालाई लचिलो बनाएको छ। एक पक्षले अक्सर मिडियालाई बदनाम गर्ने र जनतालाई त्यसै गर्न प्रोत्साहित गर्ने गर्छन् तैपनि राजनीतिको दायराभित्र यो वास्तविकतालाई स्वीकार गर्नु चुनौतीपूर्ण छ।
प्रकाशित: १७ जेष्ठ २०८१ ०६:१४ बिहीबार