कोइलीका बचेराबारे युट्युबमा सर्च गर्नुस्, थुप्रै भिडियोमध्ये केहीमा यस्तो दृश्य देख्नुहुन्छ, जहाँ भर्खरै फुलबाट निस्केको (आँखा पनि नखुलेको) बचेराले अन्य बचेरा वा फुललाई धकेलेर बाहिर फाल्छ ।  

कोइलीका विभिन्न प्रजातिमध्ये केहीले आफैँ गुँड बनाउँदैनन्, अन्य चराको गुँडमा गुँडधनी चरालाई छक्काएर पोथी कोइलीले फुल पार्छे । गुँडधनी चराहरू आफ्नै फुल ठानेर ओथेरा बस्छन्, बचेरा कोरल्छन् । कोइलीको बचेराले भने कोरलिनेबित्तिकै गुँड खाली गर्न संघर्ष गर्छ ।  

आज ठीक यही दृश्य नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा)मा देखिएको छ । सत्तारुढ यस पार्टीको आन्तरिक विवाद बल्झँदै गएपछि घटनाक्रम विभिन्न ‘अध्यादेश काण्ड’ हुँदै प्रतिनिधिसभा विघटनको घोषणासम्म आइपुगेको छ । यहाँसम्म आइपुग्दा दुई पक्ष (प्रचण्ड–माधव र ओली) कित्ताकाट भई दुवैले आफूलाई पार्टीको ‘आधिकारिक पदधारी’ दाबी गर्नुपर्ने अवस्था आएको छ । यो दाबी प्रमाणित नभएसम्म यस पार्टीलाई ‘निवर्तमान’ भनेरै बुझ्नुपर्ला । अहिले ‘गुँड’मा बस्न र आफूलाई ‘चलाख कोइलीकै सन्तान’ साबित गर्न नेकपा नेताहरू जन्मदेखिकै बल निकालेर लागिपरेका छन् ।

ओलीलाई गणतन्त्र र संघीयतामाथि नै विश्वास थिएन, प्रचण्डलाई आफूले हाँकेको जनयुद्धले १० वर्षमै सत्तामा पुर्‍याएकामा उन्माद थियो ।

जुन सिद्धान्त वा विचारले यो पार्टी बनेको थियो, त्यो सञ्चालनको एउटा विधि र प्रक्रिया थियो र छ । त्यहाँ कोइलीको बचेराको जस्तो ‘मुढेबल’ चल्ने कुनै प्रावधान नहुनुपर्ने हो । तर, पार्टी अध्यक्ष तथा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले ‘पार्टी र सरकारलाई विधिसम्मत् सञ्चालन गरेनन्, मुढेबलले अगाडि बढ्न खोजे’ भन्ने खालको पार्टीका अर्का अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’बाट गुनासो, आवाज हुँदै प्रतिवेदन (आरोप ?) नै पेस भएपछि पार्टी यो अवस्थामा आइपुगेको छ ।  

कारणमा आ–आफ्ना तर्क पेस गरौँला, तर नेकपाका नेताहरूले हुँदाखाँदाको ठूलो पार्टी र जनताको बहुमतको शक्तिशाली सरकार चलाउन नजानेकै हुन् । पार्टीभित्र दुई पक्ष भएर विवाद बढाए, अन्ततः प्रतिनिधिसभा विघटनको घोषणा गर्ने अवस्थामा पुगेर शक्तिहीन हुने बाटो रोजे । अहिले ‘निवर्तमान नेकपा’को अवस्था शक्तिशाली कोब्रा साँप एकैपटक होगनोज साँपमा रूपान्तरित भएझैँ देखिन्छ । तर, दुवै पक्षका नेताका अभिनय वा फुइँ भने उही ‘कोब्रा’कै छ ।  

होगनोज साँप हानिकारक हुँदैन । यसले शत्रुबाट बच्न कोब्राले जस्तै फणा उठाउँछ, जिब्रो निकाल्छ, घाँटी फुलाउँछ तर हानिकारक विष हुँदैन । यति गर्दा पनि शत्रुबाट बच्ने अवस्था नआए मरेको अभिनय गरेर पल्टन्छ । ‘निवर्तमान नेकपा’का दुवै पक्ष यतिखेर आरोप–प्रत्यारोपको भाषणबाजीमा उत्रेका छन्, घाँटी फुलाइफुलाई । तर, इतिहासको गर्तमा आफू उत्तानो परिसकेको चाल नपाएझैँ गरेका छन् । 

प्रचण्डले वाम एकताको ‘कार्ड’मा धेरै सम्भाव्यतासँगै अवसर देखेका थिए । यता, जीवनको उत्तराद्र्धमा वाम एकता र समृद्धिको श्रेय लिने धोको ओलीमा थियो । यसरी एउटाको ‘धोको’ र अर्कोको ‘सम्भाव्यता’बीच एकता हुन पुगेको थियो । राजनीतिमा धोको र सम्भाव्यता खराब चिज होइनन्, जतिबेलासम्म यी दुवै व्यक्तिगत बन्दैनन् । 

देश नयाँ व्यवस्था गणतन्त्रमा गएपछि संविधानसभाबाट संविधान बनाइयो, सोही संविधानबमोजिम संघीयताको जग बसाउन तीन तहको निर्वाचन सम्पन्न हुँदा नेकपाले झन्डै दुईतिहाइ बहुमतसहित सरकारमा जाने महान् अवसर पाएको थियो । तर, संघीयताको जगलाई बलियो बनाई देशलाई शान्ति, समृद्धि र सामाजिक न्यायको बाटोमा अगाडि बढाउने जिम्मेवारीलाई नेकपाका शीर्षनेता (विशेषतः ओली र प्रचण्ड)ले केटाकेटी खेल सम्झे– घरी पालैपालो कुर्सीमा बस्ने सहमति गरे, घरी पालो नपाएर ठुस्किएको नखरा देखाए । कहिले भावनामा आएर घाँटी जोडेझैँ गरे, कहिले आवेशमा आएर आरोप–प्रत्यारोपमा उत्रिए तर सम्झौता, सहमति, बहस र छलफललाई मान्यता दिएर अगाडि बढेनन् ।  

वाम–गठबन्धनको पृष्ठभूमि

यी दुईको केटाकेटी खेल वाम–गठबन्धनको नाममा सुरु भएको थियो । तत्कालीन एमाले र माओवादीबीच, अझ भनौँ नेता ओली र प्रचण्डबीच आफूलाई कम्युनिस्ट भन्ने ‘वैचारिक वंश’बाहेक कुनै चरित्र मिल्दैनथ्यो । त्यो ‘वैचारिक वंश’मा पनि अनेक थरी भावुक, काल्पनिक, आ–आफ्ना अनुभवजन्य, परिस्थितिजन्य, मनगढन्ते चिन्तनहरूको ‘रक्तमिश्रण’ हुँदाहुँदा बाँझोपन आइसकेको थियो । त्यही बाँझोपनलाई राष्ट्रिय र विश्व राजनीतिमा अलिकति उर्वर देखाएर सत्तामा पुग्ने दाउ ओली र प्रचण्ड दुवैले देखे । राजनीतिमा यो खराब अभीष्ट थिएन ।  

अलिकति अघिल्लो पृष्ठभूमि हेर्ने हो भने, ओलीलाई गणतन्त्र र संघीयतामाथि नै विश्वास थिएन, प्रचण्डलाई आफूले हाँकेको जनयुद्धले १० वर्षमै सत्तामा पुर्‍याएकामा उन्माद थियो । उता, सत्ताकेन्द्रित राजनीतिका माहिर खेलाडी गिरिजाप्रसाद कोइरालाले ०६२/६३ को आन्दोलनपछि जन्माइएको अन्तरिम संसद्मा यी दुई कम्युनिस्ट दललाई बराबर हैसियत (८३–८३ सदस्य) दिएर जुधाए ।  

माओवादीलाई आफू बराबर हैसियत दिएकामा तत्कालीन एमाले असन्तुष्ट थियो । बराबर हैसियतका दुई कम्युनिस्ट पार्टी संविधानसभाको निवार्चनमा मत बाँडिएर कमजोर हुन्छन् भन्ने आकलन गिरिजाप्रसादको बुझिन्थ्यो । तर, उनी चुके । पहिलो संविधानसभामा माओवादीले पहिलो, कांग्रेसले दोस्रो र एमालेले तेस्रो स्थान हात पार्‍यो । भर्खरै युद्धबाट आएको पार्टीलाई सत्ता सुम्पन गिरिजाप्रसाद केहीबेर हिच्किचाए । कतै देश अप्ठेरो बाटोमा हिँड्ने हो कि भन्ने उनको अभिभावकीय चिन्ता थियो । आफ्नै नेतृत्वमा सरकार बनाएर संविधान बनाउने गिरिजाप्रसादको सपना पूरा भएन । अन्ततः माओवादी सरकारमा आयो । दश वर्षसम्म युद्धको त्रासदि झेलेका जनताले शान्ति चाहन्थे र एकपटकका लागि माओवादीलाई भोट दिएका थिए । तर, माओवादीमा बहुमतको दम्भ देखिन थाल्यो, मुद्दालाई उचाल्न मात्रै अग्रसर रह्यो, टुंगोमा पुर्‍याउन परिपक्व व्यवहार देखाएन । जनयुद्धकालमा माओवादीले दलित लगायत सीमान्तकृत वर्गमा राजनीतिक चेतना जगाएको थियो । फलस्वरूप संविधानसभामा यस्ता मुद्दा उठे, तत्कालीन कांग्रेस–एमाले मात्रै होइन, स्वयं माओवादी अलमलमा पर्‍यो । मान्छेहरू पत्याऊन् वा नपत्याऊन्, नेपालको राजनीतिक इतिहासमा सबैभन्दा बढी उत्पीडित वर्ग जागेको दशवर्षे जनयुद्धकाल र संविधानसभाकालमै हो । टाउकोको मूल्य तोकिएको सशस्त्र विद्रोहमा उत्पीडित वर्ग जाग्नुले देखाउँछ– देशमा निश्चय नै विभेद चरममा बिन्दुमा थियो । जहोस्, उत्पीडित वर्गका मुद्दा लिएर राजनीतिमा स्थापित हुन सक्नुलाई माओवादीको सफलता र शक्ति दुवै मान्नुपर्छ । माओवादीले पनि मधेसका उत्पीडित वर्गसँग जोडिएको मुद्दा उठाउन केही चुकेको थियो । सात सालमा राणाशासन फाल्न पहाडका उच्च वर्ग जागेजस्तै ०६३/६४ मा मधेसको उच्च वर्ग जाग्यो । मधेसका उत्पीडित वर्गका आवाज दबिए पनि त्यस आन्दोलनले केही मुद्दा स्थापित गर्‍यो । यसरी एकैचोटि महिला, दलित, मधेसी, थारु र अल्पसंख्यकका मुद्दा उठ्दा आफ्नै ढंगले गरिखाँदै आएका उच्च र मध्यम वर्गीय जनता भ्रममा परे, मानसिक रूपमा आत्तिए पनि– कतै समावेशिताको नाममा देश नै उत्पीडित वर्गको हातमा जाने हो कि ! यहीबीचमा दोस्रो संविधानसभाको चुनाव भयो, माओवादी तेस्रो स्थानमा खुम्चियो । राजनीतिक मुद्दाहरूलाई लिएर खिचातानी चलिरहेकै बेला देशले भूकम्पको धक्का बेहोर्‍यो । आम जनताले सधैँ चामत्कारिक, अभिभावकीय र राष्ट्रवादी नेता खोज्छन्, पृष्ठभूमि त्यस्तै बन्यो ।  

गिरिजाप्रसादको निधन हुनु, कांग्रेस र एमाले नेतृत्वमा प्रभावशाली नेता नदेखिनु आदि कारण पार्टीको हैसियत जस्तो भए पनि राजनीतिको केन्द्रमा प्रचण्ड थिए नै । त्यसो त परिस्थिति हेरी पाइला चाल्न, शब्द फाल्न र भाका हाल्न प्रचण्ड माहिर छन् । उनी सुशील कोइरालाको सरकार भएका बेला केहीको असन्तुष्टिकाबीच संविधान लागू गर्न भूमिका खेले । संविधानप्रति (खासगरी सीमांकनप्रति) मधेसी दलको विमति थियो, मधेसी मोर्चाले आन्दोलन थालेदेखि नै भारतले अघोषित रूपमा नाकाबन्दी गर्‍यो । नेपालको संविधानमा भारतका पनि केही ‘स्वार्थ’ थिए । यही बेला ओली प्रचण्डकै साथमा प्रधानमन्त्री भए र भारतीय नाकाबन्दीको विरोध गर्न थाले । राजनीतिक वृत्तमा भने ओली बोल्नुमा प्रचण्ड र चीनको हात–साथ छ भन्ने हावा चलेको पनि थियो । जेहोस्, ओली नाकाबन्दीको विरोधमा बोले र आफूलाई राष्ट्रवादी नेता साबित गरे । संविधानको घोषणापछि तीन तहको निर्वाचन गर्नु थियो, प्रचण्डलाई थाहा थियो, कुनै साँठगाँठ नगरी आफ्नो अस्तित्व जोगिँदैन, त्यसैले उनले पहिले कांग्रेस र पछि एमालेसँग घाँटी जोडे । वाम एकता नगर्ने हो भने आफ्नो पार्टी खुम्चँदै जाने र प्रतिक्रियावादीले युद्धकालीन मुद्दा उठाएर दुःख दिन्छन् कि भन्ने त्रास प्रचण्डमा थियो । त्यसैले उनले वाम एकताको ‘कार्ड’मा धेरै सम्भाव्यतासँगै अवसर देखेका थिए । यता, जीवनको उत्तराद्र्धमा वाम एकता र समृद्धिको श्रेय लिने धोको ओलीमा थियो । यसरी एउटाको ‘धोको’ र अर्कोको ‘सम्भाव्यता’बीच एकता हुन पुगेको थियो । राजनीतिमा धोको र सम्भाव्यता खराब चिज होइनन्, जतिबेलासम्म यी दुवै व्यक्तिगत बन्दैनन् । तर, प्रचण्डको सम्भाव्यता ओलीको धोकोमा मिचिँदै गयो । अन्ततः इतिहासका पानामा नेकपाले आफ्नो ऐतिहासिक शक्तिलाई शोकमा र अवसरलाई अफसोसमा बदलिसकेको छ ।  

बहसको निषेधीकरण

सत्तारुढ दलको आन्तरिक विवाद सत्तासँग नजोडिने प्रश्न हुँदैन । सबै विवाद सुल्झाउने दुई विकल्प थिए– आन्तरिक विवाद पार्टीका विधि–प्रक्रियाभित्रै र सरकारसँग जोडिएका विवाद प्रतिनिधिसभाभित्र बहस–छलफल गरेर मिलाउन सकिन्थ्यो । विशेषतः पार्टी अध्यक्ष तथा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले बहसलाई निषेधीकरण गर्दै अगाडि बढे । यो अवस्था सिर्जना हुनुमा ओलीको भनाइ छ, ‘मलाई घेराबन्दीमा पारियो । काम गर्न दिइएन ।’ ठीक छ, उनलाई घेराबन्दीमा पारिएकै सही, के बहस–छलफल गरेर घेराबन्दी हटाउन सकिँदैनथ्यो ? छलफल र बहसलाई अस्वीकार गरेरै तानाशाहको जन्म हुने हो । मानौँ, ओलीकै स्वेच्छाबमोजिम चुनाव भयो, फेरि उनै प्रधानमन्त्री भए र फेरि पनि घेराबन्दीमा परे (नपर्ने के ग्यारेन्टी छ ?), अनि प्रतिनिधिसभा विघटन गरेर पुनः चुनाव गर्ने ? यो नजीरलाई अर्को प्रधानमन्त्रीले पनि प्रयोग नगर्ला भन्न सकिन्न । महामारीले थलिएको, पहिलेदेखि नै गरिबीको चपेटामा परेको देशलाई चुनावी खर्चको भार कति थोपर्ने ? अस्थिरता जन्माउने राजनीतिक बाटोमा कति हिँड्ने ?  

कोइली प्रवृत्ति

माथिको कोइलीको सन्दर्भ हेर्दा, आँखा पनि नखुलेको बचेराले यति बल लगाउँछ कि अन्य फुल वा बचेरालाई धेकेलेर बाहिर फाल्न सफल हुन्छ । यहाँ अरु पनि छन्, उनीहरूलाई बाहिर नफाल्ने हो भने मलाई आहारको कमी हुन्छ भन्ने सहज प्रवृत्ति वा अन्तःप्रेरणा (इन्स्टिङ्क्ट) जन्मजात नै उसलाई हुन्छ ।

चाल्र्स डार्विनका अनुसार, कोइलीको बच्चालाई बढी भोजन आवश्यक हुन्छ, यही आवश्यकताले गर्दा पुस्तौँ विस्तार हुँदै जाँदा कोइलीका बच्चामा यस्तो स्वभाव तथा संरचनाको विकास भएको हो ।

नेकपाको सन्दर्भ हेर्दा– एकताको पिँधमा पार्टीमा दुई अध्यक्ष, आलोपालो प्रधानमन्त्री लगायत कुरा थिए । पटक–पटक अनेक ‘कार्ड’लाई माध्यम बनाएर सत्ताको केन्द्रमा रहँदै आएका प्रचण्डप्रति ओलीलाई गिरिजाप्रसादको जस्तै–जस्तै त्रास थियो– कतै प्रचण्डले पार्टी कब्जामा लिएर अगाडि बढ्ने हुन् कि ! सँगसँगै उनको ‘धोको’ छँदै थियो । एक्लै समृद्धिको श्रेय लिन्छु भन्नु नै ओलीको कोइली–बचेरा प्रवृत्ति हो । समृद्धि एउटा व्यक्तिले होइन, सिंगो प्रणाली र संरचनाले ल्याउने हो । ओलीले जति आज ‘समृद्धिको सपना’ देखे/देखाएका छन्, उनीअघि नै एकै शब्दमा यो सपना प्रचण्डले देखे/देखाएका थिए– नेपाललाई सिंगापुर बनाउँछु । हिजो आफू बहुमतमा हुँदा साथ नदिएको, विशेषतः कटुवाल–काण्डमा घेराबन्दीमा पारिएको गुनासो प्रचण्डको पनि छ । गुनासो गर्ने, सिद्धान्तबिना मुढेबल देखाउने राजनीतिले कसैलाई कहीँ पुर्‍याउँदैन, अप्ठेरो मात्रै सिर्जना गर्छ ।

प्रचण्ड पनि अनेक ‘कार्ड’मार्फत सधैँ सत्ताको केन्द्रमा बस्न खोज्छन् । उनीमा अलिकति लचकता वा चलाखी पनि देखिन्छ, उनी सम्भाव्यता र अवसरका लागि पछाडि हट्न, एकछिन बाहिर बसेजस्तो गर्न सक्छन् । राजनीति सत्ताका लागि नै गरिन्छ । आजको २१औँ शताब्दीमा त्यो विधिसम्मत हुनुपर्छ भन्ने मात्र हो ।  

यहाँनेर कोइलीको गुँडलाई व्यवस्था–सत्ता, गुँडधनी चरा र फुल पार्ने कोइलीलाई सिद्धान्त÷विचारहरू, गुँडका फुलहरूबाट हुर्केको बचेरालाई शासक मान्ने हो भने, यो स्पष्ट हुन्छ– अलिकति ‘चलाखीपूर्ण’ सिद्धान्त वा विचारले नै व्यक्तिलाई सत्तामा पुर्‍याउँछ ।  

यस उदाहरणमा हामी थप प्रस्ट हुनुपर्छ । माथि सिद्धान्तको कुरा जो छ, कुनै पनि शासक आ–आफ्नो सिद्धान्त वा विचारले सत्तामा पुग्न सफल हुन्छ, त्यो विरासतीय विचार किन नहोस्, बल वा युद्धले सत्ता हडप्ने विचार किन नहोस् । यहाँनेर कोही जन्मजात शासनको हकदार हुन्छ भन्ने बुझिएला, जस्तो कि राजा, यस्तो पनि होइन । यो उदाहरण यति छोटो इतिहासका लागि होइन । राज्य र राजाको इतिहासमा कुनै एक राज्य र राजसंस्था तयार हुन सयौँ राजसंस्थाको पलायन वा कैयौँ राजाको हत्या भएको थियो । कुनै देशमा एउटा झन्डा ठडिँदा हजारौँ झन्डा जलाइएका थिए । हाम्रै देशको संक्षिप्त इतिहास पढ्दा पनि यो तथ्य/सत्य बुझिन्छ ।  

प्रकृतिले हामीलाई सिकाउँछ, कोइली प्रवृत्तिले मानव सभ्यता चल्दैन । मानव सभ्यता अगाडि बढ्न देशको सत्तारूपी गुँड सबै नागरिक मिलेर बनाउनुपर्छ, त्यहाँ पुग्ने विधि र प्रक्रिया हुनुपर्छ ।

प्रकाशित: २६ पुस २०७७ ०४:५७ आइतबार