मणि दाहाल/वसन्त खड्का
काठमाडौं- पञ्चायती व्यवस्थामा तीनपटक प्रधानमन्त्री बनेका कीर्तिनिधि बिष्टको शनिबार बिहान ९१ वर्षको उमेरमा निधन भएको छ । नेपालको उत्तरी क्षेत्रमा रहेका भारतीय सैनिक चेकपोस्ट र सैनिक मिसन हटाउन बिष्टले निर्वाह गरेको भूमिकाको अहिले पनि स्मरण गरिन्छ ।
नेपालमा रहेका भारतीय सैनिक चेकपोस्ट र सैनिक मिसन हटाउन कीर्तिनिधि बिष्टले निर्वाह गरेको भूमिकाको अहिले पनि स्मरण गरिन्छ ।
‘नेपालको वैदेशिक नीतिलाई स्पष्ट पार्ने तथा नीति र व्यवहारलाई सामञ्जस्य बनाउन नेपालले चालेका कदमहरूमा भारतीय सैनिक हटाउने एउटा विषय हो,’ पत्रकार युवराज घिमिरले बिष्टको योगदान स्मरण गर्दै भने, ‘नेपालको पूर्वदेखि पश्चिमबाट भारतीय सैनिक चेकपोस्ट र मिसन हटाउने उहाँले राम्रो भूमिका निर्वाह गरेको हो ।’
२००८ सालदेखि करिब २० वर्ष भारतीय सैनिक मिसन र चोकपोस्ट नेपालमा रहेका थिए । घिमिरेका अनुसार स्वतन्त्र भएदेखि नै हिमाललाई आफ्नो सुरक्षा किल्ला सम्झने नीति लिँदै आएको भारतले पूरै दक्षिण एसियाली क्षेत्रलाई आफ्नो प्रभाव क्षेत्रका रुपमा ठान्छ । सैनिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक रुपमा आफूबाटै यस क्षेत्रका देशहरू निर्देशित भइरहुन र आफूबाहेक अन्य देशसँग पनि सम्बन्ध नराखुन भन्ने चाहन्छ भारत ।
पूर्वराजदूत हिरण्यलाल श्रेष्ठ पनि बिष्टको भूमिकाकै कारण भारतीय सैनिक मिसन र सैनिक चेकपोस्ट नेपालबाट सन् १९६९ मा हटेको बताउँछन् । ‘राइजिङ नेपालमा अन्तर्वार्ता दिँदै बिष्टले भारतीय सैनिकलाई फिर्ता हुन आह्वान गरेका थिए’, श्रेष्ठले सम्झिए ।
सैनिक चेकपोस्ट हटाएको विषयमा भारत त्यति सन्तुष्ट नभएको कुरा बिष्टले करिब २ वर्षअघि कुराकानीका क्रममा खोलेका थिए । ‘इन्दिरा गान्धीसँग भेट हुँदा उहाँले तपार्इंले जे गरिरहनुभएको छ त्यो त सहमति र प्रेमसँग पनि गर्न सकिन्थ्यो भनेर भन्नुभयो,’ मिसन फिर्तापछि गान्धीसँग भएको पहिलो भेटको प्रसँग सुनाउँदै बिष्टले भनेका थिए, ‘मैल पनि यस्ता चेकपोस्टहरूले नेपाल र भारतको सम्बन्धलाई चिसो बनाइराख्ने भएकाले हटाएको जवाफ दिएको थिएँ ।’ बिष्ट स्वयं भारतीय सैनिक चेकपोस्ट हटाउनुलाई असमान्य घटना मान्थे ।
भारतीय नीति ‘सिक्किम र भुटानजस्तै नेपाललाई प्रोटेक्टेड स्टेट’ बनाउने थियो । सिक्किमलाई भारतमा विलय गराएको भारतको सुरक्षा छाताबाट भुटान अहिलेसम्म बाहिर निस्कन सकेको छैन ।
बिष्टले नेपाल र चीनबीचको सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन राम्रो भूमिका निर्वाह गरेका थिए । ‘चीन र नेपालबीचको सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन बिष्टको भूमिका महŒवपूर्ण रह्यो’, श्रेष्ठले नागरिकसँग भने ।
विभिन्न घटनाक्रमलाई जोड्दै बिष्टलाई चीनपरस्त आरोप लगाउने पनि छन् तर उनी आफूलाई दुवै देशसँग सन्तुलित सम्बन्धको पक्षधर बताउँथे । ‘म कुनै एउटा छिमेकी मुलुकप्रति दुर्भाव र अर्कोमाथि सद्भाव राख्ने पक्षमा छैनँ र विगतमा पनि त्यस्तो गरिनँ । हाम्रा लागि चीन र भारत दुवै महŒवपूर्ण मुलुक हुन्,’ उनले भनेका थिए, ‘दुवैसँग सन्तुलित व्यवहार नगरेसम्म हाम्रो मुलुकले समस्या भोगिरहन्छ । ...त्यसैले दुवै छिमेकी मुलुकसँगको सम्बन्धलाई सन्तुलित राख्दै नेपालवादी बन्न सक्यांै भने मात्रै हाम्रो हित हुनसक्छ । अन्यथा हामी धेरै अघि बढ्न सक्दैनौं ।’
करिब दुई वर्षअघिको एउटा घटनाले पनि यो कुरा स्पष्ट पार्छ । नेपाल, भारत र चीनको त्रिदेशीय सीमाबिन्दु लिपुलेकका विषयमा भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी र चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङबीच भएको सम्झौताको विरोध गर्ने बिष्ट पहिलो नेपाली नेता थिए । ‘चीन र भारत लिपुलेकको विषयमा विरोध गर्ने उहाँ पहिलो नेपाली हुनुहुन्थ्यो,’ घिमिरेले भने, ‘उहाँ सन्तुलित सम्बन्धको पक्षमा हुनुहुन्थ्यो । ’
बिष्टको दोस्रो प्रधानमन्त्रित्व काल २०३१ सालमा देशका प्रमुख प्रशासकीय केन्द्र सिंहदरबारमा आगालगानी भयो । बिष्टले नैतिकताको कारण देखाउँदै प्रधानमन्त्रीबाट राजीनामा दिएका थिए । तेस्रो पटक बिष्ट प्रधानमन्त्री हुँदा जनमतसंग्रह घोषणा भयो । त्यसपछि राजाले बिष्टलाई हटाएर सूर्यबहादुर थापालाई प्रधानमन्त्री बनाए ।
बिष्ट २०४७ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि सक्रिय राजनीतिमा आएनन् । उनले तीनटा राजा महेन्द्र, वीरेन्द्र र ज्ञानेन्द्रसँग काम गरेका थिए । पछिल्लोपटक तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले शासनसत्ता हातमा लिँदा तुलसी गिरीसँगै बिष्ट पनि मन्त्रिपरिषद्को उपाध्यक्ष बनेका थिए । जीवनको उत्तरार्धमा बिष्टको यो भूमिकालाई लिएर अलोचना पनि हुने गरेको छ । कीर्ति बाबु भनेर सम्बोधन गरिने उनी जन्मजात राजावादी थिए । क्यान्सरपीडित बिष्ट एक वर्षअघि खुट्टा भाँचिएपछि थला परेका थिए । उनको ज्ञानेश्वरस्थित निवासमा निधन भएको हो ।
प्रकाशित: २६ कार्तिक २०७४ ०२:०२ आइतबार