युवा विकासमा नेपाल दक्षिण एसियाको चौथो

गुणस्तरीय इन्धनले गाडी चलाउँन ऊर्जा दिन्छ भने गुणस्तरहीनले इन्जिन नै बिगार्न सक्छ । जसरी सवारीका लागि इन्धन ऊर्जा हो, उसैगरि मुलुकका लागि युवा ऊर्जा हुन् । स्वस्थ्य र सबल युवाशक्तिले मुलुकको इन्जिन चलाउँन मद्दत गर्छ । अस्वस्थ र असक्षम युवा जमातले भने अस्थिरतातर्फ धकेल्न सक्छ ।

गाडीमा प्रयोग हुने इन्धनको गुणस्तर मापन गरिएजस्तै युवाको गुणस्तर नाप्ने गरिन्छ । तर, युवाको गुणस्तर मापन गर्ने तरिका भने गाडीको इन्धन मापन जस्तो हुदैन । युवाको गुणस्तर मापनका लागि भने उनीहरुको विकास हेरिन्छ ।

‘युवा विकास’ मापन धेरैले गर्छन् । हरेक मुलुकले आफ्नै तरिकाले युवा विकासको मापन गरिरहेका हुन्छन् भने कतिपय अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाले पनि विभिन्न मुलुकको युवा विकासलाई नियाल्ने गर्छन् ।

युवाको विकासलाई नजिकबाट निकाल्ने संस्थामध्ये पर्छ–लण्डनस्थित ‘द कमनवेल्थ’ । यसले ‘विश्व युवा विकास सूचकांक’ प्रकाशन गर्ने गर्छ । ‘कमनवेल्थ सचिवालय’बाट प्रकाशित हुने यो सूचकांकका आधारमा धेरै मुलुकले आफ्नो युवा नीति समेत बनाउँने गर्छन् । कतिपयले नयाँ योजनाका लागि यसलाई मार्गदर्शककोरुपमा लिन्छन् ।

नेपालमा अरु सूचकांकको चर्चा भएपनि युवा विकास सूचकांकको भने खासै चर्चा हुने गरेको छैन । अङ्ग्रेजी क्यालेन्डर अनुसार गत वर्ष (सन् २०१६)को अन्त्यतिर निकालिएको यो सूचकांकमा नेपालको अवस्था कहाँनेर छ त ? विश्वका १ सय ८३ मुलुकमध्ये ७७ औ स्थानमा। अर्थात, युवा विकासको हिसाबले नेपाल अझै निक्कै पछाडी छ । नेपालको युवा विकास मध्यम खालको देखिएपनि उच्च युवा विकास भएको मुलुकमा पुग्न नेपालले अझै धेरै कसरत गर्नुपर्ने देखिएको छ ।

दक्षिण एसियामा भने नेपाल चौथो स्थानमा रहेको छ । नेपालको तुलनामा श्रीलंका (३१ स्थान), माल्दिभ्स (६२ स्थान) र भुटान(६९ स्थान)को युवा विकास राम्रो छ भने भारत (१३३), बंगलादेश (१४६), पाकिस्तान (१५४) र अफगानिस्तान (१६७) कमजोर ।

कसरी गरिन्छ मापन ?

युवा विकास सूचकांक लागि विभिन्न १८ वटा सूचकलाई एकीकृतरुपमा मापन गरिन्छ । पछिल्लो सूचकांकमा १ सय ८३ मुलुक समेटिएका छन् । यसका लागि शिक्षा, स्वास्थ्य र समृद्धि, रोजगारी र अवसर, राजनीतिक सहभागीता तथा युवाको सार्वजनिक एवं नागरिक सहभागीतालाई मुख्य आधार मानिएको छ ।

फरक–फरक संस्थाले फरक ढंगले युवाको परिभाषा गरेका छन् । युवा विकास सूचकांकका लागि भने ‘द कमनवेल्थ’ले आफ्नो परिभाषा अनुसारका युवालाई समेटेको छ । यसले १५ वर्षदेखि २९ वर्षसम्मकालाई युवा मानेको छ ।

युवा विकास सूचकांकका लागि मानव विकास सूचकांककै सुत्र प्रयोग गर्ने गरिएको छ । सन् १९९० देखि संयुक्त राष्ट्रसंघीय विकास कार्यक्रम (युएनडीपी)ले मानव विकास सूचकांक निकाल्न थालेको हो । मापनका क्रममा सबै सूचकलाई एकीकृतरुपमा विश्लेषण गरि हरेक मुलुकलाई शुन्य (०)देखि एक (१) सम्मको अंक दिइन्छ ।

शुन्य ल्याउने मुलुकमा युवा विकास नभएको र एक ल्याउने मुलुकमा सबैभन्दा बढी युवा विकास भएको मानिन्छ । सबैजसो मुलुकमा मानव विकास सूचकांककै प्रकृया अपनाइएको भएपनि कतिपय मुलुकमा भने सामान्य परिवर्तन गरिएको छ । सूचकांकका आधारमा मुलुकहरुलाई अति उच्च, उच्च, मध्यम र निम्न युवा विकास भएका मुलुककारुपमा समेत वर्गीकरण गरिएको छ ।

मापनका आधार

शिक्षा

माध्यमिक शिक्षामा युवा (१५–२४)को सहभागीता र युवाको डिजिटल साक्षरता (पाँच वर्षदेखि इन्टरनेट चलाएको अनुभवका आधारमा)

स्रोतः युनेस्को र आइटीयू

स्वास्थ्य र समृद्धि

प्रति लाखमा युवा (१५–२९) मृत्युदर, मानसिक समस्याबाट प्रतिवर्ष ज्यान गुमाउनेको दर, मद्यपानबाट हुने दुव्र्यवहारको दर, लागूऔषध दुव्र्यवहार दर र युवा (१५–२४)मा एचआइभी संक्रमण, विश्व समृद्धि सूचकांक

स्रोतः वर्ड बैंक, गालअप वर्ड पोल, ग्लोबल बर्डेन अफ डिजिजेज, इन्जुरी एन्ड रिक्स फ्याक्टर्स स्टडी (जीबीडी) र हेल्थ मेट्रिक्स एन्ड इभ्यालुएसन