काठमाडौं-प्रतिबन्धित ५०० र हजार दरका भारु नोट साट्न भारत गएको नेपाल राष्ट्र बैंकको टोली रित्तै हात फर्किएको छ । नेपालमा रहेका प्रतिबन्धित भारु नोट साट्ने विषयमा भारतले कुनै निर्णय नदिएपछि नेपाली टोली रित्तो हात फर्किएको हो ।
नेपालमा रहेका प्रतिबन्धित नोट साट्ने व्यवस्था मिलाउन राष्ट्र बैंकका डेपुटी गभर्नर चिन्तामणि शिवाकोटी, अर्थ मन्त्रालय र परराष्ट्र मन्त्रालयका सहसचिव, नेपाल राष्ट्र बैंकको विदेशी विनियम विभागका प्रमुख र २ जना विज्ञ सहितको टोली बुधबार भारत गएको थियो ।

नेपालमा रहेका प्रतिबन्धित नोट साटिदिन भारतले आनाकानी गरेपछि केन्द्रीय बैंकको उक्त टोली भारत गएको थियो । प्रतिबन्धित भारु नोटको चिन्ता हटाउन राष्ट्र बैंकले सक्रियता देखाए पनि भारतले ठोस निर्णय दिन सकेको छैन ।

डेपुटी गभर्नर शिवाकोटीले भारु नोट साट्ने विषयमा भारत सकारात्मक देखिए पनि निर्णयमा भने पुग्न नसकिएको शनिबार नागरिकलाई बताए । ‘वार्ता सकारात्मक रुपमा अगाडि बढे पनि निर्णयमा पुग्न सकिएन,’ उनले भने, ‘प्रतिबन्धित नोट साट्ने विषयमा भएको वार्तालाई निरन्तरता दिइने भएको छ ।’

नेपाली टोलीले नेपालमा रहेका प्रतिबन्धित भारु नोट साट्न बनाएको ढाँचा (मोडालिटी) सुनाएको थियो । प्रतिबन्धित भारु नोट साट्ने विषयमा आवश्यक परे भारतीय टोली नेपाल आउने पनि डेपुटी गभर्नर शिवाकोटीले जानकारी दिए । ‘आवश्यक परे उनीहरु नेपाल आउने कुरा भएको छ,’ उनले भने ।

नेपालमा रहेका प्रतिबन्धित नोट साटिदिन भारतले आनाकानी गरेपछि केन्द्रीय बैंकको उक्त टोली भारत गएको थियो । प्रतिबन्धित भारु नोटको चिन्ता हटाउन राष्ट्र बैंकले सक्रियता देखाए पनि भारतले ठोस निर्णय दिन सकेको छैन ।

यसअघि पनि राष्ट्र बैंकको एक टोली भारत जाने तयारी गरेकोे थियो । तर, भारतले ५०० र हजार दरका नोट साट्ने विषयमा आफू सकारात्मक भएको जानकारी गराएपछि टोली रोकिएको थियो ।

भारत सरकारले आफ्ना नागरिकलाई प्रतिबन्धित भारु नोट साट्न दिएको समय सकिँदासम्म पनि नेपालमा रहेका नोटकोबारे कुनै टुंगो लागेको छैन । भारतले केही उत्तर नपठाएपछि नेपालमा रहेका उक्त दरका नोटकोे वैधानिक अस्तित्व समाप्त भएको कतिपयको भनाइ छ । नेपाल राष्ट्र बैंक भने अझै पनि नोट साटिनेमा आशावादी छ ।

प्रतिबन्धित नोट भारतले साटिदिने आस अझै नमरेको राष्ट्र बैंकको भनाइ छ । ‘भारतले ५०० र हजार दरका भारु नोट साट्नेमा आशावादी छौंं,’ राष्ट्र बैंकका एक उच्च अधिकारीले भने, ‘नेपाल र भुटानमा भएका प्रतिबन्धित नोटबारे भारतले विशेष व्यवस्था गर्ने सम्भावना टरेको छैन ।’

रिजर्भ बैंक अफ इन्डिया (आरबिआई) ले त्यहाँका वाणिज्य बैंकलाई ५०० र हजार दरका भारु नोट पुस १६ देखि नसाट्न निर्देशन दिएको छ । भारतमा सेन्ट्रल बैंक (आइबिआई) मा उक्त दरका नोट साट्ने व्यवस्था मिलाएको छ । स्रोत उल्लेख गरेर प्रतिबन्धित ५०० र हजार दरका भारु नोट साट्न पाउने छन् ।

प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल र उनका भारतीय समकक्षी नरेन्द्र मोदीबीच दुईपटक र अर्थमन्त्री कृष्णबहादुर महरा र उनका भारतीय समकक्षीबीच पनि दुईपटक कुराकानी भए पनि प्रतिबन्धित नोट साट्ने वा नसाट्ने विषयमा भारतले ठोस निर्णय आजसम्म दिएको छैन ।

नेपाल राष्ट्र बैंकका गभर्नर चिरञ्जीवी नेपालले रिजर्भ बैंक अफ इन्डियाका गभर्नर ऊर्जित पटेलसँग बारम्बार कुराकानी भएको बताए पनि त्यसले पनि ठोस निर्णय निकाल्न सकेन । नेपालमा रहेका प्रतिबन्धित भारु नोट सटही गर्ने विषयमा भारतसँग कूटनीतिक तरिकाबाट समेत बारम्बार प्रयास भइरहेको छ । तैपनि त्यस्तो प्रयास सफल भएन ।

नेपालको बैंकिङ प्रणालीमा प्रतिबन्धित ५०० र हजार दरका ३ करोड ३६ लाख ९० हजार भारु नोट रहेको राष्ट्र बैंकको तथ्यांक छ । यसबाहेक सर्वसाधारण, व्यापारी लगायतसँग ठूलो परिमाणमा भारु नोट छ । भारतले प्रतिबन्धित नोट साट्ने वा नसाट्ने भन्नेबारे ठोस निर्णय दिन नसक्दा यहाँ अन्योल छाएको छ ।

भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले गत कात्तिक २४ गते बुधबार सम्बोधन गर्दै राति १२ बजेदेखि ५०० र हजार दरका नोट नचल्ने घोषणा गरेका थिए । भ्रष्टाचार र कालो धनलाई निरुत्साहित गर्न यस्तो निर्णय गरेको भारत सरकारको तर्क छ । नेपाल राष्ट्र बैंकले पनि त्यसको भोलिपल्टैदेखि उक्त दरका नोट सटहीमा प्रतिबन्ध लगाएको थियो । त्यसपछि नेपालमा रहेका प्रतिबन्धित नोट साट्न भारतसँग पहल सुरु भएको थियो ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले प्रतिबन्ध लगत्तै आफूसँग भएका ती दरका नोट साटिदिन आरबिआईलाई पत्राचार गरे पनि त्यसको प्रतिक्रिया अझै आएको छैन । नेपाली २५ हजार भारुसम्म उक्त दरका नोट राख्न पाउने व्यवस्था छ । यस्तो व्यवस्था भएकाले पनि सर्वसाधारणसँग ठूलो परिमाणमा उक्त नोट भएको अनुमान केन्द्रीय बैंकको छ । ठूला दरका नोट लान र ल्याउन सहज भएकाले व्यवसायी तथा सर्वसाधारणले जोहो गरेर राखेको अनुमान उसले गरेको छ ।

‘भारतले तत्कालै नेपालमा मौज्दात भारतीय नोट साटिदिइहाल्छ भन्ने निश्चित भइसकेको छैन,’ राष्ट्र बैंकका एक उच्च अधिकारीले भने, ‘आरबिआईले नोट नसाट्ने निर्णय ग¥यो भने ती कागजको खोस्टोमा परिणत हुने छन् ।’

भारतले चासो देखाएर नेपालमा रहेको नोट साट्न तत्पर भयो भने मात्र राष्ट्र बैंकले कानुनी रुपमा सर्वसाधारणसँग रहेका भारतीय मुद्रा थोरै मात्रामा साटिदिन सक्ने छ । करिब दुई वर्षअघिसम्म नेपालमा ५ सय र हजार दरका भारुमाथि प्रतिबन्ध थियो । भारत सरकारको अनुरोधमा नेपाल राष्ट्र बैंकले २०६७ चैतमा ५ सय र हजार दरका भारतीय रुपैयाँमाथि प्रतिबन्ध लगाएको थियो । यसले बारम्बार नेपाल–भारत आउजाउ गरिरहने दुवै देशका सर्वसाधारण, भारतीय पर्यटक र व्यवसायीलाई अप्ठेरो परेको गुनासोपछि राष्ट्र बैंकले २०७१ फागुन ११ गते २५ हजार भारुसम्म उक्त दरका नोट साट्न पाउनेगरी प्रतिबन्ध फुकुवा गरेको थियो ।

प्रकाशित: २ माघ २०७३ ०४:३७ आइतबार