हाल देशमा पश्चिमी वायुको आंशिक प्रभाव रहेको छ। कोशी र गण्डकी प्रदेशको पहाडी भूभागमा आंशिक बदली रही बाँकी भूभागमा मौसम सामान्यतया सफा रहेको जल तथा मौसम पूर्वानुमान महाशाखाले जनाएको छ।

आज दिउँसो कोशी र गण्डकी प्रदेशका पहाडी भूभागमा आंशिक बदली रही बाँकी भूभागमा मौसम सामान्यतया सफा रहने मौसमविद् सरोज पुडासैनीले बताए।

उनका अनुसार आज कोशी र गण्डकी प्रदेशको उच्च पहाडी तथा हिमाली भूभागका एक दुई स्थानमा हल्का हिमपातको सम्भावना छ।

अहिले काठमाडौंको वायुको तापक्रम १२ डिग्री सेन्टिग्रेड रहेको तथा पारदर्शिता सात किलोमिटर रहेको मौसम पूर्वानुमान महाशाखाले जनाएको छ।

यसैगरी काठमाडौंमा आज न्यूनतम तापक्रम सात दशमलव पाँच डिग्री तथा अधिकतम् तापक्रम २० देखि २२ डिग्री सेन्टिग्रेडको बीचमा रहने मौसमविद् पुडासैनीले बताए।

उनले भने,“काठमाडौंमा आज यस वर्षको अहिलेसम्मकै चिसो भएको छ, काठमाडौंमा बिहान चिसो भए पनि दिउँसो भने घाम लाग्ने तथा मौसम सफा हुने अनुमान गरिएको छ।”

यसैगरी आज राति गण्डकी, लुम्बिनी र कर्णालीलगायत बागमती, सुदूरपश्चिम र कोशी प्रदेशका पहाडी भूभागमा आंशिकदेखि सामान्य बदली रही बाँकी भूभागमा मौसम सामान्यतया सफा रहनेछ।

लुम्बिनी प्रदेश लगायत गण्डकी र कर्णाली प्रदेशका पहाडी भूभागका एक दुई स्थानमा हल्का वर्षाको सम्भावना रहेको र गण्डकी र कर्णाली प्रदेशका उच्च पहाडी तथा हिमाली भूभागका एक दुई स्थानमा हल्का हिमपातको समेत सम्भावना रहेको जल तथा मौसम पूर्वानुमान महाशाखाले जनाएको छ।

आज देशको पहाडी भूभागमा आंशिक बदली रहे पनि बाँकी भूभागमा मौसम सफा सफा रहनेछ। जल तथा मौसम विभाग मौसम पूर्वानुमान महाशाखाले हाल नेपालको पश्चिमी वायुको आंशिक प्रभाव रहेको भए पनि सामान्यतया मौसम सफा रहने जनाएको छ।

वरिष्ठ मौसमविद् राजु प्रधानाङ्गका अनुसार दिउँसो देशको पहाडी भूभागमा आंशिक बदली रही बाँकी भूभागमा मौसम सफा रहनेछ। सुदूरपश्चिम, कर्णाली र गण्डकी प्रदेशको पहाडी भूभागमा एकदुई स्थानमा मेघगर्जनसहित हल्का वर्षाको सम्भावना रहेको छ।

उनका अनुसार सुदूरपश्चिम, कर्णाली र गण्डकी प्रदेशको उच्च पहाडी तथा हिमाली भागमा हल्का हिमपातकोसमेत सम्भावना रहेको छ।

नागरिक नायक मनोनयन फारम

🗋 फारम भर्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस्

के हो नागरिक नायक?

नेपाल रिपब्लिक मिडियाले समाज परिवर्तनका लागि सकारात्मक भूमिका खेल्ने कुनै पनि व्यक्ति वा संस्थालाई सम्मान गर्दै तिनको काम र तिनले खेलिरहेको भूमिकालाई उजागर गर्ने गर्छ। यस्ता व्यक्ति र संस्थाबारे प्रचारप्रसार गर्दै तिनलाई थप उत्प्रेरित गराउने अभियान हो– नागरिक नायक सम्मान।

नागरिक नायक हुन कुनै पनि व्यक्ति वा संस्थाले निम्न लिखित क्षेत्रमा भूमिका खेलेको हुनुपर्नेछ:

• सर्वसाधारणको सामाजिक तथा आर्थिक सम्वृद्धिका लागि भूमिका खेलेको हुनुपर्छ।
• समाजलाई वैचारिक रूपमा डोर्‍याएको हुनुपर्छ।
• परिवर्तनकारी भूमिका खेलेको हुनुपर्छ।
• सामाजिक तथा सामुदायिक रूपमा जोडिएको हुनुपर्छ।
• सामाजिक उद्यमशीलता बढाएको हुनुपर्छ।
• नाफालाई समाजको वृहत्तर क्षेत्रको हित निम्ति सदुपयोग गरेको हुनुपर्छ।

नेपाल रिपब्लिक मिडियाको वार्षिक स्थापना दिवसका अवसरमा देशका प्रभावशाली राजनीतिक, व्यवसायिक, सामाजिक कार्यकर्ता, कूटनीतिज्ञ र विकास तथा अन्य क्षेत्रका लब्धप्रतिष्ठित व्यक्ति उपस्थित भव्य समारोहबीच नागरिक नायक अवार्ड प्रदान गरिन्छ। यस अभूतपूर्व जमघटको अवसरमा ती परिवर्तनकारी संस्था तथा व्यक्तिलाई देशका प्रतिष्ठित नागरिकले प्रत्यक्ष भेटि उनीहरूको अनुभव सुन्ने मात्र होइन थप उत्प्रेरणा र कामका लागि सम्भावनाको बाटोसमेत खोल्न सक्छन्।

नागरिकबाटै बन्छन् नायक

आफू वरपर स-सानो समुदायमा गरेका स-साना कामले ठूलो प्रभाव पारिरहेको हुन्छ। यस्ता कुनै व्यक्ति वा संस्थालाई चिन्नु हुन्छ? परिवर्तनकारी त्यस्ता कुनै व्यक्ति वा संस्थालाई समाजबाहिर राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रियरुपमा चिनाउनु पर्छ भन्ने मान्यता राख्नुहुन्छ भने आउनुहोस्, तिनका कामको सराहना गर्दै त्यस्ता नारी वा पुरूष मात्र होइन संस्थालाई समेत नागरिक नायक बनाउन भूमिका खेल्नुहोस्। त्यस्ता संस्था व व्यक्तिलाई नागरिक नायक अवार्ड दिलाउन मनोनयन गरी हामीलाई सहयोग गर्नुहोस्।

को हुनेछ नागरिक नायक?

सामान्य नागरिकबाटै बन्छन् एक प्रेरक नायक भन्ने विचारका साथ हामीले हरेक वर्ष विभिन्न क्षेत्र, स्थान र विधाबाट यस्ता नागरिक वा संस्थाको खोजी थालेका छौँ, जसले समाजको हितमा दूरदर्शिता देखाएको होस् र देश तथा जनताका लागि आशा र मार्गनिर्देशन गरेको होस्।

नेपाल रिपब्लिक मिडियाद्वारा समाज परिवर्तनका लागि सकारात्मक भूमिका खेल्ने कुनै पनि व्यक्ति वा संस्थालाई गरिने सम्मान, तिनको काम र तिनले खेलिरहेको भूमिकालाई उजागर गर्ने र तिनको प्रचारप्रसार गर्दै तिनलाई थप उत्प्रेरित गराउने उद्देश्यका साथ चालिएको अभियान नै नागरिक नायक हो।

यो सम्मान हरेक वर्ष नागरिक दैनिक, रिपब्लिका अंग्रेजी दैनिक, शुक्रबार साप्ताहिक तथा नागरिक परिवार मासिक म्यागेजिनको प्रकाशक नेपाल रिपब्लिक मिडियाको वार्षिक स्थापना दिवसको अवसरमा देशका प्रभावशाली राजनीतिक, व्यावसायिक, सामाजिक कार्यकर्ता, कूटनीतिज्ञ र विकास तथा अन्य क्षेत्रका लब्धप्रतिष्ठित व्यक्तिहरूको भव्य उपस्थिति र भव्य समारोहबीचमा उच्च सम्मानका साथ प्रदान गरिन्छ।

नागरिक नायकका कार्य प्रेरणादायक हुनुपर्छ र सो कार्यले देशको नागरिकको सामाजिक र आर्थिक उन्नतिका लागि प्रभावशाली भूमिका खेलेको हुनुपर्छ। समाजमा अभिनव र आधारभूत परिवर्तन ल्याउन सक्ने, वैचारिकरुपमा अब्बल र आफ्नो विचारले समाजलाई डोर्‍याउन सक्ने, सामाजिक कार्यमा उद्यमी तथा सामुदायसँग नजिक रहेर कार्य गरेको व्यक्ति वा संस्था नै यस सम्मानको हकदार हुन्छन्।

यस सम्मानपछि मिडियामार्फत् उजागर गरिने उनका कार्यलाई नायकको यात्रा कथा र अनुभव संसारले सुन्नेछ। देश र विदेशबाट कयौं सहयोगी हातहरु उनको अभियानका लागि उठ्नेछन्। यसबाट नागरिक नायक वा संस्थाको कार्यको उचित सराहना हुन पुगी आफ्नो कार्यलाई निरन्तरता दिन र अन्यलाई सिको गर्न थप हौसला र उत्प्रेरणा मिल्ने छ भन्ने हाम्रो विश्वास छ। यही उत्प्रेरणा र निरन्तरताबाट नै आगामी दिनहरुमा नयाँ नयाँ क्षेत्रबाट महान् नवीन नायकको उत्पत्ति हुनेछ र अन्ततः एक साधारण नागरिकबाट नै सम्मान योग्य नागरिक नायकको जन्म हुनेछ।

नागरिक नायक मनोनयन फारम

फारम भर्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस्

विश्वमै पहिलोपटक मानव शरीरमा सुँगुरको मुटुको सफल प्रत्यारोपण गरिएको छ। आनुवंशिक रूपमा परिवर्तन गरिएको सुँगुरको मुटु प्रत्यारोपण गर्ने विश्वका पहिलो व्यक्ति अमेरिकाका ५७ वर्षीय डेभिड बेनेट भएका छन्।

चिकित्स टोलीले ७ घन्टा लामो शल्यक्रिया गरी मुटुको प्रत्यारोपण गरेका हुन्। प्रत्यारोपण नै व्यानेटको जीवन रक्षा गर्ने एक मात्रै विकल्प भएको चिकित्सकहरुले बताएका छन्।सुँगुरको मुटु प्रत्यारोपणपछि ब्यानेटको दीर्घ जीवन हुन्छ कि हुँदैन भन्ने अझै निश्चित भएको छैन। तर प्रत्यारोपणको तीन दिनमा उनको स्वास्थ्यमा सुधार आएको बताइएको छ।

शल्यक्रिया गर्नु एक दिन अघि ब्यानेटले मर्नु वा प्रत्यारोपण गर्नु एक मात्रै विपल्प आफूसँग भएकाले आफूले प्रत्यारोपणलाई रोजेको बताएका छन्। यो प्रत्यारोपणलाई बेनेटको जीवन बचाउने अन्तिम आशाको रूपमा लिइएको थियो, यद्यपि उनको लामो समय बाँच्ने सम्भावना कति छ भन्ने अझै स्पष्ट नभएको बताइएको छ।

सन् २०२१ को अक्टोबरमा न्यू योर्कस्थित शल्यचिकित्सकले मानव शरीरमा सुँगुरको मिर्गौला सफलतापूर्वक प्रत्यारोपण गरिएको घोषणा गरेका थिए। तर त्यसबेला प्रत्यारोपण गरिएका व्यक्तिको मस्तिष्क मृत थियो र निको हुने आशा थिएन। अहिले मुटु प्रत्यारोपण गरिएका बेनेट भने आफू बाँचिरहन सक्ने आशा व्यक्त गर्छन्।

जीवन चर्याका क्रममा यस्तो भन्ने गरेको पनि सुनिन्छ, ‘मरेर के लानु छ र ?’ अनेक खालका जीवन दर्शनमा यो भनाइले आफ्नो बेग्लै स्थान राख्छ। यसरी नै ‘खाली हात आउने र खाली हात नै जाने’ भनेको पनि सुन्न पाइन्छ। यी दुवै भनाइमा भौतिकवादी दृष्टिकोणको छाप प्रस्ट रूपमा पाइन्छ।

वैचारिक जगत्मा सम्भवतः सबैभन्दा पुरानो विचार भौतिकवाद हो र मान्छेका अनेक प्रश्नको जवाफ यस वादले दिन नसक्दा वा चित्त बुझाउन असमर्थ भएपछि धर्म वा अध्यात्मवादको चिन्तन परम्परा सुरु भयो। तर ताज्जुबको कुरा के हो भने, अध्यात्मवादी भनाउँदाहरू पनि ‘मरेर के लानु छ र ?’ भन्ने प्रश्न गर्दै ‘खाली हात आउने र खाली हात जाने’ दृष्टिकोण राखेर बाँच्छन्। यसबाट मान्छेहरू भौतिकवादतर्फ नै ढल्कन पुगेको वा नजानिँदो पाराले प्रभावित भएको बुझ्न सकिन्छ।

दर्शनशास्त्रको दुनियाँमा भौतिकवाद ‘लोकायत’ नामबाट पनि चिनिन्छ। वेद वा वैदिक दर्शन पनि पुरानै हो। तर, यसलाई लोकायत (चार्वाकलगायत अन्य भौतिक मतवादीहरू)ले ठूलै चुनौती दिइरहेको थियो। कतिपय सन्दर्भमा वैदिक दर्शनभित्र पनि भौतिकवादी दृष्टिकोण पाइनुको गुह्यार्थ सम्भवतः यही हो। वैदिक चिन्तनमा आएको सुधार, विद्रोह वा क्रान्ति ‘भागवत्’ सम्प्रदायको प्रादुर्भाव भनेर पनि बुझ्न सकिन्छ। धर्मदर्शनको क्षेत्रमा इसापूर्व छैटौँ शताब्दीमा गौतम बुद्ध (इपू. ५६३–४८३) को उपस्थिति एउटा घुम्ती हो नै, उनको उपस्थितिले सम्पूर्ण रूपमा परम्परागत दार्शनिक मूल्य–मान्यतालाई हाँक दिँदै बेग्लै मान्यताको स्तम्भ गाडेको छ। यही भएर एकातर्फ परम्परागत वैदिकहरू मात्रै नभएर निर्ग्रन्थ (जैन) लगायत अन्य समकालीन मतवादी र अर्कोतर्फ भौतिकवादीहरू गौतम बुद्धका विरुद्ध उभिन पुगे। बुद्धलाई सहनशील, मिलनसार, धार्मिक सद्भाव राख्ने आदि शाब्दिक फूलबुट्टाले आजभोलि जति सिँगारपटार गरे पनि वास्तवमा ती कल्पनिक हुन्। बुद्धले शाश्वतवादीलाई जस्तै भौतिकवादी दृष्टिकोणलाई पनि स्पष्ट रूपमा शब्दमा मिथ्यादृष्टि भनेका छन्। यही प्रसंगमा ‘मरेर के लानु छ र ?’ भन्ने प्रश्न अनि ‘खाली हात आउने र खाली हात नै जाने’ दृष्टिकोणलाई गौतम बुद्धद्वारा देशित धर्मदर्शनको कसीमा राखेर विवेचन गरिन्छ।

कर्म गर्नु तर कर्मफलको आशा नराख्नु भन्ने चर्चित भनाइ पाइन्छ। यसअनुसार मान्छे यस लोकमा आउनु र जानुमा उक्त मान्छेको कुनै हात हुँदैन। कुनै बेग्लै शक्तिबाट ऊ सञ्चालित भइरहेको हुन्छ। यसलाई अझ सरल शब्दमा भन्नुपर्दा यो पूरै लोक वा जगत् एउटा रंगमञ्च मात्रै हो र मानिसको जीवन एउटा बनिबनाउ नाटकबाहेक अरू केही होइन। मानिसको हैसियत भन्नु त्यो नाटकमा अभिनय गर्ने पात्र मात्रै हुन्। नाटकको निर्देशक अरू नै कोही छ, जसलाई विभिन्न मतावलम्बीले विभिन्न नाम दिएका छन्। तर गौतम बुद्धलाई निर्दिष्ट नाटकरूपी यो दृष्टिकोण मान्य थिएन र कर्मसिद्धान्तको देशना गरे। कार्यकारणको सिद्धान्तमा आधारित बुद्धको कर्मवाद वा कर्मसिद्धान्त अन्यभन्दा मौलिक रूपमा फरक छ।

अनित्य वा क्षणभंगुरको मान्यतामा बौद्ध धर्म–दर्शन उभिएको छ। यसअनुसार वर्तमान जगत् पूर्वजन्मको कर्ममा आधारित छ। भविष्यको निर्धारण पनि वर्तमानको कर्ममै आधारित छ। यही जन्ममा राम्रो काम गरेर त्यसको कर्मफल भोग्ने वा नराम्रो काम गरेर दुःख भोग्ने एउटा पक्ष आफ्नो ठाउँमा छ भने भोग्ने काम अर्को जन्ममा पनि हुन सक्छ। यो अर्को जन्मको तात्पर्य एउटा मात्रै नभएर अनेकौँमध्ये एउटा जन्म हो। कर्मफल भोग्नका लागि मनुष्य जन्म एउटै मात्र होइन। कर्मअनुसार अनेकौँ योनिमा प्राणी बारम्बार जन्मेर आफ्नो कर्मको फल भोग्ने हो। कुन कर्मको फल के हुन्छ भन्ने कुराको निर्धारण कुनै बेग्लै शक्ति वा तत्वले नभएर कर्मअनुसार स्वतः निर्धारित हुन्छ। यसलाई कर्मविपाक पनि भनिन्छ। बौद्ध मान्यतामा विभिन्न लोकहरू छन्, तीमध्ये देवलोक एउटा हो। राम्रो कर्म गरेर पुण्य सञ्चय गरेकाहरू देवलोकमा जन्म लिई देवता बन्ने हुन्। तर देवताहरू दीर्घायु बने पनि मरणशील हुन्छन्। पुण्यको मात्रा क्षय हुँदै गएपछि त्यहाँबाट च्युत (मरण) हुन्छन् र अर्को कर्मफल भोग्न अन्य लोक वा योनिमा स्वतः जन्म लिन जानुपर्ने हुन्छ। जीवन प्रवाहको यही निरन्तरतालाई बुद्धले दुःखको रूपमा परिभाषा गरेका हुन्। दुःखको यो निरन्तरता कहिलेबाट कसरी सुरु भयो भन्ने प्रश्नको जवाफ बुद्धले दिएको पाइँदैन, तर बुद्धत्व प्राप्त गरेदेखि महापरिनिर्वाण नभएसम्म ४५ वर्ष देशना गरेको शिक्षा वा उपदेशको सारसंक्षेप दुःखबाट कसरी मुक्त हुने भन्ने नै हो।

‘मरेर के लानु छ र ?’ भन्ने प्रश्नको सीधा जवाफ हो, कर्मको फल। राम्रो र असल काम गरेको भए सोहीअनुसार पुण्य सञ्चय गरिन्छ र अन्य लोकका साथसाथै यही मनुष्य लोकमा आउँदा पनि पुण्यको बलमा राम्रो अवस्था प्राप्त गर्न सकिन्छ। बौद्धहरू कुनै राम्रो गुरुको सानिध्यमा बसेर धर्म श्रवण गर्न पाए पूर्वजन्ममा आफूले कुनै राम्रो काम गरेको र त्यही पुण्यको प्रभावले यो अवसर जुटेको भनी आनन्दित हुन्छन्। ७००० अन्य सन्दर्भमा पनि राम्रो भयो भने यही प्रीति वाक्य उद्घात हुने गरेको पाइन्छ। यसरी नै कहिले काहीँ यो जन्ममा आफूले गर्दै नगरेको कर्मको भोग पनि भोग्नु पर्ने हुन्छ। अथवा, आफूले राम्रो काम नगरेको भएपनि राम्रो फल भोग्न पाइरहेको हुन्छ। यो भनेको कुनै अर्कै जन्ममा आफूले केही गरेको राम्रो वा नराम्रो कर्मको भोग बाँकी रहेको अवस्था हो। पूर्वजन्महरूमा जेजस्तो भएपनि यो जन्ममा राम्रो काम गरुँ, पुण्य कमाउँ र प्रगति गरुँ भन्ने सोच पनि विकास गर्न सकिन्छ र सोहीअनुसार जीवन प्रवाहले मोड लिने पनि हुन्छ। गौतम बुद्धका एक अग्रश्रावक भिक्षु मौद्गल्यायनण जन्म र मृत्युको चक्रबाट मुक्त भई अर्हत् भइसकेको अवस्थामा पनि कोही डाँकुहरू उनको हत्या गर्न तत्पर थिए। आफ्नो हत्याका लागि कोही आउँदैछन् भनेर उनी पहिल्यै आफ्नो ध्यानबलबाट थाहा पाउँथे र तत्काल उनी आफ्नो ऋद्धिबलको प्रभावले विलुप्त भइहाल्थे र डाँकुहरूको सिकार हुनबाट बच्थे। यस्तो घटना वारम्वार भएपछि उनी सोच्न वाध्य, हत्याको प्रयास किन भइरहेको छ ? यसको कारण खोज्दै जाँदा कुनै एउटा पूर्वजन्ममा आफूबाट आफ्नै आमाको हत्या हुन पुगेको रहेछ र त्यसका अनेक कर्मफलमध्ये कसैबाट कुटिएरै मारिनु पर्ने एउटा फल बाँकी रहेछ। कर्मफलबाट कोही पनि उम्किन पाउँदैन वा सक्दैन। त्यसपछि उनले ऋद्धिबलबाट भाग्ने काम गरेनन् र डाँकाहरूबाट मारिए। बुद्धत्व प्राप्त गरी स्वयं बुद्ध बनिसकेका गौतम बुद्धले कर्मविपाक भोग्नु परेको घटना पाइन्छ।

आजभोलि भौतिकवादीहरू गौतम बुद्धलाई आफूजस्तै एक भौतिकवादी मानवका रूपमा बुझ्छन् र उनले प्राप्त गरेको ज्ञानको आधारमा बुद्ध भनेका हुन् भनेर बुझ्दछन्। के वा कस्तो ज्ञान प्राप्त गरेका हुन् भनेर सामान्य ज्ञान मात्रै हासिल गरेका भए यी भौतिकवादीहरू बुद्धलाई यसरी हल्काफुल्का रूपमा बुझेर दिग्भ्रमित हुँदैनथे होला। एकै जन्ममा बुद्धत्व प्राप्त गरी गौतम बुद्ध बनेका होइनन्। जन्म र मृत्युको चक्रबाट मुक्त भई अर्हत् हुने हैसियत राखेर पनि त्यसलाई स्थगन गरी ‘सम्यकसम्बुद्ध’ नै हुने लक्ष्य लिई अनेकौं जन्म लिई बोधिसत्व भई बोधिचर्या गरी अनेकौं पारमिता र उपपारमिता पूरा गरी बल्ल सम्यकसम्बुद्ध बनेका हुन्। एक जन्ममा गरेको राम्रो कामको पुण्यले अर्को जन्ममा त्यस्तै राम्रो काम गर्न सहायकसिद्ध हुन्छन्। नराम्रो कर्मविपाकहरू घटाउँदै र राम्रो काम गरेर अनेकौं पुण्यको संचय गर्नु बौद्ध अभ्यास हो। तसर्थ ‘मरेर के लानु छ र ?’ मात्रै होइन, ‘खाली हात आउने र खाली हात नै जाने’ दृष्टिकोण नितान्त घातक दृष्टिकोण हो। यस्तो घातक दृष्टिकोणले मान्छेलाई भौतिकवादी त बनाउँछ नै साथसाथै पुण्य संचय गर्ने धर्मचित्तलाई पनि दुरुत्साहित गर्ने हुन्छ। जन्मँदा हामी खाली हात आउँदैनौं, धेरै कुरा लिएर आउँछौं र मर्दा पनि धेरै कुरा लिएर जान्छौं। यो क्रम तबसम्म जारी रहन्छ, जबसम्म जन्म र मृत्युको यो प्रवाह तोडिन्न।

नागरिक नायकको लाईभ भिडियो शेयर गर्नुस् ५ सय रुपैयाँको रिचार्ज पाउनुहोस्

'शर्तहरु लागू हुनेछन्'

कालिन्चोकका हिउँको कुरा गर्नेबित्तिकै त्यता जाऊँजाऊँ जस्तो लग्थ्यो । अग्लो ठाउँमा बसेर हिमाल हेर्ने रहर सधैं थियो । अझ फेसबुकमा हिउँ परेको ‘लाइभ भिडियो’ हेर्दा त मनै फुरुङ्ङ हुन्थ्यो । त्यसैले फागुनको मध्यतिर कालिन्चोक जाने गाउँले भाइ रामप्रसाद सापकोटाको प्रस्ताव एकैपटकमा स्वीकारे ।

यात्रामा मन मिल्ने साथीको निकै महत्व हुन्छ । ‘अफर’ सुन्नेबित्तिकै अन्य यात्रीको बारेमा सोधे । उनीहरू पनि मन मिल्ने र परिपक्व थिए । अझ चालक त सानैदेखिको साथीजस्तै थिए । लामो यात्रामा गाडी कुदाइरहने राजेन्द्रप्रसाद खतिवडा ।

अनुभवी राजेन्द्र गाडी कुदाउँदै भक्तपुरको बाटो हुँदै धुलिखेलतर्फ हुइँकिए । उनको गाडीमा बजेका आधुनिक नेपाली गाना तथा पुराना हिन्दी गानाले यात्राको माहौल झनै रमाइलो बनायो । तीव्र गतिमा चलेको गाडीमा बज्ने सुमधुर संगीतमा मन रमाउन थाल्यो ।

टाउको दुखेको बुझेलगत्तै उनले तातो चिया हातमा दिँदै पानी उमालिन् । मगमा पानी भरेर रातो रुमाल दिँदै बाफ लिन भनिन् । बाफ लिएसंगै टाउको हल्का भयो । उनको नाम सिर्जना रहेछ । हातमा क्यामेरा थियो । तस्बिर मनले खिच्यो । मनमा गढेको त्यो तस्बिरअघि दर्शन गर्न नपाएको कालिन्चोक माताको जस्तै थियो ।

भर्खरै बनेको चिल्ला सडकमा पाँचखाल, दोलालघाट हुँदै खाँडीचौर पुग्दा बाटोको खूबै तारिफ गरियो । मुढे नपुग्दै त्यो रमाइलो पिच बाटोसंगै चुँडियो । पिच बन्ने तयारीमा रहेको बाटोमा धुलो उडाउँदै गाडी चरिकोट लाग्दा बाइरोटको बाटोमा भन्ने गीतको सम्झना आयो ।

मुडेमा खाना खाँदै गर्दा आकारमा हल्का बादल देखियो । बादलले पानी पानीले हिउँ पर्ने हल्ला पहिल्यैदेखि सोचकै हो । कालिन्चोकमा हिउँ होला र भनेर साहुलाई सोधे । पानी परे त पर्ला नि भन्ने जवाफले खुसी भए ।

चरिकोट बजारबाट कुरीतर्फ लाग्दै गर्दा गाडीले उकालो तान्न सकेन । चरिकोट पुगेर सोरुममा देखाउँदा सामान नभएको पसलेको जवाफले मन खिन्न बन्यो । तर, चालकले डराउनु पर्देन । उपया धेरै छ । यसले तान्न सकेन भने बलेरो भाडामा लिएर भए पनि लैजान्छु भन्दा मन खुसी भयो ।

इन्जिन सेलाएपछि गाडीले पिकअप लियो । बलेरो खोज्न परेन । बल गरेरै भए पनि गाडी उकालो उक्लदै कुरीको बाटोतिर अगाडि बढ्यो । सुन्दर दृश्य नियाल्दै मनमा कुरी सजाएर हामी कुरीतर्फ अगाडि बढ्यौ । कुरीको मुखनेरै पुगेर दृश्य नियाल्दा मन फुरुङ्ङ भयो । रंगीचंगी आकर्षक घरले सजिएको कुरी भिलेज निकै राम्रो देखियो । मन फुरुङ्ङ भयो ।

कुरीमा दिउसो ३ बजेतिर पुगेका थियौ । पुगेकै दिन कालिन्चोक माताका दर्शन गर्नेकी भन्ने कुरा साथीभाइमाझ नचलेको होइन । होटलको कोठामा बसेपछि विचार बदलियो । बिहान खाली पेटमा देवीको दर्शन गर्ने सबैको सल्लाह भयो ।

दिउँसोदेखि नै आकाशमा बादल देखिन थाल्यो । बादलले पानी पर्छ, पानीले हिउँ पर्छ भन्ने जानकारी थियो । त्यसैले बादल देख्दा मन खुसी हुन्थ्यो । तर, गुरुजीको अनुहार भने बादलले झनै कालो हुन्थ्यो । अनुभवी उनलाई थाहा थियो हिउँ परेपछि कुरीबाट गाडी उकालो लाग्न सक्दैन भन्ने ।

नभन्दै साँझतिरबाटै हल्का पानी पर्यो । पहिलो केही मसिना असिना खस्यो । त्यसपछि फुरफुर हिउँ झर्न थाल्यो । हिउँ परेको देखेपछि सबै रमाए । तर, गुरुजी भने चूपचाप रहे । भुईमा हिउँको सेतो बाक्लिदै जाँदा उनको अनुहार भने अँध्यारो देखियो । एउटै विषयले केहीलाई सुख र केहीलाई दुख देखाउने कुरा यहाँ ‘ब्याल्क एन्ड ह्वाइट’को रूपमा प्रष्ट थियो ।

हिउँमा खेलेर बेलुकाको खाना खाएपछि केही बेर ‘फायर क्याम्पमा’ सहभागी भइयो । हिउँको चिसोमा आगोको राप निकै स्वादिलो थियो । चिसो र तातो बिचको त्यो द्वन्द्वले मन रोमाञ्चित बन्यो ।

चिसो मौसममा न्यानो ओछयानमा निदाएको पत्तै भएन । बिहान आँखा खोल्दा त आकाशभन्दा भुई उज्यालो देखियो । हिउँले ढाकेका डाँडाकाँडा दृश्य निकै भव्य थियो । क्यामराले तस्बिर खिच्नुभन्दा पहिला मन भर्ने गरि आँखाले मजासँग नियाले।

हिउँको रमाइलोमा तस्बिर खिच्दै रमाउँदै गर्दा समय कटेको पत्तै भएन । कारको टिकट काट्न झन्डै बिर्सेको । टिकट काट्न त खासै टाइम लागेन र तर घुमेको लामो लाइन यति ढिलो अगाडि बढ्यो कि त्यसले घन्टौ समय लिन थाल्यो । हिँड्दा ४५ मिनेटमा पुगिने कालिन्चोकको उकालो चढ्न अल्छी मानेका हामी ३ घन्टा जति भुईकै लाइनमा चक्कर लगाइरह्यौ ।

तर, दुर्भाग्य केवलकार चढ्ने ढोकाको मुखैमा पुग्दै गर्दा हिउँका कारण एउटा डिब्बामा समस्या आएको भन्दै यात्रा असम्भव रहेको जानकारी मिल्यो । त्यसैले टिकट फिर्ता गर्न चाहनेले फिर्ता गर्न आग्रह गरियो । चिसो हिउँमा घन्टौ उभिँदा नथाकेको शरीर केवलकार नचल्ने सुनपेछि फत्रक्क गल्यो । गलेको शरीरले उकालो चढ्ने आँट के गर्न सक्थ्यो ?

टिकट काट्नुअघि हिउँमा रमाउनु हाम्रो गल्ती भएको अगुवा बलराम गजुरेल अंकलले सुनाउनुभयो । हिउँ त माथि पुगेर आउँदा पनि रहन्थ्यो नि भन्दै उनले आफ्नै गल्तीले देवीको दर्शन गर्न छुटेको बताउँदा मन खिन्न भयो । गजुरेल अंकलले कालिन्चोक माताको दर्शन गर्न नपाए पनि तस्बिर किन्न छुटाउनु भएन । तस्बिर बोकेर फर्कदै गर्दा उहाँको अनुहार पनि उदास थियो । गन्तव्य पुग्नुअघि नै धेरै रमाउँदा सफलता छुट्न पुग्दो रहेछ भन्ने महसुस भयो । कुरीमा कुरीकुरी भइयो ।

निराश हामी होटलमा फर्कियौ । मन खिन्न हुँदा लेक लाग्दो रहेछ । टाउको भारी भयो । खुट्टा गल्न थाल्यो । खाना खान पनि मन लागेन । टिमुर पानी पिएर घर फर्कने सल्लाह भयो । कुरीको फेदीबाट घर फर्केने उकालो चढ्दै गर्दा फेरि कुरीलाई नियाल्न पुगे । शुक्रबार साँझ त्यहीँ ठाउँबाट हेर्दा कुरी सफा र सुन्दर थियो । शनिबार फर्कदा त्यहीँ ठाउँबाट तस्बिर खिच्दा हिउँको घुम्टोमा कुरी बेहुलीझैं सिंगारिएको देखिन्थ्यो ।

गाडी डिलमा रोकेर राखिएको थियो । टाउको धेरै दुखेकाले चढ्नुअघि चिया खाने सल्लाह भयो । टाउको दुखेको बुझेलगत्तै उनले तातो चिया हातमा दिँदै पानी उमालिन् । मगमा पानी भरेर रातो रुमाल दिँदै बाफ लिन भनिन् । बाफ लिएसंगै टाउको हल्का भयो । उनको नाम सिर्जना रहेछ । हातमा क्यामेरा थियो । मनले तस्बिर खिच्यो । मनमा गढेको त्यो तस्बिरअघि दर्शन गर्न नपाएको कालिन्चोक माताको जस्तै थियो ।

कालिन्चोकलाई मनमा सजाएर यात्राबाट फर्कियो । बाटोमा निन्द्रा परेर बिउँझिदा दोलखा भिमसेन मन्दिरमा आइपुगिएछ । भिमसेनलाई किन शक्तिशाली भनिएको थाहा भएन । तर, भिमसेनको दर्शनपछि मनमा बल मिलेको महसुस भयो । फेरि मुढेमा खाना खायौ । तर, आज हिजोको स्वाद बिग्रेछ । पसलेले किन आफ्नो कर्मलाई निरन्रता दिँदैन है भन्ने चर्चा चल्यो ।

मुढेबाट पुराना गीत सुन्दै खाँडीचौर बजार ओर्लियो । सुकुटे बगर हुँदै दोलालघाटको बाटो घरतर्फ आइयो । कालिन्चोक माताको दर्शन गर्न हिँडेका हामी हिउँको दर्शन गरेर फर्किएका थियौ । घरमा के भन्ने भन्ने कुरा मनमा खेलिरहेको थियो । सूर्य नअस्ताउँदै घरमा अइपुगियो । गाडीबाट सबै ओर्लिने थाले । बलराम अंकलले कालिन्चोक माताको तस्बिर दिन आग्रह गरे । मैले उनलाई तस्बिर दिने क्रममा एकपटक नियालेँ । यसपटक भने मैले कालिन्चोक माताको अनुहारमा सिर्जनाको मुहार देखे ।

जनकलाल शर्मा जोसमनी सन्त उमाकान्तदासका नाति र सन्त गोविन्ददासका छोरा थिए। आफ्ना बासित उनी नेपालदेखि असम र बर्मासम्म घुमेका थिए। जोसमनी सन्तहरू जातभात मान्दैनथे, ठूलोसानोको भेदभाव गर्दैनथे। त्यसको प्रभाव जनकलाल शर्माको सोचाइ र व्यवहारमा पनि परेको देखिन्छ।

जनकलाल शर्मा पूर्वमा पुरानो असम, दक्षिण–पूर्वमा म्यानमार, उत्तर–पश्चिममा रावी नदीको किनार र दक्षिणमा महाराष्ट्रसम्मको भारतीय उपमहाद्वीपको क्षेत्रमा घुमेको देखिन्छ। भारतीय उपमहाद्वीपबाहिर उनी पेरिस, लन्डन, होल्यान्ड र जर्मनीसम्म पुगेको सूचना पाइन्छ। उनका २००४ सालदेखि २०४१ सालसम्मका डायरी हेर्दा पुरातŒव विभागको अनुसन्धान अधिकृतका रूपमा गरिने स्थलगत सर्वेक्षणका क्रममा उनी नेपाल र भारतका विभिन्न ठाउँ पुगेको पाइन्छ। ती ठाउँ घुम्दा उनले किसिम–किसिमका अनुभव बटुलेका छन्, सानादेखि ठुल्ठूला मान्छेको संगत पाएका छन्, अनौठा कुरा आफ्नै आँखाले देखेका छन् र नौलानौला जानकारी सँगालेका छन्।

इलाममा जन्मेर सिक्किममा हुर्केका जनकलाल शर्मा पढ्न दार्जिलिङ, कलकत्ता, बनारस, वर्धा र पूनामा बस्ता पनि नयाँनयाँ अनुभव बटुले। राहुल सांकृत्यायनसँग मसुरीदेखि रावी नदीको किनारसम्म पश्चिमोत्तर भारतको यात्रा गरे। सन् १९४८–५० मा वर्धाको गान्धीवादी आश्रममा तालिम लिँदा उनले धागो कात्ने, ढल सफा गर्ने, मौनव्रत धारण गर्ने, भाँडा माझ्ने, प्रवचन सुन्ने, चर्खा चलाउने, जाँतोमा जुनेलो र चना पिस्ने, बारी खन्ने, गैँती चलाउने, बगैँचाको काम गर्ने, तेल पेल्ने, कैँचीले फूलका हाँगा छाँट्ने, मल ओसार्ने, उर्दू पढ्ने जस्ता अनेक तालिम लिए। उनले व्याकरण, धर्मशास्त्र र आयुर्वेद आदि तीन विषयमा मध्यमा पास गरेका थिए, पूनाको हस्केल रिसर्च इन्स्टिच्युटमा तेल प्रविधि र साबुन प्रविधिको तालिम लिएका थिए। उनले झाँसीमा इन्जेक्सन दिने तालिम पनि लिएका थिए र डा. यागनाथ उपाध्यायका क्लिनिकमा त्यसको अभ्यास पनि गरेका थिए।

पुरातत्व विभागका अनुसन्धान अधिकृतदेखि का.मु. महानिर्देशकसम्मका पदमा हुँदा–रहँदा उनले नेपालका विभिन्न भागमा भएका पुरातात्विक उत्खनन र स्थलगत सर्वेक्षणमा सक्रियता साथ भाग लिए। यसरी ब्रिटिस पुरातत्वविद्सँग मिलेर बुटवल क्षेत्रको शिवालिक पहाडमा गरिएको अन्वेषणमा नेपालमा विश्वको दोस्रो पुरानो मान्छे रामापिथेकस (राम–मानव)को पत्ता लागेको थियो। रुसी पुरातत्वविद्सँग बूढानीलकण्ठमा गरेको प्रागैतिहासिक अन्वेषणमा ३० हजार वर्ष पुराना उत्तरपुरापाषाणकालका हातहतियार फेला पार्दा पनि उनी सहभागी थिए। लुम्बिनी, कपिलवस्तु (तिलौराकोट), कुदान (तौलिहवा), बन्जरही र पैसियामा गरेको उत्खननमा मौर्यकालपूर्व र मौर्यकालका ऐतिहासिक र पुरातात्विक सामग्री पत्ता लगाउनेमा उनी पनि थिए। विराटनगरको भेडियारीमा गरेका उत्खननबाट उनले मौर्यकालीन अवशेष पत्ता लगाए। एकपल्ट डेक्कन कलेजका प्राध्यापक देवसँग अर्कोपल्ट इटालीका पुरातत्वविद्सँग मिलेर गरेको काठमाडौंको उत्खननमा उनले काठमाडौंको इतिहास कृषाणकालसम्म पु¥याए। सुनसरी जिल्लाको बराह क्षेत्रमा भएका गुरूवराहको मूर्ति बराह क्षेत्रको सबभन्दा पुरानो मूर्ति भएको ठहर पनि उनैले गरे।

लुम्बिनी र निग्लीहवाका अशोक स्तम्भका अभिलेख, मानदेवको चाँगुनारायणको अभिलेख, जयदेवको पशुपति अभिलेख, स्वयम्भू, पाटन र भक्तपुरको अभिलेख, लिच्छविकालीन र मल्लकालीन अभिलेख, दुल्लुको पृथ्वी मल्लको कीर्तिस्तम्भ, दैलेखको मूर्तिमा रहेको वास्तु अवशेष आदिको अनुसन्धानबाट उनले नेपालको इतिहासका महत्वपूर्ण सूचनाका कोसेढुंगा ठड्याए। त्यस्तै, उनले सुर्खेतको काँक्रेविहार र लाटीकोइलीका भग्नावशेषको पनि अध्ययन गरेका थिए। स्वयम्भू र बोधनाथको चैत्य, चाबेल चारुमती विहारको चैत्य र पाटनका अशोक चैत्यको अनुसन्धान पनि उनले गरेका छन्। राहुल सांकृत्यायनको पश्चिमोत्तर भारतको यात्रामा नेपालको पश्चिमी सिमाना काँगडा र सतलज मात्र होइन, त्यहाँभन्दा पर रावी नदीसम्म पुगेको प्रमाण उनले दिएका छन्। योगी नरहरिनाथसँगको गोरखा र कास्कीसम्मको भ्रमणमा नेपाली भाषाको सबभन्दा पुरानो कविता सुवानन्ददासको ‘साँढ्याको कवित्’ उनैले फेला पारेका थिए। त्यस्तै, ‘जोसमनी सन्तपरम्परा र साहित्य’ तथा ‘हाम्रो समाज ः एक अध्ययन’मा उनले गरेको अनुसन्धान अद्वितीय र उल्लेखनीय छ।

जनकलाल शर्माका जर्ज फर्नान्डिसजस्ता थुप्रै सहपाठी, डा. राजेन्द्रप्रसाद, स्वामी करपात्री र कुलचन्द्र गौतमजस्ता थुप्रै गुरु, श्यादास वैष्णव र जनार्दन समजस्ता थुप्रै्र सहकर्मी, राहुल सांकृत्यायन, योगी नरहरिनाथ, बालचन्द्र शर्मा र डा. ईश्वर बरालजस्ता थुप्रै सहयात्री, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, लेखनाथ पौड्याल, बालकृष्ण सम, बाबुराम आचार्य, विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला र नयराज पन्तजस्ता थुप्रै लेखक, डा. राजेन्द्रप्रसाद, बिपी र राजेश्वर देवकोटाजस्ता थुप्रै राजनीतिक नेता, थुप्रै अनुसन्धाता, ऐतिहासिक र स्थलगत सर्वेक्षणमा सहभागी हुने सेतेन्को, ए.के. घोष, बनर्जी र डा. देवजस्ता थुप्रै पुरातत्वविद्, आफ्ना घरमा बास दिनेहरू, साइनेदारहरू र थुप्रै परिचितको संगतमा परेर पनि उनका संस्मरण रमाइला भएका हुन्।

जनकलाल शर्मा जोसमनी सन्त उमाकान्तदासका नाति र सन्त गोविन्ददासका छोरा थिए। आफ्ना बासित उनी नेपालदेखि असम र बर्मासम्म घुमेका थिए। जोसमनी सन्तहरू जातभात मान्दैनथे, ठूलोसानोको भेदभाव गर्दैनथे। त्यसको प्रभाव जनकलाल शर्माको सोचाइ र व्यवहारमा पनि परेको देखिन्छ। २००५–७ सालतिर उनी भारतको वर्धामा भएको गान्धीवादी आश्रममा तालिम लिन बसेको जुन कुरो माथि उल्लेख गरियो, त्यस तालिमले पनि जोसमनी सन्तको प्रभावमा परेका जनकलाल शर्मालाई सबैसँग मैत्रीपूर्ण समान व्यवहार गर्न सघायो। त्यसमाथि राहुल सांकृत्यायनको संगतले पनि प्रभावशाली भूमिका खेलेको छ। उपरोक्त तीनवटा नियामक तत्वले गर्दा सबै तहका मान्छेसँग समान व्यवहार गर्न र मित्रता कायम राख्न उनी सफल भए। उनका संस्मरणमा ज्यान आउने एउटा महत्वपूर्ण पक्ष यो पनि हो। उनको समाजवादी–मानवतावादी दृष्टिकोण र व्यवहारमा जोसमनी सिद्धान्त, गान्धीवाद र राहुलका अनुशासनकै प्रभाव मिसिएको छ।

जनकलाल शर्माका ३४ वटाजति संस्मरण प्रकाशित रहेछन्। यस ग्रन्थमा तिनै संस्मरण सँगालिएका छन्। उनको बहुआयामिक अनुभवले गर्दा उनका संस्मरणलाई अलिखित इतिहास पनि भन्न सकिन्छ। उनका संस्मरण २०४० साल भन्दाअगाडि लेखिएका फेला परेका छैनन्।

चन्द्रधर उप्रेतीको संस्मरणका प्रसंग (२०४१) मा उनी लेख्छन्, ‘२००७ सालअघि होटलमा खाने बानी थिएन नेपालीहरूको। नयाँ सडकको न्यु होटेल र कुलेखानीको एउटा होटलबाहेक अरू चियापसल पनि थिएनन् भने हुन्छ काठमाडौंमा। द्वितीय विश्वयुद्धमा गएर फर्केका सिपाहीलाई चिया खुवाउन धरहराको छेउमा खुलेको थियो एउटा चियापसल। ...अरू चियापसलजस्तै एउटा चियापसल खुल्यो डिल्लीबजारमा पनि। ...लप्टनको होटलका नामले प्रसिद्ध भयो त्यो।’

वासुदेव भट्टराईको संस्मरण (२०४५) मा उनी लेख्छन्, ‘वि.सं. १९४५ मा ...भारतीय उपमहाद्वीपका साढे सात सयजति राजा–रजौटा र सामन्त अंग्रेजका दास बनेका थिए। स्वतन्त्र राष्ट्रका नाममा दासानुदास थियो नेपाल पनि। अंग्रेजलाई नसोधी कुनै राष्ट्रसँग सम्पर्क राख्ने अधिकार थिएन उनलाई। राणाहरू डरलाग्दा आक्रामक जन्तुजस्ता देखिन्थे जनताका लागि। नेपाली जनताका भाग्यविधाता मानिन्थे राणाहरू। भक्ष र भक्षकको सम्बन्ध थियो जनताप्रति राणाशासकहरूको। अंग्रेजले पूरै स्वतन्त्रता दिएका थिए राणाहरूलाई जनताको शोषण गर्न। त्यसै कारण स्वतन्त्र राष्ट्र मानिन्थ्यो नेपाल पनि।’

‘आफू किञ्चित् मात्रामा शिक्षित भएको हुँदा आफ्ना छोरानातिलाई पनि केही शिक्षा दिलाउन चाहन्थे चन्द्रशमशेर। ...एकातिर आफ्ना सन्ततिलाई आधुनिक शिक्षा दिलाउने धोको मनमा थियो भने, अर्कातिर त्यसै शिक्षाले राणाशासनको अन्त्य गराउला कि भन्ने डर पनि लुकेको थियो, उनका मनको एउटा कुनामा। त्यसै कारण त ‘त्रि–चन्द्र कलेज’को उद्घाटन गरेका दिन ‘राणाशासनको अन्त्य गराउन विषवृक्ष रोपेँ आज मैले’ भनेका थिए अरे चन्द्रशमशेरले आफ्ना सन्ततिलाई।’

‘माओत्सेतुङका नेतृत्वको प्रभाव नबढेसम्म अफिमको नशामा चुर्लुम्म डुबेर बसेका थिए चीनका जनता। चिनी अफिमको प्रचार सम्पूर्ण एसियामा फैलिएको थियो त्यस समय। भारत र नेपालका जनता प्रभावित नहुने कुरै छैन यसबाट। प्रायः प्रत्येक टोलमा अफिमची बूढाहरू पाइने गर्थे त्यस समय। धेरैजसो हुनेखाने महिलाका पोल्टामा केराउको दानाजत्रो अफिमको गोली पाइन्थ्यो खोजिपसेका खण्डमा। काखको बालक सुताउने काममा प्रयोग हुन्थ्यो त्यस्तो अफिमको गोली। आफ्ना दूधका मुन्टामा अफिम दलेर लाम्टा चुसाउने गर्थे नानीहरूलाई आमाहरू।’

‘करियाअमलेखका समय पशुपतिमन्दिरका वरिपरि बिछ्याइएका चाँदीका मुद्रामा ‘सम्राट् चन्द्र’ अंकित गराएका थिए चन्द्रशमशेर राणाले। आज पनि खोजेमा पाउन सकिएला चन्द्रशमशेरका रजतमुद्रा पशुपतिमा। ‘त्रि–चन्द्र कलेज’को नामकरणमा पनि ‘त्रिचन्द्र–चन्द्र’को साटो ‘त्रि–चन्द्र’ मात्र लेखेर त्रिभुवनलाई अँध्यारामा हालेका थिए उनले। त्रिचन्द्रको अर्थ त्रिभुवन–चन्द्र नभएर श्री ३ चन्द्र भन्ने अर्थ लाग्न जान्थ्यो। प्रधानमन्त्रीलाई ‘सम्राट्’को उपाधिले विभूषित गराइएको उदाहरण पाइँदैन कतै पनि।’

बाबुराम आचार्यको संस्मरण (२०४५) का प्रसंगमा उनी लेख्छन्, ‘स्वदेशका भन्दा पनि विदेशका इतिहासकार अधिक प्रशंसक थिए उनका। स्वदेशमा प्रशंसा पाउन भाट नभई हुँदैनथ्यो त्यस समय। आज पनि त्यसको चुरो मरेको छैन समाजमा। ...उनको विद्वता नै अफापसिद्ध भएको थियो सरकारी पदको बढुवाका लागि। त्यसैकारण त खरदारबाजेकै रूपमा जीवनभर टंचिनुपर्‍यो ‘इतिहासशिरोमणि’को मानार्थ दर्जा राष्ट्रले दिँदा पनि। ...राणाको कुरै छोडौँ सात सालपछि पनि कृतघ्न नै रह्यौँ हामी खरदारबाट माथि उचाल्ने कुरामा।’

‘महात्मा गान्धीको उर्लंदो नेतृत्व देखेर चन्द्रशमशेरले आफ्नू मान्छेलाई गान्धीआश्रममा चियो गर्न पठाएको देखेसुनेका थिए, पछि शासन गर्ने राणाले पनि। ‘श्री ३ चन्द्र कामधेनु चर्खा प्रचारक गुठी’ खोल्न लगाएका थिए चन्द्रशमशेर राणाले तुलसीमेहरलाई गान्धी आश्रममा तालिम लिन पठाएर। भारतीय ग्रामोद्योगको नक्कल गरेर नेपालमा घरेलु उद्योग अड्डा खोल्ने श्रेय चन्द्रशमशेरपछि जुद्धशमशेरले पाएका थिए १९९५ सालमा नै। २००४ सालमा आधारशिक्षाका केन्द्र खुले नेपालमा पनि भारतमा जस्तै। यस पंक्तिका लेखकले पनि तत्कालै ग्रामसुधारसम्बन्धी तालिम लिएर आएको थियो वर्धाको मगनवाडी गान्धीआश्रमबाट। त्यसैको प्रचारअभियानमा आफैँले खोलेको सिनामंगलस्थित घरेलु आश्रमको एउटा सभामा परिचय भयो खरदार बाबुराम आचार्यसित।’

‘२०१० सालतिर योगी नरहरिनाथको संयोजकत्वमा इतिहासप्रकाशमण्डलको स्थापना भयो। बाबुराम आचार्य अध्यक्ष भए यस मण्डलका। संयोजकले नै सम्पादन पनि गर्नुपर्ने भयो त्यहाँ। योगी नरहरिनाथको झोलीमा थियो त्यसको कार्यालय। अघोषित सदस्य बनाएका थिए बाबुराम आचार्यले मलाई पनि। २०११ सालमा बाढीले ठूलो क्षति पुर्‍यायो नेपालमा। बाढीपीडित कोषबाट ऐतिहासिक सामग्री संकलन गर्ने आर्थिक सहयोग पायौँ योगी नरहरिनाथ र मैले पनि। सुवानन्ददासको कृति सर्वप्रथम पत्ता लागेको हो कास्कीकोटका मगर पुजारी लालबहादुरका घरमा त्यसै समय। संकलित सामग्रीको केही अंश छापियो पनि इतिहासप्रकाश मण्डलबाट २०१२ साल वैशाख १ गते निकालेको इतिहासप्रकाशनामक पत्रिकाको पहिलो अंकमा।’

धर्मरत्न यमिबारेको संस्मरण (२०४६) मा निम्नलिखित सूचना पाइन्छन्, ‘धर्मरत्न यमिलाई चिनाउने श्रेय महापण्डित राहुल सांकृत्यायनलाई छ। राहुलले आफ्नो यात्रासाहित्यका अनेक पन्नामा धर्मरत्नलाई अंकित गरेका छन्। धर्मरत्नलाई राहुलले जति चिनेका छन्, त्यति अरूले चिन्न सकेका छैनन्। उनको बाल्यकाल तिब्बतमा बित्यो।’

पूर्णप्रसाद ब्राह्मणबारेको संस्मरण (२०४६) मा पाइने सूचना, ‘पूर्णप्रसाद क्विन्स कलेज (बनारस) मा पढ्थे भने गोयनका कलेज राजराजेश्वरीघाटमा अध्ययन गर्थें म। उनको विषय मीमांसा थियो भने मेरो व्याकरण र साहित्य।

पूर्णप्रसादका मीमांसाको निजी अध्ययन बुद्धिसागर हुन्थ्यो भने साहित्यिक अध्ययन कुलचन्द्र गौतमसँग गएर हुन्थ्यो मेरो। बुद्धिसागर पराजुली मंगलगौरीमा बस्थे त्यस समय। पकौडीको घर भनेपछि निकै प्रसिद्ध थियो त्यहाँ, त्यही घर नेपाली धर्मशालाका नामले विख्यात छ आज।’

विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाबारेको संस्मरण (२०४८) मा निम्नलिखित सूचना पाइन्छ, ‘सं. २०१५ मा उनी संसदीय दलको नेता चुनिएपछि बधाई दिन उनलाई भेट्ता एक जना मित्र (सूर्यविक्रम ज्ञवाली)को चर्चा गरेँ मैले। चर्चित व्यक्तिकै प्रेरणाबाट आफू कथाकार बनेको स्वीकार गरे कोइरालाले।’

‘हङकङबाट कसैले (लेखनाथ पौड्याललाई) ल्याइदिएको रहेछ एउटा सानो ट्रान्जिस्टर। सबैले चाख मानेर हेरे त्यहाँ। यो कुरा पढ्दा पाठकलाई पनि पत्यार हुने छैन अहिले। तर भोजै खाएर आएका थियौँ ट्रान्जिस्टरका मालिकका घरमा त्यस समय।’

सोभियत रूसका राष्ट्रपति भोरोसिलोभ नेपाल आउँदा एउटा उपसचिव मित्रका करले विमानस्थलमै स्वागत गर्न जनकलाल शर्मा गएछन्। त्यहाँ उनी लेख्छ्न्, ‘म अगाडि बढ्दै थिएँ अति विशिष्ट व्यक्तिका लागि बनेको पालतिर। त्यहाँ नियुक्त सैनिकले ढ्याक्क बुट बजारेर सलाम ग¥यो मलाई। सलाम स्वीकार गर्ने कि नगर्ने दुविधामा परेँ म। स्वीकार नगरे जुन बुट बजाएर सलाम ग¥यो त्यसैले कुल्चिनेछ मलाई। मन नलागे पनि स्वीकार गरेँ मैले। अर्कातिर कानमा प¥यो, तेरो बाजे गणेशमान आयो।’

‘भोरोसिलोभको आगमन पनि अनौठै भयो त्यस समय। आतिथ्यको उत्तर नेपाली भाषामै पढेर सुनाएका थिए उनले। त्यही नै आदि र अन्त्य होला कुनै विदेशी राष्ट्राध्यक्षले नेपाली भाषामै आतिथ्यको उत्तर दिएको।’

गोपाल पाँडे ‘असीम’बारेको संस्मरण (२०४८) मा उनको भनाइ छ, ‘दिवंगत लेखकको वर्षमा एकपटक ‘मानसिक श्राद्ध’ गर्ने परम्परा त उनैले चलाएका हुन् नेपालमा सर्वप्रथम। जीवित लेखकको रथयात्रा गराउनमा पनि उनै अग्रणी भए नेपालमा। मोतीराम भट्टपछि नेपालभित्र भानुको प्रचारमा उनलाई उछिन्न सकेको छैन कसैले। गोपाल पाँडे नलागेको भए न कतै भानुभक्तका सालिक उभिन्थे न मोतीरामकै। लेखनाथ र देवकोटाको त झन् कुरै छोडौँ अहिले। साहित्यिक महारथीका नाममा कुनै भवन वा मार्गको नामकरण गर्ने कुरा उनैको प्रयासबाट भएको देखिन्छ जताततै। गोपाल पाँडेको प्रयत्न नथपिएको भए भानुभक्त र मोतीराम भट्ट नेपालको राष्ट्रिय विभूतिमा आउने नै थिएनन् पक्कै।’

दलबहादुर प्रजापतिबारेको संस्मरण (२०४९)का रोचक सूचना निम्न छन्, ‘मेरा पनि एकजना मिल्ने साथी थिए, लप्टन दलबहादुर प्रजापति। भक्तपुरका सबभन्दा ठूला किसानमा नाम थियो उनका पुर्खाको। तराईमा पनि सत्रवटा मौजा थिए भक्तपुरे प्रजापतिका। सप्तरीको पोर्ताहा भन्ने मौजालाई मूलथलो बनाएका थिए यिनीहरूले। चन्द्रशमशेरका कृपापात्र थिए दलबहादुर प्रजापतिका बाबु। छोरालाई दरबारसित परिचय गराउन लिएर गएछन् बाबुले। केटाको स्वभावबाट प्रशन्न भएछन् चन्द्रशमशेर। पाँचै वर्षको उमेरमा लप्टन दर्जा पाएछ दलबहादुर प्रजापति नामक केटाले। अध्ययनका लागि अयोध्या पठाइयो दलबहादुर प्रजापतिलाई। अयोध्यामा पढ्दापढ्दै वैष्णव सम्प्रदायमा दीक्षित भए उनी। अयोध्याबाट जनकपुर आउँदा दलबहादुर किशोरीदास भइसकेका थिए प्रजापति।’

‘चन्द्रशमशेरले प्रतिबन्ध लगाएका थिए केही धार्मिक सम्प्रदायमा। त्यस्ता सम्प्रदाय हिन्दू नै भए पनि पूर्वस्वीकृति लिनुपथ्र्यो त्यसमा दीक्षित हुन वा दीक्षित गराउन। त्यो नियमपालन गरेका थिएनन् किशोरीदासले। स्वीकृतिका लागि बिन्तीपत्र पनि हाले उनले जुद्धशमशेरका हजुरमा। बिन्तीपत्र लेख्तालेख्तै बिट मार्ने ठाउँमा झर्को लागेर आएछ उनलाई। त्यसै कारण अन्त्यमा लेखेछन्, ‘निकासा भए होस् महाराज, नभए यत्रैसिति जो हुकुम’ भनेर। यो कुरा जाहेर हुँदा साह्रै रिसाएछन् जुद्धशमशेर। ‘पाँच वर्ष कैद ठोक्नू’ भन्ने हुकुमआदेश भयो जुद्धशमशेरको। केही समय जेलजीवन बिताएपछि पुनः माफी पाए उनले। त्यस घटनापछि राणाविरोधी हुन पुगे उनी। त्यसै कारण बनारस पुगे उनी। भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनमा निकै तीव्रता आएको थियो त्यस समय। आचार्य नरेन्द्रदेव, जयप्रकाश नारायण र डा. राजेन्द्रप्रसादसँग पनि राम्रो घनिष्ठता भयो यिनको।’

‘सन् १९४२ मा अनियन्त्रित भयो अहिंसात्मक आन्दोलन पनि। ठाउँठाउँमा हिंसात्मक दंगा भए भने रेलका पटरी पनि उखेलेर फ्याँकिदिए उत्तरपूर्वी भारतमा। सबभन्दा बढी आन्दोलन भयो बिहार र बंगालमा त्यस समय। करिब ५० राजनीतिक कार्यकर्ता भागेर आए बिहारबाट दलबहादुर प्रजापतिसित नेपाल तराईमा। लाहानभन्दा उत्तरको जंगलमा गुप्तवास बसे यसरी आउने शरणार्थीहरू। प्रजापतिको मौजाबाट गुप्त रूपमा खाद्यसामग्री पुर्‍याइन्थ्यो त्यहाँ। शरणार्थी हुन आउने कार्यकर्ताको नेतृत्व गरेका थिए जयप्रकाश नारायणले। भारतबाट भागेर गएका शरणार्थीलाई फिर्ता माग्यो अंग्रेज सरकारले नेपाल सरकारसित। त्यसरी शरणार्थी आएको थाहै थिएन राणासरकारलाई। केन्द्रबाट सूचना गएपछि शरणार्थीको पत्ता लगाए बडाहाकिमले। शरणको मरण गर्ने चलन थिएन क्रूर शासन भए पनि राणाहरूमा। अर्को कुरा, अंग्रेजी शासन डगमगायो भने यिनै शरणार्थी हुन्छन् त्यहाँका हर्ताकर्ता। त्यसै कारण सुपुर्द गर्न मानेन राणासरकारले। आफ्नै देशको जेलमा राख्यो अंग्रेजलाई खुसी पार्न। हनुमाननगर जेलमा थुनिए शरणार्थी भएर नेपाल आएका भारतका राजनीतिक कार्यकर्ताहरू। कोइलाडी र वर्षाइनका रजपूत जमिनदारहरूसित मिलेर हजार–बाह्र सय मुसहर जातका मान्छे जम्मा गरेर जेल तोड्ने काम भयो। रातारात भगाए (दलबहादुर प्रजापतिले) त्यहाँबाट जयप्रकाश नारायण र उनका साथीहरूलाई। त्यसै समयदेखि भूमिगत भए दलबहादुर प्रजापति पनि। उनको गुनबाट चिरऋणी भए भारतीय नेताहरू। प्रजापतिको व्यक्तित्वमा चारचाँद लाग्यो त्यस घटनाले गर्दा। दलबहादुर प्रजापति भनेर कसैले चिन्दैनथ्यो उनलाई। बाबा किशोरदासबाट पहाडी बाबाका नामले प्रसिद्ध भए उनी भारतको राजनीतिक आन्दोलनका क्षेत्रमा।’

राहुल सांकृत्यायन सम्बन्धमा उनका तीन–चारवटा संस्मरण पाइन्छन्। तिनीहरूमा पाइने रोचक सूचना निम्नलिखित छन्, ‘विश्वपर्यटक महापण्डित राहुल सांकृत्यायन ‘नेपाल’ नामक पुस्तक लेख्ने उद्देश्यले सन् १९५३ सालको जनवरी ८ तारिखदेखि फेब्रुअरी १ तारिखसम्म काठमाडौं बसेका थिए। कुमाउँ–गढवालतिर गए पच्चीसौँ हजार श्लोकका पाण्डुलिपि पाउन सकिन्छ नेपाली भाषामा लेखिएका कृतिहरू अप्रकाशित रूपमै आज पनि भनेका थिए राहुले त्यस समय। त्यति मात्र होइन नेपाल विषयक ऐतिहासिक सामग्री पनि प्रशस्त पाउन सकिने चर्चा गरेका थिए उनले।’

‘कुमाउँ–गढवालतिर नेपाली सामग्री संकलन गर्न कुनै एक व्यक्तिलाई पठाउनैपर्ने भयो त्यहाँ। यसमा सबभन्दा बढी अभिरूचि लिएका थिए विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले। कुनै एक व्यक्तिलाई पठाउने नै निर्णय गरे उनले। योजना पेस गर्ने उत्तरदायित्व यस पंक्तिका लेखकलाई दिए विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाले। यसको सबै आर्थिक व्यय ‘नेपाल सांस्कृतिक परिषद्’ नामक संस्थाले व्यहोर्ने आश्वासन दिए उनले। नेपालका धनकुबेर जेनरल केशरशमशेरले परिषद्को कार्यका लािग एउटा कार र आफ्नै कम्पाउन्डभित्रको एउटा र बाहिरको एउटा गरी जम्मा दुई घर पनि दिएका थिए त्यसमा भएका सबै फर्निचरसहित। फर्निचर समेतको घर र कार मात्र होइन, त्यसलाई चाहिने आर्थिक भार वहन गर्दै गर्न भारू डेढ लाख संकल्प गरेर एक लाख भारू त ‘नेपाल सांस्कृतिक परिषद्’को खातामा जम्मा गराइदिइसकेका थिए उनले।

सुगौलीसन्धिभन्दा पहिलेको नेपालको कुरा गर्दा वा गोरखालीले कहाँदेखि कहाँसम्म विजय गरेका थिए भन्ने प्रसंगमा टिस्टादेखि सतलजसम्म वा किल्ला काँगडासम्म भन्नु भूल हुन आउँछ। वास्तवमा भन्नु हो भने गोरखालीले रावीसम्म आफ्नू विजययात्रा पुर्‍याएका थिए। नेपालको आधिपत्य स्वीकार गर्ने राजामध्ये चम्बाका राजा जीतसिंह पनि थिए। चम्बा राज्यको राजधानी चम्बानगर रावीनदीको पश्चिमी तटमा छ। त्यहाँबाट जम्मु राज्यको सीमा केवल ४० माइल मात्र पर छ। हामीले जानेको सतलज नदी भाखडा नांगल योजनामा छ। तर गोरखालीहरू चम्बा पुग्न त्यहाँबाट सुकेत, मण्डी, वैजनाथ, पालमपुर पुगेपछि बल्ल केही पर पुग्दा काँगडा किल्ला आउँछ। किल्ला काँगडाबाट निकै पर जाँदा नूरपुर आउँछ। नूरपुरका राजा वीरसिंहले नेपालको आधिपत्य स्वीकार गरेको कुरा पहिले नै चर्चा भइसकेको छ। नूरपुरपछि पठानकोट आउँछ। पठानकोटबाट निकैमाथि पहाड चढेपछि बकलोह आउँछ, जहाँ आज पनि ५–७ हजार नेपालीहरू स्थायी रूपले बसेका छन्। त्यसभन्दा निकै माथि पुगेपछि डलहौजीनगर छ र डलहौजीभन्दा ८–१० माइल तलैबाट एउटा बाटो जान्छ, जो २७ माइल पर गएर चम्बा राज्यको राजधानी चम्बानगर पु¥याउँछ।’

विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालासम्बन्धी अर्को संस्मरण (२०५३) मा परेका रोचक सूचना निम्नानुसार छन् ः

‘तीनधारा पाकशालाको छात्रवासमा कुमाई र पूर्विया ब्राह्मणका अलगअलग थिए भान्सा। भान्सा छुट्टिएपछि छात्र पनि छुट्टिएरै बस्थे अलगअलग कोठामा पूर्विया र कुमाईका हिसाबले।’

‘२००७ साल कार्तिक २१ गते श्री ५ त्रिभुवनबाट दरबार त्याग भयो आफ्ना परिवारसहित एकाबिहानै। सम्भवतः त्यसै दिन सदाका लागि निर्वासनमा गोरखा पठाउने निर्णय गरिसकेका थिए राणाहरूले श्री ५ त्रिभुवनलाई गोप्य रूपमा।’

‘आफ्नू दुनु सोझिएपछि फागुन ४ गते मात्र फर्कायो भारतले राजपरिवारलाई नेपालमा। नेपालको होइन भारतको दुनु सोझियो त्यस समय। त्यसै समयको उपज हो १९५० इस्वीको असमान सन्धि।’

‘ज्ञानेन्द्रलाई राज्यारोहण गराउने उर्दी हुँदा जागिर जोगाउन म पनि गएको थिएँ हनुमानढोकामा हाजिर हुन। त्यस समय सैनिक पोसाकमा थिए उनी (बालकृष्ण सम) फोटोग्राफरका रूपमा काम गरिरहेका। नायब बडागुरूज्यू स्वर्गीय हेमराज पाण्डेले बालक ज्ञानेन्द्रका शिरमा श्री ५ को श्रीपेच पहिराइदिएको बिर्सनै नसकिने घटना थियो त्यो।’

‘लालीपाउडर र लिपिस्टिक प्रयोग नगरेको कोही थिएन त्यहाँँ उम्रेदेखि खुम्रेसम्म। त्यसै कारण त मानिसको भनाइ थियो, ‘सम परिवारले शृंगारका लागि जति पाउडर खर्च त्यति मात्रामा पीठो पनि खर्च हुँदैन रोटी नै खाने परिवारमा।’

‘तीन चक्का भएको साइकिल सडकमा गुडाउँथे उनी (सम)। एकपछि अर्को गर्दै तीन चक्का थिए, उनका साइकिलमा। दुईचक्के नियमित साइकिलमा एक चक्का अझै थपिएको थियो। दुईजनाले चलाए झन्डै सनसाइनको गतिमा दगुथ्र्यो उनको साइकिल। समको साइकिल आउने–जाने समय सबै बाटामा लाम लागेर उभिएका हुन्थे त्यसको रमिता हेर्न।’

‘भवानी ‘भिक्षु’बारेको संस्मरण’ (२०४९)मा दुईवटा सूचना उल्लेखनीय छन् : ‘एकजना घनिष्ठ मित्र (बीसी मल्ल)सँग कलह भएछ उनको। ‘गोलभेँडामल’ शीर्षक दिएर त्यसै विषयमा राम्रो कथा लेखेछन् तत्कालै। ‘दधिनमन्थन’ नामक कविता लेखेका थिए भर्खरै भनेजस्तो पहाडबाट आएका एकजना कवि (माधव घिमिरे)ले। साथीलाई हेपेर चित्त कुँडिने गरी ‘चुनाभुजा’ नामकरण गरेर पेच हानेछन् कुनै ठाउँमा ती कविले कुरा गर्दा। अर्को कथा पनि लेखेछन् उनले ‘दधिमन्थन’कै शीर्षक दिएर। यी दुवै कथा आफ्नै सम्पादकत्वमा निस्कने ‘धरती’नामक पत्रिकाको कुनै अंकमा छापिए पनि जनसमक्ष आउन सकेनन् ती। एकजना मित्र (हृषिकेश शाह)सित ज्यादै राम्रो सम्बन्ध थियो, ‘गोलभेँडामल’का कथाकारको। ‘गोलभेँडामल’ले उनै मित्रकी बहिनीसित विवाह गरे त्यसै समय। ‘धरती’को पूरै अंक नष्ट गरे त्यो विवाह सम्पन्न भएपछि मेरा साथीले। ‘दधिमन्थन’ नामक कथा प्रकाशित भएको ‘धरती’को अंक पनि त्यसै गरी नष्ट गरे उनले रायल नेपाल ऐकेडेमीको सदस्यमा ‘दधिमन्थन’ कविताका लेखक र आफ्नू अर्थात् दुवै जनाको नाम मनोनीत हुने पक्का भएपछि।’

‘नेपाली सामाजिक कहानीका नामले थुप्रै कथा लेखेका छन् ज्ञानेश्वरका लेखक (भिमनिधि तिवारी)ले। महापण्डित राहुल सांकृत्यायन नेपाल आएका बेला आमसभामै घोषणा गरेका थिए, जुद्धशमशेरका छोराभन्दा बढी नै प्रकाशन हुनेछन् कथाका क्षेत्रमा मेरा कृति भनेर। जुद्धशमशेरका वैध छोरा नै चौबीस भाइ थिए भन्ने सुनेको मैले। दशभन्दा माथि जान सकेनन् कथाका क्षेत्रमा यिनी।’

(जनकलाल शर्माका संस्मरण नामक कृतिको सम्पादकीयको प्रमुख अंश। आउँदो वैशाख १८ गते पर्ने शर्माको जन्म शताब्दीको अवसर पारेर अजम्बरी पब्लिकेसनले यसलाई बजारमा ल्याउँदै छ।)

तराई मधेसको प्रसिद्ध परिकार लिट्टीचोखा काठमाडौंको झोँसे गल्लीमा पाउन थालेपछि यसका पारखी दंग परेका छन्। तराई मधेसका विशेषगरी देहात (ग्रामीण) क्षेत्रका हजुरआमाहरूले निकै परम्परागत मरमसला प्रयोग गरी लिट्टीचोखा बनाउँछन्। यसमा प्रयोग गरिने मसला जडिबुटीबाट बनाइन्छ। जनकपुरका पंकज कुमार साहले झोँसेमा जनकपुर जानकी लिट्टी भण्डार खोलेर विगत डेढ दशकदेखि सहरियालाई लक्षित गरेर फ्राई लिट्टी बेच्दै आएका थिए। कोरोना महामारीको उच्च जोखिम काठमाडौंमा बढ्दै गइरहेको अवधिमा पनि यहाँ बस्ने मधेसी समुदायले परम्परागत लिट्टीचोखा बनाउन उनलाई सुझाए।

यो परिकार तराईमा गोबरको गुइँठामा पोलेर बनाइन्छ। यस्तो परम्परागत मधेसी परिकार काठमाडौंका बासिन्दाले रुचाउने हुन् वा होइनन् भन्नेमा पंकजलाई सुरुमा केही दुविधा थियो। उनले पहिलो दिन लिट्टीचोखा बनाउँदा खान आउनेमा मधेसी समुदायभन्दा पहाडी समुदायकै बढी थिए।

पंकजले विगत तीन महिनादेखि ग्राहकको सुझाव अनुसार पत्थर कोइलामा पोलेर लिट्टीचोखा बनाउन सुरु गरेका छन्। ‘आज मेरा ग्राहक काठमाडौंका स्थानीयवासी नै बढी छन्,’ पंकज भन्छन्, ‘हाल मेरो लिट्टीचोखा पसलमा अरू आइटमभन्दा पनि पोलेको लिट्टीचोखा बढी बिक्छ। मेरा ग्राहकले पाटीमा समेत राख्न थालेका छन्। यसमा प्रयोग गरिने मसला स्वास्थ्यलाई निकै फाइदा गर्छ।’ गत साता पंकजको पसलमा लिट्टीचोखा खाँदै थिए, असनका दिलेश श्रेष्ठले। ‘पहिलोपटक पोलेको लिट्टी चोखा जनकपुर जानकी लिट्टी भण्डारमा खाँदा धेरै स्वादिष्ट लाग्यो,’ श्रेष्ठले भने, ‘यसमा प्रयोग गरिने ज्वानो, मंगरइलो, लसुन, अदुवा आँपको अचार लगायत मसलाले मेरो खोकी कम भएको महसुस भयो।’ आफ्नी छोरीको जन्म दिनमा लिट्टीचोखा पनि राखेको उनले बताए। उनी भन्छन्, ‘सबैलाई मनपरेको थियो।’

कसरी बनाइन्छ लिट्टीचोखा ?

पंकजका अनुसार, परम्परागत पोलेको लिट्टीमा मुख्य रूपमा चनाको सातु र गहुँको पिठो आवश्यक पर्छ। लिट्टी बनाउन सबैभन्दा पहिले गहुँको पिठोलाई एउटा भाँडोमा राखेर तीन चम्चा शुद्ध घिउ र थोरै नुन हालेर मिलाउनुपर्छ। त्यसपछि अलिअलि पानी हालेर मुछ्ने, पिठो मुछ्दा अलि कडा नै हुनुपर्छ। किनभने नरम पिठोमा लिट्टी राम्रोसँग पोल्न सकिँदैन। तीन कप पिठोका लागि डेढ कप चनाको सातुलाई एउटा भाँडामा राख्ने अनि एउटा ठूलो साइजको प्याज मसिनो गरी काटेर सातुमा मिलाउने। त्यसपछि सोही सातुमा मसिनो गरी काटिएको लसुन, अदुवा, स्वाद अनुसार हरियो खुर्सानी र धनियाँको पात हाल्ने।

त्यसपछि सातुमा आधा चम्चा मंगरइलो, आधा चम्चा ज्वानो, स्वाद अनुसार कागतीको झोल, आँपको अचार, बिरेनुन, सेतो नुन स्वाद अनुसार, तोरीको तेल २ चम्चा हालेर सातुमा सबै मसला राम्ररी मिक्स गर्नुपर्छ। अन्तमा थोरै पानी हालेर सातुलाई सफा हातले मुछेर तयार पारिन्छ। ‘सातुमा तोरीको तेल र आँपको अचारको मसलाले निकै स्वाद बढाउँछ,’ पंकज भन्छन्, ‘त्यसपछि मुछिएको पिठोबाट पुरीको साइजको भाग लिएर दुवै हत्केलाको बीचमा डल्लो बनाउने अनि कचौरा जस्तो गहिरो आकार दिने। त्यसपछि तयार पारिएको सातु भरेर डल्लो बनाउनुपर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘पथर कोइराको आगोमा बिस्तारै उल्टाउँदै पल्टाउँदै पोल्नुपर्छ। यसरी पोलेको लिट्टीलाई शुद्ध घिउमा डुबाएर चोखासँग खानुपर्छ। निकै स्वादिलो हुन्छ।’

चोखा बनाउने तरिका

एउटा भान्टा, दुईवटा टमाटर र दुईवटा आलुलाई ठिक्क पाक्ने गरी आगोमा पोल्ने। पाकेपछि बोक्रा निकालेर सबैलाई एकै भाँडोमा राखेर मुछ्ने। त्यसपछि हरियो खुर्सानी, लसुन र अदुवालाई मसिनो गरी काटेर चोखामा मिलाउने। त्यसमा स्वाद अनुसार नुन हाली अन्तमा एउटा प्यानमा तोरीको तेल तताएर रायो फुराएर तरका लाउनुपर्छ।

गुणस्तरीय हेयर कलर प्रयोग गर्नुपर्छ ।

– कपालमा रङ लगाउनुपूर्व कपालको संवेदनशीलता जाँच्नुपर्छ । यसलाई ‘प्याच टेस्ट’ भनिन्छ । पहिले पनि कलर गरिसकिएको छ भने जरुरी छैन । तर, नयाँ प्रोडक्ट प्रयोग गर्दा एकपटक प्याच टेस्ट गरेर मात्र कलर गर्नु राम्रो हुन्छ । प्याच टेस्ट गर्दा चिलाउने, पोल्ने, फुल्ने, फोकाहरू उठ्ने जस्ता समस्या भएमा हेयर कलर गर्नु हुँदैन । प्याच टेस्ट गर्दा कलर एजेन्ट र हाइड्रोजन पेरोअक्साड थोरैथोरै मिसाएर नाडी, कानको पछाडि लगाएर पाँचदश मिनेटपछि पुछ्ने र २४ घण्टासम्म साइड इफेक्ट वा एलर्जी हुन्छ वा हुँदैन, त्यो हेरेर मात्र कलर गर्नुपर्छ ।

– कलर लगाउँदा एक्सपर्ट वा अनुभवीको हातबाट लगाउनु नै राम्रो हुन्छ । कपालको रङभन्दा गाढा, फिका वा फरक रङ कस्तो लगाउने हो, सोअनुरूप कलर र हाइड्रोजन पेरोअक्साइडको कन्सिसटेन्सी पनि छान्नुपर्छ । अन्यथा नचाहेको रङ निस्कने डर हुन्छ ।

– पर्म वा सीधा बनाइएको कपाल वा पहिले नै रंगाइएको वा हाइलाइट, लोलाइट गरिएको कपाल वा पूरै ब्लिच गरिएको कपाल छ भने विशेष ध्यान दिनुपर्छ । नत्र कपाललाई हानि पुग्ने डर हुन्छ । यसलाई केमिकल ड्यामेज भनिन्छ । त्यसैले सुरक्षाका उपाय अपनाएर रङ लगाउनुपर्छ ।

– कपाल झरेको, चाया परेको, घाउखटिरा आएको वा लामो बिरामी भएको अवस्थामा कपाल रंगाउनुहुँदैन । सुन्दर कपाल छ भने कलर गर्दा झनै सुन्दर देखिन्छ । कतिपय अवस्थामा समस्यायुक्त कपालमा पनि कलर गर्नुपर्ने हुन्छ । सही ट्रिटमेन्ट र सुरक्षित ढंगले कलर गर्दा परिणाम सुन्दर र स्वस्थ कपाल हुनपुग्छ । मेहदी लगाएको वा मेटालिक कलर प्रयोग गरिएको कपालमा नचाहेको रङ बस्ने डर हुन्छ ।

– कलर गरिएको कपाललाई विशेष स्याहार गर्नुपर्छ । कलरलाई नउडाउने स्याम्पू प्रयोग गरी नुहाउनुपर्छ । कन्डिसनर र ट्रिटमेन्टको प्रयोग जरुरी हुन्छ । ब्लो ड्राई, आइरन आदि प्रयोग गर्दा हिट प्रोटेक्टर स्प्रे वा लोसन लगाएर मात्र गर्नुपर्छ । कडा घाम, हावा, प्रदूषणबाट बचाउन प्रोटेक्टिभ लोसन वा स्प्रे लगाउनुपर्छ । स्विमिङ गर्नुअघि अइलिङ गर्नु राम्रो हुन्छ । यसले क्लोरिनयुक्त पानीको दुष्प्रभावबाट कपाललाई बचाउँछ ।

– गाढा कलर बसेमा ब्लिच बाथबाट फिका बनाउन सकिन्छ । र, फिका रङ भएमा आवश्यकता अनुसारको रङ थपेर मन परेको रङमा रंगाउन सकिन्छ । सुक्खा र पातलो कपालले छिटो कलर टिप्छ, तर बाक्लो र चिल्लो कपालमा रङ बस्न गाह्रो हुन्छ ।

सम्बन्ध तोड्न झैँ जोड्न सहज हुन्न । पार्टनरसँगको असझदारीमा सम्बन्ध तोड्ने विचार गर्दै हुनुहुन्छ भने निर्णय लिनुभन्दा अगाडि आफैसँग केही प्रश्न गर्नु उत्तम हुन्छ । यस्तो अवस्थामा आफैँसँग गरिने प्रश्नको अधिकांश उत्तर हो मा आयो भने ब्रेकअप गर्नु राम्रो, हैनमा आयो भने सम्बन्ध सुधार्ने बाटो अझै बाँकी छ भन्ने देखाउँछ । ब्रेकअपको निर्णय अगाडि आफैँसँग गर्न सकिने केही प्रश्न:

के पार्टनरले धोका दिइरहेको छ ?
अधिकांश सम्बन्ध तोडिनुको कारण सम्बन्धमा इमानदारिताको कमी देखिन्छ । ऊ एकभन्दा बढी सम्बन्धमा हुनसक्छ । एकभन्दा बढी व्यक्तिसँग एकैपटक डेटमा बस्ने पनि हुन्छन् । तर कहिलेकाहीँ यो शंकाको परिणाम पनि हुनसक्छ । शंकाकै भरमा वर्षौंदेखिको सम्बन्ध तोड्ने राम्रो हैन । पार्टनरको व्यवहारमाथि शंका छ भने मनमा गुम्स्याएर नराखी प्रस्ट कुरा गर्नु उत्तम । यसले झुठ बोलिरहेको हो या शंका सत्य हो भन्ने छुटिन्छ । यदि धोका दिइरहेको देखिए पुनर्मिलन भन्दा ब्रेकअपको निर्णय राम्रो हो ।

पछि पछुतो त हुन्न ?
सम्बन्ध तोड्ने निर्णय अगाडि आफैँसँग सोध्नु कतै यो निर्णयपछि पछुतो त हुन्न ? ब्रेकअप गरिसकेपछि उसको यादले धेरै सताउने पो हो कि, सँगै बिताएका पलले पटक–पटक उसैको सम्झँदा फर्काइरहने पो हो कि ? सम्बन्ध तोडेर खुसी हुन सकिन्न कि ? यी प्रश्नको अधिकांश जवाफ हो मा आयो भने सम्बन्ध सुधारमा लग्नु उत्तम ।

समय छैन भन्दै इग्नोर त गरिरहेको छैन ?
पार्टनबीच एक अर्कासँग बिताउने समय नहुँदा पनि धेरै सम्बन्ध टुटिरहेका छन् । यदि तपाईंको पार्टनरले पनि पर्याप्त समय दिइरहेको छैन भने ऊसँग समय नै नभएर नदिएको हो या बहाना बनाएको यो पाटोमा क्लियर हुन आवश्यक छ । कतिपय अवस्थामा पार्टनरसँग समय भएको बेलामा तपाईंसँग समय नहुनसक्छ, कहिले तपाईंसँग समय भएको बेलामा पार्टनर व्यस्त हुन सक्छन् । यो हो भने संयोग मात्र हो । यस्तो हो भने यसमा दुवैको दोष हुन्छ । यस्तो अवस्थामा ब्रेकअप गर्नुभन्दा समय व्यवस्थापनमा ध्यान दिनु राम्रो ।

कतै मनमा सम्मान र प्रेम नै छैन कि ?
सम्बन्धको प्रारम्भमा मनमा प्रेम भए पनि सम्बन्ध अगाडि बढेसँगै बिस्तारै सम्मान र प्रेम घट्दै जानसक्छ । यसका विविध पक्ष हुन सक्छन् । प्रारम्भमा जो सोचेको हो त्यस्तो नहुँदा, बिस्तारै विचार र प्राथमिकता फरक पर्दा यस्तो अवस्था आउन सक्छ । यदि यो चरणमा सम्बन्ध पुगिसकेको छ भने सम्बन्ध तोड्नु राम्रो । तर पार्टनरको मनमा प्रेम नभएको भ्रम हो या हैन त्यसमा भने क्लियर हुनुपर्छ ।

मानसिक तनावले ब्रेकअपको सोच त आएन ?
अहिलेको व्यस्त दैनिकीमा आउने मानसिक तनावको प्रभाव व्यक्तिगत सम्बन्धमा पनि पर्छ नै । यसले व्यक्ति झगडालु, सानो विषयमा रिसाइहाल्ने पनि हुनसक्छ । यस्तो अवस्थामा सामान्य गुनासोले पनि सम्बन्धमा प्रभाव पार्न सक्छ र व्यक्ति सम्बन्ध टुटाउने निर्णयमा पुग्नसक्छ । यस्तो अवस्थामा एकपटक विचार गरौं, सम्बन्ध जीवनको एक अमूल्य उपहार हो । सनकको भरमा यसलाई नतोडौं ।

परीक्षामा ‘ए प्लस’ आए पनि ‘बि प्लस’ वा जुनसुकै ग्रेड आए पनि त्यो तपाईंको बौद्धिक क्षमताको मापन हो। त्यसले तपाईंको आन्तरिक क्षमताको मापन गर्दैन। तपाईंको सुनिश्चित भविष्यको लागि त्यो पर्याप्त छैन। त्यस कारण ग्रेडलाई उति धेरै महत्व दिनु राम्रो होइन। अहिलेसम्म शैक्षिक क्षेत्रमा उच्च ग्रेड ल्याउन सङ्घर्षरत हुनु भयो। के अब जीवनको ग्रेड बढाउने कामको लागि तयार हुनुहुन्छ ? कक्षा दशसम्मको पढाइ एउटा अध्याय थियो। त्यसमा जे जस्तो प्रदर्शन गरियो, त्यसलाई भुलिदिनुमा नै भलाइ हुन्छ। प्लस टुदेखिको पढाइ नयाँ अध्यायको सुरुवात हो।

यस अध्यायमा तपाईं के कुरामा केन्द्रित हुनुहुन्छ र के गर्नुहुन्छ, त्यसले तपाईंको जीवन निर्धारण गर्छ। शैक्षिक ग्रेडसँगै व्यवहार कौशल विकासमा पनि ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ। आफ्नै अग्रसरतामा व्यक्तित्व विकास लगायत जीवनपयोगी शिक्षामा समय र ऊर्जा लगानी गर्नुपर्ने हुन्छ। अनि मात्र जीवनको ग्रेड बढाउन सकिन्छ। जीवनस्तर उकास्न सकिन्छ। यसका लागि केही कुरामा ध्यान दिनुपर्छ। एक, मानवीय आवश्यकता। दुई, सफल हुन चाहिने उत्कृष्ट दश कौशल। यसले शैक्षिक मात्र नभएर जीवनको ग्रेड बढाउन आधार निर्माण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

मानवीय आवश्यकता
जीवनस्तर बढाउने अभियानमा लाग्नु पहिले मानवीय आवश्यकता बारेमा ज्ञान लिनु जरुरी छ। अमेरिकी लेखक टोनी रबिन्सका अनुसार मुख्यतः मानवीय आवश्यकता ६ वटा छन्। ती हुन्ः निश्चितता, विविधता, महत्व, सम्पर्क, विकास र योगदान।

निश्चितताः हामी सन्तुलित जीवन बाँच्न चाहन्छौँ। सम्बन्ध, स्वास्थ्य र आर्थिक जस्तो संवेदनशील पाटोमा सन्तुलन कायम भएको देख्न चाहन्छौँ। कुनै किसिमको उतारचढाव भोग्न चाहदैनौँ। हरेक कुरामा निश्चितता खोज्छौँ।

विविधताः हामीलाई विविधता मन पर्छ। एकै प्रकृतिको क्रियाकलापमा व्यस्त रहन सकिँदैन। नयाँ नयाँ अनुभव सँगाल्न चाहन्छौँ। आश्चर्यचकित बनाउने, साहसिक कार्य गर्न तत्पर रहन्छौँ।

महत्वः आफ्नो महत्व झल्काउन खोज्नु मानवीय स्वभाव नै हो। अरुभन्दा महत्वपूर्ण रहेको पुष्टि गर्न हामी लागिरहेका हुन्छौँ। अग्रस्थानमा देखिन चाहन्छौँ। नोटिस हुनको लागि जे पनि गर्न तयार हुन्छौँ।

सम्पर्कः उचित सम्पर्क बिना अगाडि बढ्न त्यति सहज छैन। त्यसैले क्षमतावान् व्यक्तिसँग जोडिने चाह हुन्छ। सम्पर्कविहीन, घृणित र एक्लो रहन सकिँदैन। प्रशंसित हुन चाहन्छौँ।

विकासः जुनकुनै गतिविधिमा संलग्न होऔँ त्यसले दिन सक्ने फाइदा हेरिन्छ नै। सोही गतिविधिका कारण व्यक्तिगत स्तरमा हुने विकासक्रम हेरिन्छ। कुनै परिवर्तन अनुभूत हुँदैन, फाइदाजनक परिणाम आउँदैन र प्रगति विवरण सङ्कलन गर्न सकिँदैन भने त्यस गतिविधिलाई निरन्तरता दिनुको औचित्य रहँदैन।

योगदानः सकेसम्म सहयोग र योगदान दिन सक्नुपर्छ। असीमित क्षमता, स्रोत साधन र धन सम्पत्ति छ तर त्यसको कुनै उपयोग गरिँदैन भने जीवन अर्थपूर्ण हुन सक्दैन। आफूसँग रहेको अरुलाई दिन सक्नुपर्छ अनि मनमा शान्ति मिल्छ।

उत्कृष्ट दश कौशल
जीवनस्तर उकास्ने अभियानमा लाग्नु पहिले ज्ञान लिनुपर्ने अर्को विषय हो, उत्कृष्ट दश कौशल। वल्र्ड इकोनोमिक फोरमले हरेक वर्ष उत्कृष्ट दश कौशलको रिपोर्ट निकाल्ने गर्छ। सन् २०२० मा सफल हुन चाहिने उत्कृष्ट कौशल यस प्रकार छन्ः जटिल समस्या समाधान, गहन सोचाइ, रचनात्मकता, मानवीय व्यवस्थापन, अरुसँगको समन्वय, भावनात्मक बुद्धिमता, निर्णय र निर्णय लिने, सेवा अभिविन्यास, सम्झौता रर संज्ञानात्मक लचिलोपन

यी उत्कृष्ट दश कौशलको सूचीमा हरेक वर्ष फेरबदल हुन सक्छ। यति मात्र होइन नयाँ कौशल पनि सुचीकृत हुने सम्भावना उत्तिकै रहन्छ। जो व्यक्ति उत्कृष्ट दश कौशलमा महारत हासिल गर्न सक्छ, उसले चाहेको जीवन निर्माण गर्न सक्छ। यसर्थ उत्कृष्ट दश कौशल सूचीअनुरुप चल्न अभ्यस्त रहनुहोस्।

अब गर्ने के ?
मानवीय आवश्यकताहरु के–के हुन्, त्यसको मोटामोटी जानकारी भएको हुनुपर्छ। भविष्यमा सफल हुन अत्यावश्यक कौशलको बारेमा पनि जानकारी भयो। उसो भए ती आवश्यकता परिपुर्ति गर्न के गर्ने ? कौशल कसरी निर्माण गर्ने ? यस्ता प्रश्नहरू उठेका हुन सक्छन्। त्यसका लागि निम्न कार्यनीति अवलम्बन गर्न सकिन्छः

(क) क्षमता र मुल्य मान्यता अनुसार उद्देश्य लिनेः हरेक व्यक्तिको अद्वितीय क्षमता हुन्छ। आफ्नो क्षमता के हो त्यो चिन्ने कोसिस गर्नोस्। तपाईंमा डाक्टर बन्ने क्षमता छ कि इन्जिनियर बन्ने, वक्ता बन्ने क्षमता छ कि लेखक बन्ने, मनोवैज्ञानिक परामर्शदाता बन्ने क्षमता छ कि राजनेता, कलाकार बन्ने क्षमता छ या अरु अन्य क्षमता छ ? त्यसमा स्पष्ट रहनुहोस्। अझै पनि भ्रममा हुनुहुन्छ भने स्रोत व्यक्तिको सहयोग लिनुहोस्। त्यसैगरी हरेक व्यक्तिको फरकफरक मूल्य मान्यता हुन्छ। तपाईंको प्रमुख मूल्य मान्यता के हो ? सम्मान हो या स्वतन्त्रता, सफलता हो या स्वस्थ्य, प्रेम हो या मित्रता, विज्ञान हो या आध्यात्मिक कार्य, शान्ति हो या सत्य ? आफ्नो प्रमुख मूल्य मान्यता बारेमा प्रस्ट रहनुहोस्। आफ्नो क्षमता र मुल्य मान्यता थाहा भएपछि त्यहीअनुसार लक्ष्य निर्धारण गर्नोस्। शैक्षिक क्षेत्र त्यहीअनुसार छनोट गर्नोस्। परिवारले के भन्छ ? साथीभाइ के पढ्दै छन् ? के गर्दै छन् ? त्यसको अनुसरण गर्नु बुद्धिमानी कदम होइन। अरु हिँड्ने बाटो भन्दा पनि आफ्नो मनले रोजेको बाटो हिँड्नुहोस्।

(ख) लर्न, अनलर्न र रिलर्नः यसको अर्थ हो सिक्नु, सिकेको भुल्नु र पुनः सिक्नु। एल्भिन टोफलर भन्छन्, ‘एक्काइसौं शताब्दीको अशिक्षित मानिस ती होइनन् जो पढ्न र लेख्न जान्दैनन् तर ती हुन् जो सिक्न, सिकेको भुल्न र पुनः सिक्न जान्दैनन्।’ सिक्ने क्रम बालापनदेखि सुरु हुन्छ। र, यो सिक्ने क्रम कहिल्यै अन्त्य हुँदैन। जीवनको अन्तिम घडीमा पनि सिक्ने क्रम जारी रहन्छ। अहिलेसम्म सिकाइको मात्रा कति भयो होला ? तपाईं निरन्तर सिक्नमा लाग्नुभयो र त्यसैलाई परिपूर्ण ठान्नु भयो भने के हुन्छ ? तपाईंको सोच खुम्चिन थाल्छ। इगो बढ्दै जान्छ। तपाईंमा मैले यति जानेको छु, बुझेको छु भन्ने घमण्ड पैदा हुन्छ। हरेक सेकेण्ड नयाँ नयाँ आविष्कार भइरहेका छन्। अनगिन्ती विषयमा अध्ययन सञ्चालन भइरहेका छन्। रिसर्च पेपर छापिएका छन्। यस्तो अवस्थामा तपाईं आफूले सिकेको कुरामा लिप्त हुनुभयो भने कहीँ कतै पुग्न सक्नु हुन्न। त्यसैले सिकेको कुरा आफ्नो लागि उपयुक्त नभए त्यसलाई भुल्न सक्नुपर्छ। यसले पुनः सिक्ने वातावरण बनाइदिन्छ।

(ग) व्यक्तित्व विकास कार्यलाई प्राथमिकतामा राख्नुः व्यक्तित्व विकास गर्नु सफलताको ग्यारेन्टी हो। यसो भन्दैमा सबैले व्यक्तित्व विकासमा समय र ऊर्जा लगानी गर्छन् भन्ने छैन। यसका लागि धैर्य, लगनशीलता र जुनून चाहिन्छ जुन हर व्यक्तिमा हुँदैन। अधिकांश छोटो र सजिलो बाटो रोज्छन्। अन्ततः असफल र पीडित व्यक्ति हुन पुग्छन्।

एक व्यक्तिको भविष्य उसले लिने छनोटमा भर पर्छ। प्रिय विद्यार्थी भाइबहिनीहरु तपाईंलाई जीवनको ग्रेड बनाउने अवसर उपलब्ध छ। त्यसको लागि अग्रिम शुभकामना !

नागरिक नायक मनोनयन फारम

फारम भर्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस्

के हो नागरिक नायक ?

नेपाल रिपब्लिक मिडियाले समाज परिवर्तनका लागि सकारात्मकभूमिका खेल्ने कुनै पनि व्यक्ति वा संस्थालाई सम्मान गर्दै तिनको काम र तिनले खेलिरहेको भूमिकालाई उजागर गर्ने गर्छ । यस्ता व्यक्ति र संस्थाबारे प्रचार प्रसार गर्दै तिनलाई थप उत्प्रेरित गराउने अभियान हो– नागरिक नायक सम्मान ।

नागरिक नायक हुन कुनै पनि व्यक्तिवा संस्थाले निम्नलिखित क्षेत्रमा भूमिका खेलेको हुनुपर्नेछ :

• सर्वसाधारणको सामाजिक तथा आर्थिक सम्वृद्धिका लागि भूमिका खेलेको हुनुपर्छ ।
• समाजलाई वैचारिक रूपमा डोहोर्‍याएको हुनुपर्छ ।
• परिवर्तनकारी भूमिका खेलेको हुनुपर्छ ।
• सामाजिक तथा सामुदायिक रूपमा जोडिएको हुनुपर्छ ।
• सामाजिक उद्यमशीलता बढाएको हुनुपर्छ ।
• नाफालाई समाजको वृहत्तर क्षेत्रको हित निम्ति सदुपयोग गरेको हुनुपर्छ ।

नेपाल रिपब्लिक मिडियाको वार्षिक स्थापना दिवसका अवसरमा देशका प्रभावशाली राजनीतिक, व्यवसायिक, सामाजिक कार्यकर्ता, कूटनीतिज्ञ र विकास तथा अन्य क्षेत्रका लब्धप्रतिष्ठित व्यक्ति उपस्थित भव्य समारोहबीच नागरिक नायक अवार्ड प्रदान गरिन्छ । यस अभूतपूर्व जमघटको अवसरमा ती परिवर्तनकारी संस्था तथा व्यक्तिलाई देशका प्रतिष्ठित नागरिकले प्रत्यक्ष भेटी उनीहरूको अनुभव सुन्ने मात्र होइन थप उत्प्रेरणा र कामका लागि सम्भावनाको बाटोसमेत खोल्न सक्छन् ।

नागरिकबाटै बन्छन् नायक

आफू वरपर ससानो समुदायमा गरेका ससाना कामले ठूलो प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । यस्ता कुनै व्यक्ति वा संस्थालाई चिन्नु हुन्छ ? परिवर्तनकारी त्यस्ता कुनै व्यक्ति वा संस्थालाई समाजबाहिर राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रियरुपमा चिनाउनु पर्छ भन्ने मान्यता राख्नुहुन्छ भने आउनुहोस्, तिनका कामको सराहना गर्दै त्यस्ता नारी वा पुरूष मात्र होइन संस्थालाई समेत नागरिक नायक बनाउन भूमिका खेल्नुहोस् । त्यस्ता संस्था व व्यक्तिलाई नागरिक नायक अवार्ड दिलाउन मनोनयन गरी हामीलाई सहयोग गर्नुहोस् ।

को हुनेछ नागरिक नायक?

सामान्य नागरिकबाटै बन्छन् एक प्रेरक नायक भन्ने विचारका साथ हामीले हरेक वर्ष विभिन्न क्षेत्र, स्थान र विधाबाट यस्ता नागरिक वा संस्थाको खोजी थालेका छौँ, जसले समाजको हितमा दूरदर्शिता देखाएको होस् र देश तथा जनताका लागि आशा र मार्गनिर्देशन गरेको होस् ।

नेपाल रिपब्लिक मिडियाद्वारा समाज परिवर्तनका लागि सकारात्मक भूमिका खेल्ने कुनै पनि व्यक्ति वा संस्थालाई गरिने सम्मान, तिनको काम र तिनले खेलिरहेको भूमिकालाई उजागर गर्ने र तिनको प्रचार प्रसार गर्दै तिनलाई थप उत्प्रेरित गराउने उद्देश्यका साथ चालिएको अभियान नै नागरिक नायक हो ।

यो सम्मान हरेक वर्ष नागरिक दैनिक, रिपब्लिका अंग्रेजी दैनिक, शुक्रवार साप्ताहिक तथा नागरिक परिवार मासिक म्यागेजिनको प्रकाशक नेपाल रिपब्लिक मिडियाको वार्षिक स्थापना दिवसको अवसरमा देशका प्रभावशाली राजनीतिक, व्यावसायिक, सामाजिक कार्यकर्ता, कूटनीतिज्ञ र विकास तथा अन्य क्षेत्रका लब्धप्रतिष्ठित व्यक्तिहरूको भव्य उपस्थिति र भव्य समारोहबीचमा उच्च सम्मानसाथ प्रदान गरिन्छ ।

नागरिक नायकका कार्य प्रेरणादायक हुनुपर्छ र सो कार्यले देशको नागरिकको सामाजिक र आर्थिक उन्नतिका लागि प्रभावशाली भूमिका खेलेको हुनुपर्छ । समाजमा अभिनव र आधारभूत परिवर्तन ल्याउन सक्ने, वैचारिकरुपमा अब्बल र आफ्नो विचारले समाजलाई डोर्याउन सक्ने, सामाजिक कार्यमा उद्यमी तथा सामुदायसँग नजिक रहेर कार्य गरेको व्यक्ति वा संस्था नै यस सम्मानको हकदार हुन्छन् ।

यस सम्मानपछि मिडियामार्फत् उजागर गरिने उनका कार्यलाई नायकको यात्रा कथा र अनुभव संसारले सुन्नेछ । देश र विदेशबाट कयौं सहयोगी हातहरु उनको अभियानका लागि उठ्नेछन् । यसबाट नागरिक नायक वा संस्थाको कार्यको उचित सराहना हुन पुगी आफ्नो कार्यलाई निरन्तरता दिन र अन्यलाई सिको गर्न थप हौसला र उत्प्रेरणा मिल्ने छ भन्ने हाम्रो विश्वास छ । यही उत्प्रेरणा र निरन्तरताबाट नै आगामी दिनहरुमा नयाँ नयाँ क्षेत्रबाट महान् नवीन नायकको उत्पत्ति हुनेछ र अन्ततः एक साधारण नागरिकबाट नै सम्मान योग्य नागरिक नायकको जन्म हुनेछ ।

नागरिक नायक मनोनयन फारम

फारम भर्न यहाँ क्लिक गर्नुहोस्

नेपाली आख्यान जगत्मा परिचय बनाउन सफल उपन्यासकार सानु शर्माको नवीन आख्यान हो, उत्सर्ग उपन्यास। सामाजिक धरातलमा मानिसका बाध्यता र विवशताका बीचोबीच बच्चाको मानसिक संवेग, असर र प्रभावको सूक्ष्म विश्लेषण यस उपन्यासमा पाइन्छ।

मुख्य पात्र आर्याको वरिपरि घुमेर आर्याकै चरित्रसँग बगेको यस उपन्यासको कथावस्तु आर्याको मनोविश्लेषण साथै सामाजिक यथार्थको द्वन्द्वमा बगेको छ। चरित्रप्रधान यस उपन्यासमा बालमनोविज्ञान र बालकहरूले भोग्ने र भोगेका बाल्यकालका कुराको दीर्घ असरका चित्र पाइन्छन्।

मानव शरीरको प्रथम बिन्दु नै बाल्यावस्था हो, जो अन्तर्चेतमा अबोध संवेदनाले छोइँदै जान्छ। मानिसको जन्मपश्चात्का केही वर्ष बाल उमेरले समेटेको हुन्छ, जसलाई छोइछोई मन–मस्तिष्क सक्रिय बन्छ, आदत बन्छ, व्यवहार सिकिन्छ। मन र तनको सञ्चालन हुन्छ। त्यहीँबाट जीवनीय आवश्यकता महसुस हुन्छ।

सहज रूपमा स्वाभाविक उमेरसँग मन–मस्तिष्क बढ्न पाएन भने मानिसको चेतन स्वभाव, अस्वाभाविक बन्दछ। यस उपन्यासकी मुख्य पात्र आर्याको बाल्यकाल स्वाभाविक तरिकाले आमाको स्नेह र रेखदेखमा बित्न पाउँदैन।आर्यालाई बाआमाको खाँचो, बालरुवाइ र निराशा अनि शून्यताले वितृष्णा बनेको अवस्था पढ्दा पाठकको मन विदीर्ण बन्छ र आमा–मनहरू सजग हुन खोज्छन्– कहीँ बाध्यता र विवशताको बहानामा छोराछोरी हामीबाट टाढा त छैनन् रु

सानैदेखि होस्टलमा राखिएकी आर्या एककाँटे स्वभावकी बन्दछे। जिद्दीपन उसको आदत बनेको छ। बाल्यकालदेखि किशोरावस्थासम्म एक्लै बस्नुपर्ने पीडाका वरिपरि उसका गुनासा हरदिन, हरक्षण आफूसँगै रहन्छन्। हरपल मेरो साथमा मेरो परिवार हुनुपर्ने, मेरी आमा मैसँग हुनपर्ने मेरो आवश्यकता मेरा अभिभावक हुन्, किन मलाई एक्लै छोडे भन्ने कुरामा प्रायः उसका आँसु बगेका छन्।

किशोरावस्थाको पहिलो खुड्किलोमै रजस्वला भएका दिनको पीडा अझ चर्को छ, एक्लै बसेकी बालिकाको माध्यमबाट। अन्जानमै अति नै झुट बोल्न सक्ने गौरव पात्रसँग उसको प्रेम बसेको छ। छोड्छु छोडछु भन्दाभन्दै गौरवको सान्निध्यमा रहन ऊ यसरी बाध्य बनाइएकी छ कि कतिपटक आफैँ बाआमाको र आफ्नै विश्वासमा घात भएको छ। हरेक तरहबाट उम्कन खोज्दा पनि झन्झन् फस्दै गएकी आर्या अन्ततः गौरवसँगै गएकी छ।

उपन्यासको कथानक सुखान्त भएर टुङ्गिन्छ तर उपन्यासका हरेक परिच्छेदमा आर्याको मनोलाप छ। उपन्यासमा आर्या र गौरवले विक्षिप्त बनेर आत्महत्या गर्न खोज्नु कुतूहलताको चरमोत्कर्ष हो। आर्याको बालमस्तिष्कमा परेको असरका कारण जिद्दी, स्वपीडक र परपीडकको मध्यमा देखिन्छे।आफूलाई एक्लै रुवाएर छोडेर जाने बाआमाको मायाको सम्मान गर्न सकेकी छैन उसले चाहेर पनि।

यस उपन्यासमा मनोविश्लेषणका साथै सामाजिक यथार्थको चित्रण पनि छ। बाहुन र नेवारको जातीय द्वन्द्व, सामाजिक स्तरको स्वाङ र बाबुआमाले बच्चाको उज्ज्वल भविष्यका नाममा एक्लोपनको सिकार बनाएका बच्चाको मनस्थितिको चित्राङ्कन प्रशंसनीय छ। मानिसले जीवनमा भौतिक सुख चाहन्छ या आत्मिक आनन्द, यस पक्षमा सधैँ सङ्घर्ष देखाइए तापनि पात्रहरूले भौतिक सम्पन्नता र सहायताविना केही गर्न नसकेको तितो यथार्थ पनि छ। कहीँकहीँ यौन–स्वतन्त्रता, यौन–मनोविश्लेषण, मनोविश्लेषणका कुराकानी द्वन्द्वग्रस्त छन्। पात्रहरू मानसिक रोगी लाग्छन्।

यस उपन्यासका प्रमुख पात्र आर्या र गौरव हुन्। सहायक पात्रमा आर्या र गौरवका आमा–बा र मुख्य सहायक पात्र आदित्य हो, जसको कारण उपन्यासले केही फरक स्वाद दिन पाउँछ। गौरव र आर्याकै वरिपरि घुमेको कथावस्तुले आदित्यमा गएर विश्रान्ति लिएको छ। विश्रान्ति लिनु अघिका हरेक परिच्छेद आर्याको मनोदशा, नियति र भोगाइले मर्माहत छन्, दुखेका छन्। एउटी केटीले के गर्नुहुन्छ, के गर्नुहुन्न भन्ने ठीक–बेठीक छुट्ट्याउने विवेक बोके पनि उसलाई परिस्थिति र अवस्थाले विवश र लाचार बनाएको छ।

कथावस्तु नाटकीय शैलीमा समाप्त हुन्छ। आर्या मनोवैज्ञानिक चरित्र हो। गौरवलाई स्वीकार्न नसक्नु र छोड्न पनि नचाहनु उसको अहंवृत्ति र आत्मरतिको सङ्केत हो। उसको उमेरको विकास सँगसँगै मनोविकार विकास भएको छ। हरेक परिच्छेदमा बाआमालाई सजाय दिने र एक्लै पारेकामा प्रशस्त गुनासा छन् उसका। जीवनको माया नभएको महत्वहीन उदास र एकलकाँटे अभिव्यक्ति निराशाका द्योतक बनेर बोलिएका छन्। त्यति हुँदाहुँदै पनि गौरवको प्रेम, आर्याको समर्पणले कहीँकहीँ पाठकलाई रोमाञ्चित बनाउँछ भने अधिकांश कथावस्तुले पाठकलाई पीडा नै दिन्छ। भौतिक सुख मात्र सबै थोक होइन, मानसिक सुख मत्वपूर्ण छ भन्ने सन्देश दिँदादिँदै पात्रहरू आफ्ना ठाउँबाट विचलित छैनन्। गौरव पात्र त गद्दार नै छ।

यो उपन्यास अस्वाभाविक लाग्ने घटना र चरित्र संयोजन गरेर लेखिएको मनोवैज्ञानिक उपन्यास हुँदाहुँदै पनि यस्ता कथावस्तु र घटना हामी हाम्रा समाजमा जताततै पाउन सक्छौँ। यसले व्यक्तिको बृहत् मनको चिरफार गरेको छ। प्रायः पात्र मनोरागी हुने, कुण्ठा र मनोविकृतिकै कारण बारम्बार पात्र दुःखी हुने सामाजिक धरातलमा उभ्याएर उपन्यासकारले बाआमाको कर्तव्य र बालमनोविज्ञानको चित्र प्रस्तुत गरेकी छन्। यस उपन्यासका पात्र विसङ्गतिवादी र अस्तित्ववादी पनि देखिन्छन्।

उपन्यासकी मुख्य पात्र आर्यालाई होस्टलको बसाइपछि निराश भएर एकान्त जीवन व्यतीत गर्ने बानी परेको छ। ऊ सधैँ निराश र शून्यवादी दृष्टिकोणले जीवनलाई हेर्दै बाँच्ने र रमाउने इच्छा नभए पनि जीवन घिसार्न बाध्य छे। ऊ बाआमाले भनेको नमान्ने हरेक कुरामा विद्रोह गर्ने, फेरि बाआमालाई दुखाउन पनि नचाहने, आफूलाई कुनै कुरामा योग्य नसम्झने विङ्गतिको नमुना हो भने गौरव पनि विसङ्गतिपूर्ण र खराब चरित्रको पात्र हो।

पूर्वदीप्ति शैलीमा लेखिएको यो उपन्यास कुतूहलका दृष्टिले सबल उपन्यास हो। सामाजिक धरातललाई नछोडीकन पात्रको मनको विश्लेषण, मानसिक विकास, समाज, संस्कृति र अभिभावकीय सोचाइको स्तरलाई व्याख्या–विश्लेषण गरेर हाम्रो सामाजिक चिन्तन र अभिभावकीय दायित्व निर्वाह गर्नु सानो कुरा होइन है भन्ने चिन्तन दिनु उपन्यासको उद्देश्य हो।

आर्या आफैँ कथावाचक रहेकी छ। करिब १५ वर्ष जतिको कालखण्डलाई समेटिएको उपन्यासमा काठमाडौं र अस्ट्रेलियाको परिवेशको चित्रण गरिएको छ। सिङ्गो उपन्यास पढ्दा आर्या, गौरव, आदित्य आदिले भोगेको परिवेशप्रति पाठकको समवेदना जान्छ भने अन्य पात्रप्रति घृणा। हरेक पात्रलाई हरेक दृष्टिकोणबाट प्रेम आवश्यक हुन्छ तर प्रेम भौतिक नभई आत्मिक वस्तु हो भन्ने सत्य उपन्यासकार सानु शर्माले उपन्यासका माध्यमबाट व्यक्त गरेकी छन्।

उखानै छ– चिन्ताले चितामा पुर्‍याउँछ । यद्यपि, चिन्ता आफैँमा रोग होइन । तर, यसले थुप्रै शारीरिक तथा मानसिक रोगलाई जन्म दिने भएकाले मानव स्वास्थ्यका लागि यो घातक मानिन्छ । चिन्ताले गर्ने हानि डिप्रेसन निम्त्याउँछ चिन्ता र तनाव कम गर्न अथवा व्यवस्थापन गर्न सकिएन भने यसले डिप्रेसन र साथै अन्य कडा खालका मानसिक रोग निम्त्याउँछ । रोग लगाउँछ चिन्ता र तनाव लिने व्यक्तिमा क्यान्सर, फोक्सोसम्बन्धी रोग, लिभर सिरोसिस, उच्च रक्तचाप, मधुमेहजस्ता रोग लाग्ने जोखिम बढी रहेको विभिन्न अनुसन्धानले देखाएका छन् ।

यौनजीवन बिगार्छ तनाव र चिन्ताका कारण शरीरभित्र उत्पन्न हुने रसायनले यौन उत्तेजना जगाउने रसायनलाई निस्तेज गरिदिन्छ, जसले गर्दा व्यक्ति यौनप्रति कम इच्छुक हुँदै जान्छ । चिन्ता लिने व्यक्तिको शरीरमा सेक्स हार्मोन टेस्टोस्टेरोनको मात्रा कम हुन्छ । कपाल झर्छ चिन्ता लिँदा शरीरमा कोर्टिसोल नाम गरेको हार्मोन उत्सर्जन हुन्छ, जसले कपालका जरालाई कमजोर गरिदिन्छ र कपाल झर्न थाल्छ । दाँत बिगार्छ चिन्ता बढी लिने व्यक्तिमा दाँत खिइने, गिजामा समस्या उत्पन्न हुने देखिएको छ । मुटु कमजोर बनाउँछ चिन्ता लिँदा मुटुका मांसपेशी कमजोर हुन्छन् ।

स्ट्रेस हार्मोनले मुटुको धड्कन बढाउने र नसा संकुचित गरेर रक्तसञ्चारमा बाधा उत्पन्न गराउँछ । यस्ता व्यक्तिलाई हृदयाघात हुने जोखिम बढी हुन्छ । मोटो बनाउँछ चिन्ता लिने कतिपय व्यक्ति जति खाए पनि अघाउँदैनन् । एउटा अनुसन्धानले देखाएअनुसार त्यस्ता मानिसले ४० प्रतिशत बढी खाना खाने गर्छन्, जसले गर्दा शरीर थसुल्लो पल्टिन्छ । बूढो बनाउँछ सधैं चिन्तामा रहने व्यक्तिको शरीरमा नयाँ कोषिकाको विकास ढिलो हुन्छ, जसले गर्दा व्यक्ति चाँडै बूढो देखिन्छ । छालामा चाउरी पर्ने, मांसपेशी कमजोर हुने, आँखा कमजोर हुनेजस्ता बुढ्यौलीका संकेत चाँडै देखा पर्छन् । रोगप्रतिरोधी क्षमता घटाउँछ चिन्ता लिइरहने व्यक्तिको शरीरमा रोगप्रतिरोधी क्षमता घट्न जान्छ, जसले गर्दा त्यस्ता व्यक्तिलाई रुघाखोकी, ज्वरोजस्ता रोग लागिरहन्छन् । जिनमा असर गर्छ चिन्ता लिनाले मानिसको जिनमै बदलाव आउँछ ।

शरीरमा कति बोसो लाग्ने, रोगप्रतिरोधी क्षमता कस्तो हुने, बुढ्यौली कहिले सुरु हुने, क्यान्सर लाग्ने कि नलाग्ने भन्ने कुरा जिनले धेरै हदसम्म निर्धारण गर्ने गर्छ । चिन्ता लिने व्यक्तिको जिन यी स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउने किसिमले ‘मोडिफाइड’ हुँदै जान्छ । दिमागमा असर गर्छ चिन्ताले दिमागमा रहने हिप्पोक्यामस भन्ने भाग ‘ड्यामेज’ गरिदिन्छ । परिणामतः व्यक्तिको स्मरणशक्ति घट्छ । शरीरमा विकार बढाउँछ चिन्ता लिँदा बोसो र चिनीयुक्त खानाप्रति आसक्ति बढ्न जान्छ, जसले शरीरमा विकार निरन्तर सञ्चय गर्दै लान्छ र शरीर विभिन्न रोगको घर बन्न पुग्छ । जीउ दुख्छ चिन्ता र तनाव लिइरहने व्यक्तिको हड्डीमा खनिजकोे मात्रा घट्न जान्छ । निरन्तर चिन्ता लिने व्यक्ति जीउ दुख्ने समस्याबाट आक्रान्त हुँदै जान्छ ।

चिन्ताबाट कसरी बच्ने ?
शारीरिक श्रम गर्ने
शारीरिक श्रम गर्दा शरीरमा हुने स्ट्रेस हार्मोनको मात्रा घट्छ र तनाव कम हुन्छ । त्यही भएर काममा जाँदा गाडीको सट्टा पैदल अथवा साइकलमा जान जोड गर्नुपर्छ ।
व्यायाम
नियमित व्यायाम गर्नाले शरीरमा अक्सिजनको मात्रा बढ्छ र रक्तसञ्चार तीव्र हुन्छ, जसले स्ट्रेस हार्मोनको मात्रालाई कम गरिदिन्छ ।
प्राणायाम गर्ने
प्राणायाम श्वासप्रश्वासको विधि हो । गहिरो सास लिने र फाल्ने, फोक्सोभरि सास भर्ने र फाल्ने आदि गर्नाले समग्र शरीरमा अक्सिजनको ‘इन्टेक’ बढ्छ । अक्सिजनको इन्टेक बढ्यो भने तनाव स्वतः कम हुँदै जान्छ । तनाव बढी हुनेले भस्तृका, कपालभाँती, अनुलोमविलोम, भ्रामरीजस्ता प्राणायामका विधि अभ्यास गर्नु राम्रो हुन्छ ।
घुलमिल बढाउने
चिन्ता र तनाव भएको बखत एक्लै घोरिएर बस्नुको सट्टा साथीभाइसँग घुलमिल हुनुपर्छ । यसले तनाव कम गर्छ ।
बेस्कन हाँस्ने
बेस्कन हाँस्दा शरीरमा खुशी बनाउने हार्मोन बढ्छ र चिन्ता दिलाउने हार्मोन घट्छ । तसर्थ, बिहान–बेलुका बेस्कन हाँस्ने गर्नुपर्छ ।
गीत सुन्ने
गीत सुन्दा पनि चिन्ता कम हुने विभिन्न अनुसन्धानले देखाएका छन् ।
सत्य स्वीकार गर्ने
कुनै कुरा गुमेको कुराले चिन्ता भएको छ भने गुमेको कुरालाई स्वीकार गर्नुपर्छ । सत्य स्वीकार गरेपछि परिवर्तनप्रति अभ्यस्त हुँदै गइन्छ र चिन्ता क्रमशः कम हुँदै जान्छ ।

अनुहार देखेर, मेरो हृदय कहिल्यै रोकिएन,

तर, तिम्रो हाँसोले मेरो हृदय धेरैपटक टक्क अडिएको छ !

रोज डे, प्रपोज डेदेखि सुरु हुने भ्यालेन्टाइन सप्ताह, चकलेट डे, हग डे हुँदै ‘भ्यालेन्टाइन्स डे’ मा गएर टुंगिने रहेछ। पश्चिमाले मनाउन सुरु गरेको भए पनि नेपालीमा समेत यसको प्रभाव पार्न थालेको सामाजिक सञ्जालमा सार्वजनिक हुने फोटोबाट प्रष्ट हुन्छ। युवाहरूको त कुरा छाडौं, अनुहारमा चाउरीको रेखा देखिन थालेका बाआमाले एक अर्कामा गुलाफको फूल साटेको देख्दा कसलाई खुसी लाग्दैन र ! यसले प्रष्ट पार्छ प्रेम दिवस आयातित पर्व भए पनि प्रेम सबैको स्वभाव हो।

गज्जबको संयोग के भने नेपालमा स्वस्थानी महिना सुरु भएर अन्त्य हुने समयमै प्रेम दिवस पर्छ। प्रेम दिवस थाहा हुने हाम्रा युवाहरूलाई स्वस्थानीको महत्व र स्वस्थानी कथाबारे भने जानकारी छैन। सन्त भ्यालेन्टाइन (पुजारी) एउटी प्रेमिकाको प्रेममा परेको प्रसंग जोडिएर आउने भ्यालेन्टाइन डे (प्रेम दिवस) पूर्ण प्रेममा आधारित प्रचलन हो, भने, शिव र सतीदेवीको कथामा आधारित श्री स्वस्थानी ब्रत कथा प्रचलन पनि पूर्ण प्रेममा आधारित कथा हो। प्रेमका लागि बीचमा आउने चुनौतीका प्रसंग दुवै कथामा आउँछन्। तर, जसरी प्रेम दिवस एउटा स्थापित पर्वको रूपमा विकसित हुँदै आएको छ, त्यसरी नै स्वस्थानीको महिमालाई यसका गुण, दोष केलाउँदै, परिस्कृत बनाउँदै शक्तिपीठहरूको माध्यमबाट पर्यटकीय स्थललाई निरन्तरता दिन सकिएला ?

एक युगल जोडीको प्रेम कथामा आधारित किंवदन्ति जोडिएर फेब्रुअरी १४ अर्थात् प्रेम दिवसको रूपमा रोम, अमेरिका, लन्डनलगायतका देशहरूबाट भए पनि १०/१५ वर्षदेखि नेपालमा मनाउने प्रचलन बर्सेनी बढ्दै गएको छ। विशेष गरी युवा जमातमा आफ्ना प्रेमी–प्रेमिकाबीच रातो गुलाफ, भ्यालेन्टाइन चकलेट, कार्ड र उपहार आदान–प्रदान गर्ने प्रचलन छ। यसले चकलेट, गुलाफ र कार्डको माध्यमबाट व्यापारमा समेत सघाउ पु¥याएको देख्न सकिन्छ।

त्यसो त स्वस्थानी कथा पनि यस्तै प्रेम प्रसंगबाट सुरु भएको कथा वाचनमा उल्लेख छ। सदियौंदेखि प्रचलनमा आएको स्वस्थानी व्रत कथामा विभिन्न कथाका प्रसंग जोडिए पनि ७ वर्षकी गोमाले ८० वर्षका महादेव पाउन बसेको व्रत भित्र प्रेम मात्र नभएर सुरक्षा, सहारा र कल्याणकारी भावनाको तथ्य अवश्य लुकेको हुनुपर्छ। शिव अर्थात् महादेव भन्नासाथ कल्याणकारी भन्ने बुझिन्छ। त्यसमा पनि देवहरूका देव महादेव जसको अर्थ दाता, दिनेवाला भनेर बुझिन्छ।

उनै कल्याणकारी, दाता, देवका पनि देव जस्ता गुणहरूले भरिएका पति सबै पत्नीहरूले पाउन चाहन्छन् भन्ने एउटा प्रतीकात्मक र संकेतात्मक सन्देश स्वस्थानी कथाले दिन खोजेको हुनुपर्छ। अन्यथा ७ वर्षकी बालिका र ८० वर्षका वृद्धको विवाह त्यो समयमा पनि कल्पना बाहिरकै हुनुपर्छ। स्वस्थानी व्रतको कथामा कतै शिव शर्मा ब्राह्मण र उनकी ब्राह्मणी सतीलाई कुनै सन्तान नहुँदा दुःखी भएको कुरा आउँछ। त, कतै उनीहरूको पुण्यले गर्दा एउटी गाईको गोबरमा उत्पन्न रूपवती कन्याको गोमा नाम राखेर शिव शर्माले पालेको र ठूली भएपछि संन्यासी भेषमा आएका भगवान् शिवलाई तुरुन्त भिक्षा नदिँदा उनले ‘८० वर्षको बुढो पति होस्’ भन्ने श्राप दिएको। अनि पछि त्यस्तै भएर वृद्धबाट गोमाको गर्भमा पुत्र रहेको प्रसंग जोडिएर आउँछन्।

महिला अधिकारको आवाज र बालविवाहविरुद्ध अभियानमा लागेको आजको समाजमा स्वस्थानीको कथाले सकारात्मक अर्थ दिँदैन। यो कुनै पण्डितद्वारा आफ्नो अनुकूलतामा बनाइएको कथा भनेर अर्थ लाग्ने गरेको छ।

त्यस्तै, कतै दक्षप्रजापतिकी पुत्री सतीदेवीको विष्णुको सहयोगमा महादेवको साथमा विवाह भएको र दक्षप्रजापतिले आफ्ना पती शिवको निन्दा गरेको सहन नसकी सतीदेवीले प्राण त्याग गरेको प्रसंग आउँछ। भ्यालेन्टाइन डे बुझ्ने र स्वस्थानी नबुझ्ने हाम्रा युवा पुस्तालाई स्वस्थानीको वर्णन कसरी गर्ने त्यो एउटा चुनौतिको विषय पनि छ। आफ्ना छोरीलाई स्थान नदिएर मित छोरालाई प्राथमिकतामा राखिनुले छोरीप्रतिको भेद र छोराको उच्च भूमिका कति जायज छ, जस्ता प्रसंग सहित सकारात्मक र नकारात्मक पक्षलाई कसरी केलाउने अनुसन्धानको रूपमा पनि लिन सकिन्छ।

प्रेमी–प्रेमिकाबिचको प्रेम होस् या पति–पत्नीबिचको प्रेम, बा–आमा र छोराछोरीबीचको प्रेम या अरू कुनै सम्बन्ध बनाएको प्रेम होस्। सम्बन्ध छ र प्रेम छ, यो कारणबस गरिएको जस्तो प्रेम नै हामीले बुझेको हुनुपर्छ। त्यसैले त सम्बन्ध रहँदासम्म प्रेमको अनुभूति छ, रमाइलो र खुसी छ। सम्बन्धमा टकराव आउना साथ सबै खत्तम, छुट्यो प्रेम, अब प्रेममा मुद्दा पर्न थाल्छ। प्रेम अब न्यायका लागि अदालत धाउन थाल्छन्। यही यथार्थता हाम्रो समाजमा, राष्ट्रमा हामीले भोगेका, देखेका र जानेका यथार्थता हुन्। प्रेमको वास्तविक महत्व थाहा नभएको, प्रेमलाई जीवन जिउने सूत्र नबनाएको, प्रेमलाई देखासिकीको रूपमा अपनाइएको र प्रेमलाई प्रेम नै रहन नदिएर यसलाई आफ्नो स्वार्थसँग, सम्बन्धसँग जोडिएको छ भन्दा अनुपयुक्त नहोला।

प्रेम कुनै उपन्यास र सिनेमा अनि कथा होइन जो कहीँबाट सुरु हुन्छ र कतै गएर टुंगिन्छ। यो त भित्रको अनुभूति हो जसले बिना कारण जीवनमा ऊर्जा प्रदान गर्दछ। प्रेम भित्र डुब्ने कला हो, अन्तर्मुखी हुने माध्यम हो। प्रेम स्वयंको अनुभूति दिलाउने माध्यम हो। प्रेमले नै सबै फोहोरहरू पखालेर शुद्ध आत्माको अनुभूति दिलाउन सक्छ। प्रेम नै सौन्दर्य र सम्पन्नता हो, अन्यथा प्रेम बिनाको सम्पन्नता कौडी बराबर नै हुन्छ। के काम त्यो धन, पद, सम्मान जहाँ प्रेमको सुगन्ध छैन। फेब्रुअरी १४ मात्र होइन ३६५ दिन नै कसरी प्रेममय बनाउने र जीवन नै कसरी प्रेममय बनाउने त्यो सोचको विकास हुनुपर्दछ।

आफ्नी प्रेमीकासँग मात्र होइन, घरपरिवार, साथीभाई, आफन्तमा कसरी प्रेमको सम्बन्ध राख्ने त्यो महत्वपूर्ण पक्ष हो। जसरी प्रेम दिवसलाई सन्त भ्यालेन्टाइनको प्रेम प्रसंग बनाएर मनाइन्छ के भगवान शिवले आफ्नी प्रमिका पत्नीको मृत शरीरका प्रत्येक अंग समाप्त नभैकन बोकेर डुलेको कथा कम सान्दर्भिक र मार्मिक छ र ? शिव र सतीको प्रेम, दिव्य प्रेम, एक अर्काबीचको श्रद्धा अनि भक्ति पनि त्यो प्रेममा झल्किन्छ। प्रेम नै जीवन हो र जीवन नै प्रेम हो भने हाम्रा हरेक कर्म र सम्बन्धलाई नयाँ आयामबाट प्रेमरूपी उर्जाको रूपमा प्रस्तुत हुन दिऔं। प्रेम साधनमा होइन समष्टिमा खोजौं। प्रेम शरीरमा होइन हृदयमा खोजौं। प्रेमलाई वासना होइन उपासना बनाउन सिकौं।

माङसेबुङ–५ निजी निवासको रेखदेख, नियन्त्रण तथा पशुपक्षी पालन, कृषि औजार, खेतीपाती गृहाश्रम गुरुआमाको जिम्मेवारीमा र किरात धर्मको मठमन्दिर संगठन आदि धर्मशास्त्र मुन्धुमहरू धर्मगुरु आत्मानन्द लिङ्देनबाट संरक्षण रहँदै आयो। उनीहरूबाट ६ छोरा र ६ छोरीको जन्म भयो।

किरात धर्मकी गुरुआमा पवित्राहाङमा साँबा लिङ्देनको जन्म २०१३ फागुन ३ गते पूर्णिमा तिथिको शुभ एवं पुण्य पूर्णचन्द्रमाको दिन भएको हो। इलामको माङसेबुङ–५ मा पिता बृखध्वज साँबा र माता कौशिला साम्सुहाङ राई साँबाकी ज्येष्ठ सुपुत्रीका रूपमा उनको जन्म भयो। उनी सुब्बा–अमाली घरान लिम्बु कुलवंशकी भए पनि जाँडरक्सी मादक पदार्थ सेवन नगरेको स्पष्टताले धर्मको लक्षण भरिपूर्ण देखिन्छ।

जन्मसिद्ध आमाको दूध सेवन र शाकाहारी जीवन पद्धतिमा हुर्केकी उनको बाल्यकाल अद्भूत र अनौठो प्रकरणको थियो। किरात शास्त्रीय मुन्धुमले मनुष्य जाति सबै ‘माङसाहाङसा’ देवपुत्र–राजपुत्र वा पुत्री मान्छ। मानव जीवन ईश्वरको हंस, अंश, वंश सन्तान भएकाले देवज्ञान–देवविद्या तथा राजज्ञान–राजविधा ज्ञान मानव मात्रले पाइल्याएको तागेरानिङवाभूमाङको सतत वरदान हो। ईश्वरका सन्तानले ईश्वरको कर्म र राजाको सन्तानले राज्यको धर्म गर्ने नै विधिको विधान प्रकृतिको नियम दैनिक परम्परा संसारमा चलिआएको पाइन्छ।

पवित्राहाङमा बाल्यकालमै आत्मा, परमात्मा र अध्यात्मको अनुकम्पाले अन्य शिशुभन्दा भिन्न चरित्रकी कम बोल्ने, नरुने, शान्त स्वाभाव भएकी नम्रभाषी, शिष्टता, सभ्यताका ३२ सै लक्षण, ३६ गुणकी अष्टशील स्वभावकी थिइन्। उनको चालचलन बाल्यकालमै देवरूपी लक्ष्मी–सरस्वती, ईश्वरीय लक्षणहरूले भरिपूर्ण थियो। हत्याहिंसा, काटमारबाट टाढिएर परमात्मा परमेश्वर तागेरानिङवभूमाङको ध्यान, तपस्या, जपतप, ईश्वरीय भक्ति, सत्य, दया, शान्ति र अहिंसामा लागेकी पवित्राहाङमाको बाल्यकाल आध्यात्मिक–धार्मिक र भौतिकीय जीवनचक्रमै बित्यो।

गाई–भैंसी दुहुनु, वस्तुभाउलाई घाँसपानी खुवाउनु, घोडचढी गर्नु आदि गुण–क्षमताका कारण सानैदेखि गाउँघरमा उनको चर्चा परिचर्चा हुने गथ्र्यो। उनको चालचलन, व्यवहारमा मुहिगुमअङसिमाङको लक्षण, चेष्टा भएको भविष्यवाणी प्रारम्भ भयो। हुने बिरुवाको चिल्लोपात भनेझैं उनीमा बाल्यकालदेखि नै वैराग्यताले लगभग संन्यास उन्मुख, ब्रह्मचर्य समीपका लक्षणहरू देखिए।

छिमेकमा किरात मन्दिर चुकिचनाम्बामा सेवारत तत्कालीन बालागुरु आत्मानन्द लिङ्देन रहेका माङहिममा उनी जाने–आउने गर्थिन्। एकपटक बालागुरु आत्मानन्द लिङ्देन र जौबारी कान्छा डिल्लीप्रसाद तुम्बापो कुम्भकर्ण हिमालयात्रा देवदर्शनार्थ गएका थिए। त्यतिबेला बालागुरुको देववाणी भएको थियो– यो लोकमा लक्ष्मीदेवी युमामाङ अवतार भएकी छन्, म उनैसँग मेरो सांसारिक दाम्पत्य जीवन प्रणय बन्धनमा बाँधिनेछु। यस भविष्यवाणी सिवाखाहुन ग्रन्थउपदेश मालामा उल्लेख छ।

यही देववाणीअनुरूप २०३२ माघ २२ गते वसन्त पञ्चमीको पुण्यतिथिमा किरात धर्मगुरु आत्मानन्द लिङ्देनका साथ पवित्राहाङमा साँवा लिङ्देनको देवविवाह सम्पन्न भयो। यस शुभविवाह देवविवाहका रूपमा सम्पन्न हुँदाको अवसरमा तीन त्रिलोक, १८ भुवनका देवी–देवता देवगणको अदृश्यभाव दृश्य देखिएको पुजारी पुरोहितहरू बताउँथे। महागुरु फाल्गुनन्दको वाणीमा यसपटक म आमारूपी अवतारमा आएँ, अर्को जन्ममा पितारूपी अवतरण गरी सांसारिक जीवनमा हुँदा मलाई चिन्नु भन्नुभएझैं धर्मगुरु आत्मानन्द लिङ्देनले गुरुआमा पवित्राहाङमा साँवासँग देवविवाह गरी महागुरु फाल्गुनन्दको पुनः अवतार र भविष्यवाणी पूर्णातिपूर्ण भएको किरात धार्मिक वाङ्मयमा विश्वास गरिन्छ।

विवाहपछि उनीहरूले किरात धर्मका प्रायः मठ–मन्दिर माङहिम देवस्थलमा देव भ्रमण गरे। आम चेलाभुला, भक्तजन गाउँ–घर बस्ती–बस्तीमा घुमी घुमी धर्मप्रचार गरे। माङसेबुङ–५ निजी निवासको रेखदेख, नियन्त्रण तथा पशुपक्षी पालन, कृषि औजार, खेतीपाती गृहाश्रम गुरुआमाको जिम्मेवारीमा र किरात धर्मको मठमन्दिर संगठन आदि धर्मशास्त्र मुन्धुमहरू धर्मगुरु आत्मानन्द लिङ्देनबाट संरक्षण रहँदै आयो। उनीहरूबाट ६ छोरा र ६ छोरीको जन्म भयो। गुरुआमा भन्छिन्, ‘धर्मगुरु आत्मानन्दसँग देवविवाह नभएको भए म संन्यास नारी ब्रह्मचर्य व्रतमा रही कन्या स्त्रीको कन्या रूपमा देहत्याग गर्ने थिएँ। प्रतिज्ञावश, दैवलीला, ईश्वर इच्छाअनुरूप सांसारिक बन्धनमा बाँधिएर किरात धर्मदर्शनलाई पूरा गर्न आध्यात्मिक, भौतिक दुवै ज्ञान र विज्ञानमा जीवनरक्षा व्यवहार गरी सांसारिक जीवनयापन गर्ने पूर्वजन्मको फललीला हो।’

धर्मगुरुमाता पवित्रहाङमा साँवा लिङ्देलनको फागुन ३ गते ६५औं जन्मोत्सव सम्पन्न हुँदै छ। यस अवसरमा इलाम बाँझो, माङसेबुङ–५ मा कार्यक्रमको उद्घाटन गर्न प्रदेश सांसद आशारत्न जबेगुको प्रमुख आतिथ्यमा सम्पन्न हुने समारोह पूर्ण सफलताको शुभकामना चढाउँदै गुरुआमाको दीर्घायु चिरञ्जीवीका लागि अगाध आस्था, श्रद्धा, भक्तिपूर्वक सेवारो समर्पण चढाउँछु।

गत शुक्रबार (सहिद दिवसको दिन) दुई बन्दुकधारी सिपाहीले एक व्यक्तिलाई फाँसी दिन काठमाडौं टेकुस्थित खरिबोटमा ल्याए। यो दृश्यले ८० वर्षअघिको समाज र शासकीय व्यवस्था झल्काउँथ्यो। १० माघ १९९७ मा सहिद शुक्रराज जोशीलाई खरिबोटमा झुन्ड्याइएको थियो, राणाशासनविरुद्ध अभियान चलाएको अभियोगमा। आज देशमा फाँसीको सजाय दिने व्यवस्था नभए पनि प्रतिगमन भएको भन्दै त्यसविरुद्ध शिल्पी थिएटरका कलाकारले नाट्य प्रस्तुति दिएका थिए। रंगकर्मी घिमिरे युवराज सहिद शुक्रराज शास्त्रीको भूमिका थिए, हेर्ने दर्शकलाई भने राणाशासनको क्रूरता र वर्तमानको प्रतिगमनको आभास गराइरहेको थियो।

५ पुसमा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले गरेको प्रतिनिधिसभा विघटनको घोषणालाई नागरिक समाज, कवि–कलाकारले असंवैधानिक र प्रतिगमन भनिरहेका छन्। त्यसविरुद्ध उनीहरू आ–आफ्नो किसिमले आन्दोलनमा छन्।

प्रायः हामीले सहिदसँगै देशको इतिहास सम्झन्छौँ, तर यसपटक सहिदलाई सम्झेर वर्तमान व्यवस्थाको विरोध गरिरहेका छौँ। रंगकर्मी घिमिरे युवराज देश प्रतिगमनतर्फ उन्मुख भएकाले आफूहरू आन्दोलनमा रहेको बताउँछन्। उनी भन्छन्, ‘देशमा दमन, प्रतिगमन बढ्दा त्यसविरुद्ध हरेक सचेत नागरिक, अझ कवि–कलाकार, लेखकले बोल्नुपर्छ।’उनी जुनसुकै मागसहितको आन्दोलन शान्तिपूर्ण र कलापूर्ण हुनुपर्ने धारणा राख्छन्। उनी भन्छन्, ‘विचारसहित कलात्मक प्रस्तुतिहरू हुँदा राजनीतिक नाराहरू झन् वैचारिक किसिमले बेजोड बन्छन्।’

घिमिरेको बुझाइमा राजनीतिक पार्टीका नारा आम नागरिककलाई दिक्क बनाउने खालका हुन्छन्। त्यसमाथि बन्द, हडताल, तोडफोडले विनाश गरिरहेको हुन्छ। ‘कुनै माग वा कुनै व्यवस्था विरुद्ध आवाज बुलन्द गर्न सिर्जनात्मक वा कलात्मक शैली प्रयोग गर्न सकिन्छ,’ घिमिरे भन्छन्, ‘गीत–संगीत, चित्रकला, कविता, नाटकका माध्यमबाट उठाइएको आवाज शक्तिशाली र शान्तिपूर्ण हुन्छ।’

आन्दोलन नयाँ चेतना जगाउन, न्यायपूर्ण समाज र राजनीति बुझाउनका लागि गरिन्छ। यसका लागि कलाको प्रयोगले ठूलो भूमिका खेल्ने घिमिरेको बुझाइ छ।

आजको हाम्रो समाज वा चेतना हिजोका आन्दोलनको जगमा निर्माण भएको हो। हिजो नेपालीले राणाशासन हुँदै पञ्चायत र राजतन्त्र फाल्न संघर्ष गरेको इतिहास हाम्रो माझमा छ। पञ्चायत फाल्ने ०४६ को आन्दोलनलाई पहिलो जनआन्दोलन र राजतन्त्र फाल्ने ०६२/६३ को आन्दोलनलाई दोस्रो जनआन्दोलन थियो। १२ माघमा पत्रकार तथा लेखक नारायण वाग्लेले तेस्रो जनयुद्ध सुरु भएको बताए। बालुवाटारमा भएको नागरिक आन्दोलनमा सरिक भएका उनीसहित आन्दोलनकारीलाई प्रहरीले पानीको फोहरा हानी धरपकड गरेपछि उनले यस्तो प्रतिक्रिया दिएका थिए।

प्रधानमन्त्रीको कदम असंवैधानिक भएको र संविधानको रक्षार्थ र प्रतिनिधिसभाको पुनस्र्थापनाका लागि सडकमा आउनुपरेको वाग्लेको भनाइ छ। उनले आफूहरूको बृहत नागरिक आन्दोलन शान्तिपूर्ण हुनुपर्ने बताउँदै आएका छन्। नेता पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डले मांसाहारी आन्दोलनको कुरा गरेपछि उनले सालिन ढंगले प्रश्न पनि गरेका थिए, ‘कमरेडहरू भन्नुहुन्छ, मांसाहारी आन्दोलन। हिजोका घाइतेहरूको घाउ आलै छ। किन तपाईंहरू हिंसातर्फ उद्यत् हुनुहुन्छ ?’

५ पुसको कदम मात्रै प्रतिगमन नभएको र सामाजिक न्यायका मुद्दाहरू हराउँदै गएकाले त्यसका निम्ति पनि आन्दोलन गर्नुपर्ने वाग्ले बताउँछन्।

त्यस्तै, लेखक उज्ज्वल प्रसाईं ५ पुसको प्रधानमन्त्रीको कदम लोकतन्त्रमाथिको घात भएकाले सडकमा आउनुपरेको बताउँछन्। उनी भन्छन्, ‘मधेसी, दलित, जनजाति लगायत अल्पसंख्यकको मुद्दामा हिसाबले प्रतिगमन अगाडिदेखि नै थियो। जनताले लोकतन्त्रको प्रत्याभूत गर्न सकेका छैनन् भन्ने ठम्याइ हाम्रो केही पहिलेदेखिकै हो। संसद् विघटनपछि भने चुप लागेर बस्न नहुने हाम्रो निष्कर्ष रह्यो।’ आफूहरू सरकारको गलत कदमका विरुद्ध निरन्तर लागिरहेको उनको भनाइ छ। ‘संवैधानिक परिषद्को असंवैधानिक नियुक्तिको विरुद्ध पनि आवाज उठाउँदै आएका छौँ,’ उनी भन्छन्, ‘यसै क्रममा फागुन ७ मा बृहत आन्दोलन गर्ने तयारीमा छौँ।’

पञ्चायतविरुद्ध र बहुदलका पक्षका लागि ०४६ मा भएको आन्दोलनमा पनि कवि–कलाकार सडकमा आएका थिए। त्यतिबेला सडक नाटक देखाएका अशेष मल्ल भन्छन्, ‘हामीले पञ्चायतविरुद्ध जनआन्दोलन गर्‍यौँ। त्यतिबेला हामीले पञ्चायतविरुद्ध सडक नाटक देखाएका थियौँ। हामीले जस्तो प्रकारको दुःख खप्यौँ, त्यस्तै दुःख अझैसम्म पनि जनताले खप्नुपरेको छ, यो कहिलेसम्म ?’ यसपालि स्वास्थ्यका कारण प्रतिगमनविरुद्धको आन्दोलनमा आफू अहिलेसम्म सडकमा जान नपाएको तर त्यसमा आफ्नो पूर्ण समर्थन, अब सक्रिय हुने उनी बताउँछन्।

पोखरीमा मानिस डुबेर मरेको प्रसंग जताततै सुन्न पाइन्छ । पोखरीमा पोलेर मरेको कुरा धेरैका लागि नौलो हुन सक्छ । तर, यो कुरा साँचो हो । न्युजिल्यान्डस्थित वेमांगु पोखरीमा पानी भकभक उम्लिरहेको हुन्छ । त्यसैले कुनै मानिस त्यसमा पस्यो भने डुबेर मर्नुअगावै पोलेर उसको प्राणपखेरु उडिसकेको हुन्छ ।

पोखरीको पानी ६० डिग्री सेल्सियससम्म तातो हुन्छ । यही तातो पानी भएको पोखरी हेर्न भनेर देशविदेशबाट मानिस जाने गरेका छन् । पोखरीको सतहमाथि कार्बन डाइअक्साइड र हाइड्रोजन सल्फाइडको बाफ निरन्तर उडिरहेको हुन्छ । सन् १८८६ मा अहिले पोखरी रहेको ठाउँमा १५ वर्षसम्म लगातार ज्वालामुखी विष्फोट भएको थियो ।

ज्वालामुखी विष्फोट भएको ठाउँमा खाडल भएपछि सोही ठाउँमा छ मिटर गहिरो र ३८ हजार वर्गमिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको पोखरी जमेको थियो । ज्वालामुखी भएको ठाउँमा पोखरी जमेको हुनाले यसको पानी नित्य तातो हुने गरेको हो ।

चिडियाखानामा पिँजडाभित्र राखिएका जनावरलाई बाहिर खुला ठाउँमा स्वतन्त्रसँग छोडिएका मानिसले अवलोकन गर्ने व्यवस्था मिलाइएको हुन्छ । मानिसले हिँडडुल गरेर पिँजडाभित्र राखिएका जनावरलाई हेर्न सक्छ । तर, हेर्न आउने मानिसलाई थुन्ने र जनावरलाई चाहिँ खुला छोड्ने चिडियाखाना पनि छ भनेको सुन्दा अपत्यारिलो लाग्न सक्छ । तर, यस्तो खालको चिडियाखाना साँच्चीकै उपलब्ध छ ।

यस्तो चिडियाखाना चीनको चोङकिङ शहरमा छ । लिही लिदु वाइल्डलाइफ नाम गरेको सो चिडियाखानामा गाडीभित्र निर्माण गरिएको पिँजडामा दर्शकलाई कैद गरिन्छ र जंगलको बीचमा उनीहरूलाई पुर्‍याएर प्राकृतिक रूपमा खुला ढंगले विचरण गरिरहेका हिंस्रक तथा दुर्लभ जनावरको क्रीडा हेर्ने सुविधा दिलाइन्छ । बन्द पिँजडाभित्र नभई आफ्नो प्राकृतिक निवासमै जनावर हेर्न पाइने भएकाले सो चिडियाखाना संसारभरि नै नामी छ ।