नयाँ नेपाली चलचित्र ‘मिसिङ्गः केटी हराएको सूचना’ को टिजर सार्वजनिक भएको छ। पुराना निर्देशक दीपेन्द्र गौचनको निर्देशनमा बनेको यस चलचित्रको रिलिज डेट कात्तिक ३० गतेलाई तोकिएको छ।

निर्देशक गौचन र नकिम उद्दिनले मिलेर स्थापना गरेको ट्राइ–सिटी पिक्चर्सको ब्यानरमा यो चलचित्र निर्माण भएको हो। चलचित्रमा पहाडी समुदायका युवती र मधेसी समुदायकी युवाको रहनसहन र मेलमिलापको कथा प्रस्तुत गरिएको छ।

झण्डै दुई दशक नेपाल फर्किएका निर्देशक गौचनले तराईको विविधता नेपाली चलचित्रमा समेट्न यो चलचित्र बनाएको बताएका छन्।

‘म नेपाल फर्किएपछि पहाड र हिमाली क्षेत्रमा बनाइएको देखेँ। यी क्षेत्रहरू प्रतिष्ठित भए पनि म तराईको सौन्दर्य र यसको समृद्ध सांस्कृतिक विविधता देखाउन चाहन्थें,’ निर्देशक गौचनले भने, ‘यो फिल्म मेरो मनको नजिक छ। किनभने यसले पारम्परिक र जातीय सीमानाहरू पार गर्ने, विविधताको बीचमा समानता खोज्ने कुराको प्रतिनिधित्व गर्दछ।’

चलचित्रमा सृष्टि श्रेष्ठ, नाजिर हुसेनको मुख्य अभिनय छ। यस्तै सञ्जय मिश्रा, अमितेश शाहले पनि अभिनय गरेका छन्।

चलचित्रको कार्यकारी निर्मातामा नकिम उद्दीन, छायांकनमा अमर महर्जन, सम्पादनमा निमेष श्रेष्ठ, कला निर्देशनमा अक्की थेक्पा, साउण्ड डिजाइनमा श्रावल आरपी, र म्यूजिक कम्पोजरका रूपमा क्रिस मसन्ड रहेका छन्।

नेपाली साहित्यमा क्रियाशील स्रष्टाहरूले सुरु गरेको ‘आफूविरूद्ध आफैँ’ अभियानको दोस्रो श्रृंखलामा निबन्धककार बोधराज पौडेलको ‘सोकेशको ऐना’ माथि निर्मम चिरफार भएको छ।

अभियानकर्ताहरुले समकालीन लेखनका दिशा र प्रवृत्तिगत वैशिष्ट्यबारे विमर्श गर्दै संग्रहित निबन्धको चिरफार गरेका थिए।

लेखनको विषय वस्तु र शिल्प विन्यासमा नवीनताको खोजी तथा आफ्नै लेखनको सीमा र शक्तिबारे आत्मसमीक्षा गर्ने गरी अभियानमा साहित्यकार तथा समालोचक आरएम डंगोलले समकालीन निबन्ध साहित्यमा पौडेलको उपस्थिति चिरस्थायी हुनसक्ने तर यसमा लगाव र निरखतलाई जोड दिनुपर्ने बताएका थिए।

‘संग्रहमा रहेका निबन्ध उत्कृष्ट नै रहेका छन् जीवन र प्रकृतिको सानिध्य तथा प्रगतिशील चेतले ओतप्रोत रहेका छन्’, समालोचक डंगोलले भने।

कार्यक्रममा अभियान्तहरु वनराज रिजाल, होमशंशर बास्तोला, छविरमण सिलवाल र प्रतिरोध कार्कीले पौडेलको लेखन शैली, आञ्चलिकता र जीवन भोगाइको विषयमा चर्चा गरेका थिए।

निबन्धकार पौडेलले आगामी लेखन र विगत आगत कोट्याउँदै समकालीन अवस्थाको साहित्य लेखनबारे चर्चा गरेका थिए।

बलिउडका चर्चित अभिनेता नवाजुद्दीन सिद्धिकी नेपाल आइपुगेका छन्।

निर्देशक मीनबहादुर भामको चलचित्र 'शाम्बाला' को प्रिमियरमा विशेष अतिथिका रूपमा सहभागी हुन शनिबार दिउँसो उनी काठमाडौं आएका हुन्।

फिल्मको प्रिमियर आइतबार हुँदैछ। जहाँ नवाजुद्दीन प्रमुख आकर्षणका रूपमा उपस्थित रहनेछन्। यो फिल्म बर्लिन अन्तर्राष्ट्रिय फिल्म फेस्टिभलको मुख्य प्रतिस्पर्धात्मक विधामा छनोट भएको थियो।

'शाम्बाला' ले हिमाली क्षेत्रकी गर्भवती महिलाले हराएका श्रीमान खोज्ने भावुक यात्रालाई चित्रण गरेको छ। फिल्ममा थिन्ले ल्हामो, सोनम तोप्देन, तेन्जिन दाल्हा, कर्मा शाक्य, लोटेन नम्लिङलगायतका कलाकारले अभिनय गरेका छन्।

फिल्म भदौ २८ गतेदेखि हलहरूमा प्रदर्शन हुँदैछ।

तस्बिरहरु: दिपेश दर्शनधारी/नागरिक

म्याग्दी सदरमुकाम बेनीमा परम्परागत रूपमा देखाइने एकमहिने ‘बर्खे नाच’ शुक्रबार साँभ सकिएको छ। करिब तीन सय वर्षअघि बेनी बजारमा नेवार समुदायको आगमन भएसँगै सुरु भएको बर्खेनाच तीजको दिन शनिबार भगवान् श्रीकृष्णले दानवीय स्वरूपको लाखेलाई बध गरेसँगै अन्त्य भएको हो। बेनीबजार परिक्रमण गरी संगमचोकमा लाखेसँग भएको भीषण लडाइँमा भगवान् श्रीकृष्णले हत्या गरेको दृश्य हेर्नेको भीड रहेको थियो।

लडाइँमा दानवको बध भएपछि समाजलाई त्रसित बनाउने राक्षसको टाउको प्रदर्शन गरिएको थियो। मानव बस्तीको विस्तारसँगै देशका विभिन्न स्थानबाट बेनीमा नेवार समुदाय आएसँगै बेनीमा नेवार संस्कृति भित्रिएको हो। यसरी भित्रिएको नेवार संस्कृतिमध्ये बर्खे नाचअन्तर्गत हरेक वर्षको नाग पञ्चमीका दिनदेखि तीजसम्म बेनीमा विभिन्न नाचका साथै लाखे नाच देखाउने गरिन्छ।

परापूर्वकालमा समाजमा दुःख दिएको र विकृति फैलाएको भनिएको घण्टाकर्ण नाम गरेको राक्षसको प्रतिमालाई म्याग्दी नदी र कालीगण्डकीको दोभानमा लगेर विसर्जन गरिएपछि बेनीमा बर्खे नाच सुरु भएको नेपाल भाषामंकाःखलका कार्यवाहक अध्यक्ष कुबिरकुमार श्रेष्ठले बताए। ‘राक्षसका रूपमा रहेको लाखेलाई भगवान् श्रीकृष्णले बध गर्नुहुन्छ, ‘असत्यमाथि सत्यको विजयी हुने सन्देश छाडेर नाच सकिन्छ’, श्रेष्ठले भने।

बर्खे नाचमा परापूर्वकालमा समाजमा दुःख दिएको र विकृति फैलाएको घण्टाकर्ण नामको राक्षसको हत्यापछि राक्षसकी श्रीमतीले पति वियोगमा गरेको चरित्र प्रदर्शनलाई बर्खेनाचमा देखाउने गरिएको छ। पति वियोगमा विक्षिप्त बनेकी घण्टाकर्णकी श्रीमतीको चरित्र लाखे नाचमा प्रदर्शन गरिन्छ। एक महिनासम्म विभिन्न नाच देखाएर परम्परागत संस्कृति र पौराणिक महत्वलाई प्रदर्शन गरिन्छ।

ठूला–ठूला आँखा भएकी, दाह्रा निकालेकी, जगल्टा फिँजाएकी देख्दै डरलाग्दी घण्टाकर्णकी श्रीमतीलाई लाखेको संज्ञा दिएर प्रदर्शन गरिने यो नाच बेनीको प्रसिद्ध नाच हो। हिन्दु धर्मग्रन्थमा वर्णित द्वापरयुगामा भगवान् श्रीकृष्ण र उनका मामा कंशबिचको लडाइँको अभिनय गरी यो नाच नाच्ने गरिन्छ।

नेपाल भाषा वंशावलीअनुसार लाखे नाचको चलन राजा गुणकामदेवले सुरु गरेको बताइए पनि राजा प्रताप मल्लका पालादेखि मुकुट लगाएर लाखे नाच्ने गरिएको नेवार समुदायका अगुवाहरूले बताएका छन्।

‘असत्यमाथि सत्यको विजयी हुने सन्देश छोडेर नाच सकिन्छ, बर्खे नाचका सबै नृत्यहरू परम्परागत छन्’ नेपाल भाषा मंकाःखलका सांस्कृतिक संयोजक सञ्जयकुमार श्रेष्ठले भने। बर्खेनाचको समापनसँगै नेपालीको प्रमुख पर्व दसैं–तिहारसँगै अन्य चाडपर्वको रौनकता छाउँछ। एकमहिने बर्खेनाचमा करिब एक सयभन्दा बढी कलाकार प्रत्यक्ष सहभागी भएका थिए।

बर्खेनाचमा नेवार समुदायका साथै बेनीबजारमा बसोवास गर्ने क्षेत्री, बाह्मण र जनजाति युवाको समेत सहभागिता रहेको श्रेष्ठको भनाइ छ। बर्खेनाचले सांस्कृतिक परम्परासँगै व्यापारमा समेत चहलपहल हुने म्याग्दी उद्योग वाणिज्य संघका अध्यक्ष सुविन श्रेष्ठको बताए।

उनले जिल्लामा धार्मिक, सांस्कृतिक गतिविधिले पर्यटन प्रवर्धनमा समेत सघाउने र आर्थिक गतिविधिसमेत चलायमान हुने बताए। संस्कृति नै लोप हुने अवस्था आउन नदिन युवाहरूले पनि बर्खे नाचका विभिन्न नृत्य सिकेर निरन्तरता दिएको हो।

यही भदौ १० बाट प्रकाशनमा आएको र सोही दिन सम्माननीय प्रधानमन्त्रीले विमोचन गर्नुभएको पूर्वउपप्रधानमन्त्री तथा परराष्ट्रमन्त्री एवं राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टी नेपालका अध्यक्ष कमल थापाद्वारा लिखित पुस्तक ‘नाकाबन्दी र भूराजनीति : कूटनीतिमा मेरो अनुभव र अनुभूति’को चर्चा छ बजारमा अहिले।

नेपाली राजनीतिका एक चलाख, वाक्पटुता भएका राजनीतिज्ञ एवं दोस्रो जनआन्दोलनका बेला गृहमन्त्री रहेका र आन्दोलनलाई दबाउन निर्मम शक्ति प्रयोग गरेका पात्र गणतान्त्रिक समयमा पनि निडरतासाथ आफ्नो राजनीतिक अजेन्डामा रही हिन्दु राष्ट्र र संवैधानिक राजतन्त्रको वकालत गर्दै दोस्रो संविधानसभाको चुनावमा अझ भनौ जनआन्दोलनको छोटो समयमै संसद्को चौथो ठुलो शक्तिका रूपमा आफूलाई स्थापित गराएका र पुनः गणतान्त्रिक शासनमा शक्तिशाली उपप्रधानमन्त्री तथा परराष्ट्रमन्त्री भएकाले पनि मलाई विशेष रुचि लागेको थियो।

भदौ १० गते श्रीकृष्ण जन्माष्टमी भएकाले सार्वजनिक बिदाको मौका छोपी सोही दिन रत्न पुस्तक भण्डार बागबजार गएर दुईप्रति पुस्तक किनेर ल्याएँ। न्युरोडमा केही किनमेल गर्नुपर्ने भएकाले हामी बुढाबुढी गएका थियौं।

उनी बजारतिर किनमेलमा व्यस्त, मैले चाहिँ त्यहीं पर्खंदै केही च्याप्टर बिट मारिनै सकेको थिएँ। मलाई पुस्तक सकाउनु थियो। यसको रस र भित्री पाटो खोतल्नु थियो। तीनपटक परराष्ट्रमन्त्री तथा पटकपटक अन्य विभिन्न मन्त्रालयको अनुभव सम्हालिसकेका लेखकको राज्यसत्ता सञ्चालनमा यथेष्ट अनुभव, भोगाइ र घटनाक्रमका साक्षी भएकाले पनि मलाई विशेष रुचि लागेको थियो।

संयोगले म नयाँ संविधान जारी भएपछि खुसी साट्दै गर्दा छिमेकीको नमिठो नाकाबन्दीले कष्टकर समय बिताउँदाको साक्षी थिएँ र उक्त समयमा म पनि उनै परराष्ट्रमन्त्रीले नेतृत्व गरेको मन्त्रालयको सामान्य कमर्चारी थिएँ। उहाँले सो समयमा फरक राजनीतिक धारबाट आएर पनि कठिन समयमा मुलुकका लागि महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको कुरालाई कन्जुस्याइँ गरिरहनुपर्छ जस्तो मलाई लाग्दैन।

उक्त समयमा उहाँले जेनेभामा मानव अधिकार परिषद्को सत्रलाई सम्बोधन गर्दा दिएको गर्विलो प्रस्तुतिको निकै चर्चा र प्रशंसा पनि भएको थियो। संयोगले मलाई पनि सन् २०१७ देखि २०२१ सम्म जेनेभास्थित नेपालको स्थायी नियोगमा रहेर काम गर्ने अवसर प्राप्त भएको थियो।

भलै पुस्तकमा उक्त समयमा नेपालको स्थायी प्रतिनिधि दुर्गाप्रसाद भट्टराई लेखिएको छ, जुन सत्य होइन। सो समयमा महामहिम श्री दीपक धिताल हुनुहुन्थ्यो। उहाँसग काम गर्दा उहाँले पनि मलाई सो समयको नेपालको प्रस्तुतिबारे सेयर गर्नुभएको थियो।

पुस्तकमा कसैबाट भूमिका पनि लेखिएको थिएन। सिधै निजी कुराबाट सुरु भएको पुस्तकलाई ६ अध्यायमा विभाजन गर्नुभएको रहेछ। उहाँले पहिलो अध्यायमा ‘कूटनीतिमा पहिलो पाइला’, दोस्रो अध्यायामा ‘शान्ति तथा मैत्री सन्धि र कालापानी’, तेस्रो अध्यायमा ‘केही अनुभव केही अनुभूति’, चौथो अध्यायमा ‘नाकाबन्दी’ पाँचौं अध्यायमा ‘नेपाल–चीन सम्बन्धको दीर्घकालीन खाका’ र छैटौं अध्यायमा ‘अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका विविध प्रसङ्ग’ शीर्षक राखेर अध्याय विभाजन गरिएको थियो।

६ वटै अध्यायमा गरेर साठ्ठी वटा पाठहरू समावेश गरिएका र छोटा छोटा पाठहरू र सिधा भाषामा व्यक्त गरिएकाले नबुझिने र अलमलिने कुरै भएन। फेरि म पनि विगत सोह्र वर्षदेखि परराष्ट्र मन्त्रालयमा रहेकाले पनि केही घटनाक्रमको साक्षी हुने अवसर प्राप्त भएको र विषयवस्तुहरू चिरपरिचित हुने नै भएकाले मलाई घत परिरहेको थियो। पुस्तकको आरम्भ खण्डमा समेत थापाले विभिन्न महत्वपूर्ण र हामीलाई उपयोगी ऐतिहासिक क्षणका कुराहरू उल्लेख गर्नुभएको छ, जस्तो परराष्ट्रमन्त्री शैलेन्द्रकुमार उपाध्यायले भनेको ‘कूटनीति सञ्चार माध्यममा गर्ने विषय होइन’(पृष्ठ १०)।

यो कुरा २०४६-४७ तिरको भारतीय नाकाबन्दीको परिवेशको रहेछ। उक्त समयमा उहाँ सञ्चारमन्त्री हुनुहँुदो रहेछ। यसरी उहाँलाई यस्ता ऐतिहासिक र विरलैका कठिन जिम्मेवारीहरू आएको पनि प्रस्ट हुन्छ। लेखक पनि राजा महेन्द्रलाई प्रेरणा स्रोत मान्नु हुने रहेछ।

महेन्द्रकालीन नेपालको विदेश नीति तथा महेन्द्रले नेपालको विदेश नीतिमा छाडेको छाप, मुलुक र राष्ट्रियताप्रतिको प्रतिबद्धता र सोचाइ समकालीन व्यक्तित्व तथा उनीसँगै काम गरेका व्यक्तित्वहरूको अनुभव र भोगाइ सुन्नपढ्न मलाई पनि निकै मन लागिरहन्छ, जुन मेरो पेसागत संलग्नता र मुलुकको विदेशनीतिप्रतिको मेरो चासो तथा उत्सुक एवम् नेपालले बेहोरेका विगतका तिता वैदेशिक सम्बन्धका इतिहासहरूको अध्ययनले गर्दा पनि हुन सक्छ।

सैनिक पृष्ठभूमिको परिवार भएकाले पनि लेखकलाई राजदरबार र राज्यसत्ता प्राप्तिमा फलिफाप भएको देखिन्छ। यो विरलै नेपालीलाई प्राप्त हुने गर्छ भने त्यसमा उहाँको मिहिनेत र आफूलाई निखार्दै जानु उहाँको क्षमताले पनि साथ दिएको होला। पुस्तकमा नेपालको पछिल्लो समय २०६३ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछिको समयलाई ‘दिशाहीन र अस्थिर कूटनीति’का रूपमा व्याख्या गरिएको छ।

त्यसैगरी राजा महेन्द्रको उदयदेखि २०६२ सालसम्मलाई ‘स्वतन्त्र र स्वाधीन अस्तित्व रक्षा’को चरणका रूपमा व्याख्या गरिएको छ। वैदेशिक सम्बन्ध र नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय उपस्थिति तथा नेपालले लिएको अडान तथा समग्र पक्षलाई हेरेर नै लेखकले व्याख्या गरेका होलान्। (पृष्ठ २५)

पुस्तकमा राजा वीरेन्द्रले भनेका मार्मिक शब्द आज पनि उतिकै सान्दर्भिक रहेको कुरा उल्लेख गरिएको छ– ‘सरकारका सबै अंगले परराष्ट्र मन्त्रालयमार्फत मात्र विदेशी राष्ट्र, संस्था र व्यक्तिहरूसँग सम्पर्क र सम्बन्ध राख्ने नीति कायम गर्नुपर्छ।

सरकारी निकाय आआफ्नै ढंगबाट विदेशीहरूसँग कुरा गर्ने परम्परा बस्यो भने राष्ट्रियता कमजोर हुन्छ।’ (पृष्ठ २९) राजा वीरेन्द्रका यी शब्द आज पनि सान्दर्भिक छन्। हामीले कूटनीतिक आचारसंहिता २०७६ पनि लागु गर्‍यौं। त्यसपूर्व २०६८ सालमा पनि कूटनीतिक आचारसंहिता ल्याइएको थियो तर यहाँ विदेशीलाई भेट्न र सबै निकाय परराष्ट्र मन्त्रालय बन्न एकदम लालायित हुने प्रतिस्पर्धा छ। विदेशीहरूले हामीलाई तिमीहरूकोमा कतिवटा परराष्ट्र मन्त्रालय छन् भनेर पनि तिखो शब्दबाण हान्ने गर्छन्।

पुस्तकमा मलाई सबैभन्दा महत्वपूर्ण र मैले चाखपूर्वक अध्ययन गर्न चाहेको अध्याय चौथो थियो, जुन पुस्तकको शीर्षक पनि हो आफैंमा। नेपालमा नयाँ संविधान जारी भएपछि भारतले विशेष प्रतिनिधि नै पठाएर असन्तुष्टि व्यक्त गरेको थियो भने मुलुक भूकम्पले क्षतिग्रस्त थियो।

यस्तो कठिन अवस्थाबाट गुज्रिरहेको मुलुकको परराष्ट्रमन्त्रीको भूमिका निर्वाह गरेका लेखकले सो समयमा नाकाबन्दी खुलाउन गरेका औपचारिक अनौपचारिक प्रयास र मुलुकको राष्ट्रिय स्वार्थका लागि खेलेको भूमिका सह्रानीय छ।

धार्मिक गुरु रविशंकर तथा पतञ्जलीका बालकृष्णलगायतको समेत समर्थन र साथ लिन पछि नपरेको, स्वयं तत्कालीन भारतीय विदेशमन्त्री सुषमा स्वराजको समेत नेपालमा नाकाबन्दी लगाउन नहुने मत रहेछ तर प्रधानमन्त्री मोदी, राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार र विदेश सचिवको योजनामा नेपाललाई पाठ सिकाउन भनी नाकाबन्दी गरिएको उल्लेख गरेका छन्। (पृष्ठ १८९)संयोग नै मान्नुपर्छ, इपिजी गठन पनि उहाँको परराष्ट्रमन्त्रीको कार्यावधिमा भएको थियो तर यसको प्रतिवेदन बुझ्न किन आनाकानी भएको होला ? कतिपय सदस्यहरू बितेर समेत गइसकेको अवस्था छ।

त्यसैगरी पुस्तकमा मलाई रुचि लागेको पाँचौं अध्याय नेपाल–चीन सम्बन्धको दीर्घकालीन खाका हो। यस अध्यायमा जम्मा दुईवटा च्याप्टर रहेका छन्। मलाई पनि परराष्ट्र मन्त्रालयको चीन हेर्ने डेस्कमा दुईपटक कार्य गर्ने अवसर प्राप्त भएको र केही ऐतिहासिक अवसरको साक्षी हुन पाएकाले नेपाल–चीन सम्बन्धमा रुचि लाग्छ।

नाकाबन्दीको समयमा पारवहन सन्धि गर्ने ऐतिहासिक कार्य भएको थियो, जुन राजा महेन्द्रको समयमा कोदारी नाका खोलेपछिको अर्को महत्त्वपूर्ण र निर्णायक डिपाचर विन्दु थियो नेपाल–चीन सम्बन्धमा। नेपालले संघाई सहयोग संगठनको सदस्यता पनि त्यही समयमा लिएको थियो। त्यो पनि उपलब्धी नै थियो। पछि सन् २०१७ मे १२ मा नेपालले बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभमा हस्ताक्षर गरेको थियो। भलै नेपालले उक्त सम्झौताबाट भरपूर फाइदा लिन सकिरहेको छैन।

ल्याटिन अमेरिकी देशदेखि पूर्वी युरोप तथा अफ्रिकी मुलुकहरूले बिआरआईबाट मजैले फाइदा लिएका छन्। भौतिक पूर्वाधार निर्माण गरेका छन्। हाम्रै दक्षिण एसियाली मुलुक बंगलादेश, श्रीलंका तथा पाकिस्तानले समेत राम्रै फाइदा उठाएका छन्।

कोलम्बो एयरपोर्टदेखि कोलम्बोसम्मको एक्सप्रेस सडक चिनियाँ ऋण सहयोगमा निर्माण गरिएको रहेछ। पहिला एयरपोर्ट पुग्न ट्राफिक जामले हैरान हुनेमा अहिले पैंतालीस मिनेटमा पुगिने डेडिकेटेड सडक सलल रहेछ।

हामीले पनि भौतिक पूर्वाधार र उच्च प्रतिफल दिने आयोजनामा व्यापारिक ऋण नै भए पनि लिएर बनाउनुपर्छ। भौतिक पूर्वाधार, सडक, रेल तथा हवाई यातायात विकासका लागि पूर्वसर्त नै हुन्।

तीन सय तीन पृष्ठपश्चात् पुस्तकमा लेखकले विभिन्न आयाममा संलग्न तस्बिरहरूसमेत समावेश गरी पुस्तकलाई थप मनमोहक बनाएका छन्। यसरी राज्य सञ्चालनमा राजनीतिक नेतृत्व गरेका अग्रजहरूबाट अनुभवहरू सँगालेर पस्किँदा पुरानो इतिहास, विगतका तौरतरिका र शासन पद्धतिबारे जान्ने, बुझ्ने र सिक्ने अवसर प्राप्त हुने भएकाले यो ज्ञान हस्तान्तरणका लागि अति महत्वपूर्ण पक्ष हो।

भारतमा विदेश मन्त्रालयबाट सेवा निवृत्त भएपछि विदेश सचिवहरूले मजाले पुस्तक प्रकाशन गर्ने गरेका छन्। यसले नयाँ पिँढीलाई विगतमा कसरी विदेश नीति सञ्चालन हुने रहेछ भन्नेबारे अवगत हुन्छ।

आफ्नो छुट्टै पहिचान बनाउँदै सुललित शैली र प्रभावपूर्ण प्रस्तुतिले निबन्ध, कविता र समालोचना लेख्दै आएका पूर्वप्रशासक तथा साहित्यकार गोपी मैनालीले भर्खरै नेपाली साहित्यमा एउटा कथासङ्ग्रह ‘विशृङ्खलित सपना’ लिएर आएका छन्। निबन्ध, कविता र समालोचनामा कलम चलाइसकेका स्रष्टाको यो आठौं कृति भए पनि आख्यान विधामा यो पहिलो कृति हो।

संवेदना, विचार र चेतनाले छपक्क भिजेका हरेक मान्छे एउटा सिंगो कथा हुन्, कविता हुन्, निबन्ध हुन्। हाम्रा सबै सपना शृङ्खलित हुन कहाँ पाउँछन् र ! मृत्युको अन्तिम घडीमा जब जीवन सरल रेखा बनाएर मोनिटरमा शान्त हुन्छ, तब हाम्रो जीवन पनि समाप्त हुन्छ। जीवनको सार्थकता उतारचढावमा नै हुने रहेछ। जीवनको आरोह अवरोहका क्रममा कति सपना दोबाटोमै छुट्छन्। हाम्रा कैयौं सपनाहरूको सिलसिला टुट्छन्। लक्ष्य, उद्देश्य र गन्तव्यहरू क्रमभंग हुन्छन्।

मैनालीको ‘विशृङ्खलित सपना’ पढ्दै गर्दा मैले पनि मेरा कैयौं विशृङ्खलित सपनाहरू टुटेको आवाज सुनेँ, अधिकृत बन्ने अभीप्सा बोकेर म पनि पुगेकी थिएँ स्टाप कलेजको द्वारभित्र। सोचेकी थिएँ ‘कुनै दिन म पनि प्रशासनमा गएर देशको सेवा गरौंला, अधिकृतदेखि अझ माथि माथि पुगेर प्रशासनमा सुशासनको अभ्यास गरौंला, देश बुझौंला, हिमाल, पहाड र तराई चिनौंला, देशको कुना कुनामा पुगेर सम्पूर्ण नेपाललाई छामौंला।’ मेरो ऊर्जावान् सपना स्टाफ कलेजको पर्खालभित्रै विशृङ्खलित भएको थियो।

तर आज मनन गर्दैछु, विशृङ्खलित सपनाको दोबाटोबाट मैले हिँडेका अनन्त पाइलाहरू। आज महसुस गर्दैछु साहित्यको शक्ति, सामथ्र्य र सम्भावना। राष्ट्रसेवक बन्ने सपना त्यहाँ विशृङ्खलित नभएको भए म आज यसरी साहित्यको क्षेत्रमा रमाएको हुन्नथेँ कि !

सुनेकी थिएँ– आकाशबाट झरेका ताराहरूलाई हेरेर केही माग्यो भने हाम्रो वाञ्छा पूरा हुन्छ। मलाई यो कृति पढ्दा यस्तो लाग्यो, विशृङ्खलित सपना पनि आकाशबाट झरेका ताराहरू नै हुन्। ती झरेका ताराले हामीलाई केही न केही संकेत गरिरहेका हुनेरहेछन्। तर विशृङ्खलित सपनाको चिहानबाट हामीले अझ परको क्षितिज चिहाउन छोड्नु नहुने रहेछ। म आभारी छु साहित्यको यो स्वतन्त्र र समावेशी सांग्रिलाप्रति।

कृतिको समीक्षा गर्नुभन्दा अगाडि मैले मार्कोपोलोलाई स्मरण गरेँ। उनले भनेका छन्, ‘मैले जे देखेँ, त्यसको आधा मात्रै लेखेँ।’ ‘मैले देखेको नेपालमा’ हर्क गुरुङ भन्छन्, ‘मैले जे जानेँ त्यो लेखेँ।’ मैनालीका कथा पढेपछि म पनि भन्छु, ‘मैले जे बुझेँ त्यो मात्र लेख्ने आँट गरेकी छु।’

यथार्थको धरातलमा भोगिएका विविध घटनालाई स्मरण र अनुभूतिको माध्यमबाट कथाको घुम्टो ओढाएर प्रस्तुत गरिएका कथाहरू जीवन्त छन्। कथाका परिवेश रोसी खोलादेखि आरम्भ भएर काठमाडौं हुँदै जापानसम्म पुग्छ। बहुसांस्कृतिक र बहुराष्ट्रियता झल्काउने किसिमका कथाहरू आएका छन्।

कथामा यान्त्रिक सम्बन्ध र समाजको डरलाग्दो चित्र पनि आएको छ। कथाहरू उच्च भावावेगमा बुनिएका छन्। त्यसैले कथा मार्मिक हुनुका साथै अर्थपूर्ण र सन्देशमूलक छन्। बोधगम्य भाषा, मिश्रितशैली र शिल्पको मिहिन धागोले बुनिएका कथाहरूसँग हामी पाठक बारम्बार ठोक्किन पुग्छौं।

हाम्रै समाज, सम्बन्ध र जीवनमा घटेका घटनाहरू यहाँ कथा बनेर आएका छन्। कथाहरू पढ्दै गर्दा यस्तो लाग्छ, समाज र सम्बन्धको स्वरूपमा डरलाग्दो परिवर्तन आउँदै छ। नैतिकता, स्वाभिमान, संस्कारमा बेथिति, विसङ्गतिको खिया लाग्दै गएको छ।

आफ्नो पहिचानलाई धुलिट्याम पार्ने नौलो संस्कार फैलिँदै छ। वैदेशिक रोजगारीले निम्त्याएको कथा पढ्दा यस्तो लाग्छ- हामी हाम्रो मूल्य, मान्यता, संस्कार र संस्कृतिलाई अर्थहीन ठानेर आयातित संस्कारमा रमाउँदै गएका छौं।

मलाई यस्तो लाग्यो, ‘हामी लालचको सीमापारि पुगिसकेका छौं। यदि कसैले हामीलाई सुनको बैसाखी दियो भने हामी आफ्नै हातले आफ्नो खुट्टा काट्न पनि पछि हट्दैनौं। तर म आशावादी पनि भएँ, यहाँ उज्यालोको मार्ग पनि देखाइएको छ। प्रशासनमा अँध्यारो मात्र हेर्ने बानी परिसकेका हामी पाठक प्रशासनभित्रका उज्यालोका बिउसँग परिचित हुने मौका यी कथामा पाउँछौं।

जनविद्रोहमा आक्रान्त एक अब्बल कर्मचारीले भोगेको पीडा, संघर्ष, त्रासदी र मनोविज्ञानलाई कथामा जीवन्त तरिकाले ल्याइएको छ। यसरी विभिन्न क्षेत्रसँग सम्बन्धित विषय, मानवीय मन र भावनाहरूको विशृङ्खलित सपनाहरूको टोकरी यस सङ्ग्रहमा थपक्क राखिएको छ।

आमाको साथ, आमाका साना साना सपना, रहर पूरा गर्न नसक्दा स्रष्टा–हृदय निकै संवेदनशील भएको छ। कथामा दुईवटा समय देखिन्छ। एकातिर गोरे दाइ आफ्नी जहानको देहावसानपछि आफ्नो अस्तित्व नै समाप्त पार्छन् भने अर्को कथामा अधिकृत श्रीमान्ले गाडी किन्न नसक्दा श्रीमान्लाई नै छोड्नेसम्मको भयावह अवस्थाको कथा आएको छ।

सबैभन्दा नजिक साथीहरू नै हुन्छन् तर यहाँ यस्ता साथीहरूको चरित्रचित्रण गरिएको छ कि डरलाग्छ साथीको छद्म चरित्र देखेर। रेडियोप्रतिको मोहदेखि मोटरसाइकलसम्मको प्रेम आकर्षणका यथार्थ र मनोवैज्ञानिक कथा यहाँ आए छन्। साथीले दिएको धोकादेखि निचताको कथा पनि छन्।

गुल्नारको कथाले नारीहरूको वास्तविक अवस्थालाई स्पष्ट रूपमा देखाएको छ। प्रशासनमा स्वच्छ छवि लिएर हिँडेका इमानदार कर्मचारी कसरी आफ्नै लालची, भ्रष्ट र निर्लज साथीहरूको फन्दामा पर्छन् भन्ने यथार्थ पनि कथामा आएको छ। मलाई रमाइलो लागेको अर्को कुरा छ।

मैनालीका कथाका धेरै जसो पात्र रोसीबाट टपक्क टिपेर काठमाडौं ल्याएर लोकसेवाको तयारी कक्षामा पठाएका छन्, कति सजिलै लोकसेवाको परीक्षा फुत्त पास गरेर नासु भएका छन्। निजामती सेवामा आफ्नो नाम, मान र सान कमाएका छन्। मलाई त कथा पढ्दै जाँदा ती नासु र अधिकृतमा सजिलै नाम निकाल्ने पात्रहरू पो हुन मन लाग्यो।

यसरी जागिर, सम्बन्ध, सोच, प्रेम, काम, माया साथै वैदेशिक रोजगारीले निम्त्याएका सामाजिक, आर्थिक, पारिवारिक र मनोवैज्ञानिक समस्याहरू कथामा विशृङ्खलित भएर देखिएका छन्।

अन्त्यमा आमाको स्मरण, गाउँको सम्झनामा कथाकार भावुक हुँदा पाठक आफ्नी आमा र गाउँलाई स्मरण गर्न भुल्दैनन्। म अहिले स्मरण गर्दैछु, ‘गोरे दाइ गए, खोला पनि सुक्यो।’ यो कथा साहित्यपोस्टमा आएपछि ममा एउटा हिम्मत बढ्यो। गोपी सर त मेरो गुरु हुनुहुन्छ, गुरुले कक्षाकोठामा मात्र कहाँ पढाउँदा रहेनछन्।

साहित्यको कक्षाकोठामा गोपी सरका निबन्ध र कथाहरूले मलाई मार्गदर्शन गरिरहे। मैले सोचेँ, ‘अहो ! गोपी सरले लेखेकाजस्तै विषय त मसँग पनि त छ।’ म ढुक्क भएँ। अग्रजले हिँडेको बाटोमा अनुजलाई हिँड्न सुरक्षित हुनेरहेछ।

सरले हिँडेको डोबमा उभिएर मैले पनि यस्तै खाले स्मृतिका कथा, संस्मरण, निबन्ध र आफूले घुमेको समयलाई यात्रासाहित्य बनाएर लेखेँ। अनि मैले गोरे दाइसँग नजिकै रहेर एउटा निबन्ध पनि लेखेँ, ‘बगरमा निदाए झुङ्गेली बाजे।’ गोपी सरका कथाहरूले साहित्यमा आउन रुचाउने नव पुस्तालाई उत्साह थप्छ। कसरी कथा लेख्ने, कस्तो विषय छान्ने भनेर अलमल्ल परेको समयमा मार्ग देखाउँछ।

‘आमासँग कुरा गर्ने धोको’ कथा पढ्दै गर्दा आमाको त्यो निर्दोष मुहारसँग म बारम्बार ठोक्किरहेँ। मेरो हृदयमा आमाको सपना गुन्जिरह्यो। परिस्थितिले आमाको उपचार समयमा गर्न नसक्दा निरपराध छोराको हृदयमा अपराधबोधले जरो गाडेको छ।

मैनालीका यी कथाले मलाई बारम्बार गैरजिम्मेवार छोराहरूका कर्तुतलाई सम्झिएर तुलनात्मक विचारहरू आइरहे। विशृङ्खलित कथाको समाप्तिपछि पनि नवीन कथा जन्मिएछन्। कथामा नलेखिएका कथाहरू पनि यहाँ लेखिएजस्तो लाग्यो। प्रशासनको उच्च तहमा पुगेका स्रष्टा देशविदेश घुम्दा पनि हृदयमा रोसीको सेरोफेरो बोकेर नै हिँडेका छन्।

रोसीको प्रकृति र आमाको स्नेहलाई अन्तरमनको यात्रामा बलियो लट्ठी बनाएर हिँडेकाले नै होला कथामा आफ्नोपन छ, प्राण छ। हृदयभरि सकारात्मक सोच लिएर हिँडेका स्रष्टा सुशासनको अभावमा इमानदारी, जिम्मेवारी र समझदारीको टोपी लगाएर आमाहरूको अधुरो सपनाले पिरोलिइएका छन्।

कथाकारले आफ्नो जन्मदातृ र जन्मभूमिलाई सम्मान गरेका छन्। साँच्चै भनिएको रहेछ- जसले आफ्नी आमालाई हृदयबाट प्रेम गर्छ, आमाको मन पढ्छ र आमाको व्यथा बुझ्छ, उसले देश, जनता र समाजलाई पनि उति नै सम्मान र प्रेम गर्छ।

राजु मृगेन्द्र जोशी- अध्यक्ष एवं संयोजक। कार्यक्रम स्थल : नेपाल प्रशासन प्रशिक्षण केन्द्र, जावलाखेल, ललितपुर। तत्कालीन श्री ३ जुद्धशमशेर जंगबहादुर राणाको निवास-दरबार। राणातन्त्रको अवसानपछि प्रजातान्त्रिक सरकारले राष्ट्रियकरण गरेको। जावलाखेल दरबार उपयोगबिना जर्जर विदीर्ण अवस्थामा रहेथ्यो।

सदुपयोग गर्न विदीर्ण हुँदै गुजरान महललाई बेलायती सरकारको सहयोगमा उपयुक्त तवरले मर्मत सम्भारपछि कर्मचारी प्रशासनिक प्रशिक्षण केन्द्रमा परिणत। दक्षिणतर्फ संलग्न नारायण शमशेर जबराको निवास। नारायण भवन त्रिभुवन ग्राम विकास प्रशिक्षण केन्द्र। इँटाका टुक्राटुक्रीले रोलर लगाई निर्मित बाटो। सिंगमर्मरले छापेको। इटालियन धातुले सिलिङ छाएको। झलझली आँखामा झल्किन्छ अझै।

त्रिभुवन ग्राम तथा जिल्ला विकास विभाग सिंहदरबारबाट नारायण भवन सर्‍यो। वर्तमानमा नब्बे वर्षीय चेतात्मा भर्खरको तन्नेरी युवक। नारायण भवनको नृत्य हल–पञ्चायत विकास विभागको सम्मेलन कक्षमा परिणत ! भक्तपुर विकास सहयोग संघको ३०औं वार्षिक साधारण सभाको अवसरमा ‘खोप्रिङ सम्मान- २०८१’ समादरणीय पूर्वराष्ट्रपति सम्माननीय विद्यादेवी भण्डारीज्यूको करकमलबाट प्रदान।

विदीर्ण दैहिक चेत लगलगाउँदै सिँढी उक्लँदै सभाकक्षसम्म पुगेँ। सकिन मूल थलोसम्म ओर्लन। आत्मबल उमेरले निचोर्दो रहेछ। अनुभूत गरें। छोराले ‘विस्तारै सुस्तसुस्त जाऊँ’ भन्दै थिए। आँट गर्न सकिनँ। टुप्पोमा जडित बेन्चमै थचक्किएँ। करजोरी प्रणाम त्यहींबाट बिसाएँ।

राजु मृगेन्द्र जोशीज्यू र प्रमुख अतिथि श्री विद्यादेवी भण्डारी आफैं उक्लनु भई ‘खोप्रिङ सम्मान- २०८१’ दोसल्ला ओढाई हस्तान्तरण महानता थियो उहाँहरूको। मनमनै गुनगुनाएँ ! ‘उदार चरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्’ मनमनै भनें। ओजस्वी नारी महात्म्य सार्थक सिद्ध हुन्छ उदारमनस्क भावले। राजु मृगेन्द्र जोशी अध्यक्ष एवं संयोजकका उदात्त चेतप्रति दुर्बल देहका पार्थक चिन्तन चेतधारीसँगको धन्य अभिवादन रह्यो धृष्टता मनको मेरो उधृत गरूँ, सम्मानपत्रको व्यहोरा यसप्रकार:

‘भक्तपुर विकास सहयोग संघको ३० औं वार्षिक साधारण सभामा आयोजित ‘खोप्रिङ सम्मान- २०८१’ मा नेपाली संस्कृति तथा भाषाको विकास एवं प्रवर्द्धनमा दशकौंदेखि अनवरत सेवारत रही अतुलनीय योगदान दिनुभएका वरिष्ठ वाङ्मय साधक तथा भाषासेवी श्री तेजेश्वरबाबु ग्वंगःज्यूलाई उच्च कदरस्वरूप यो सम्मान–पत्र प्रदान गरिएको छ।

यहाँको निरन्तर योगदानले नेपाल र नेपालीको गौरव एवम् श्री वृद्धिमा निःसन्देह थप उपलब्धि प्राप्त हुने विश्वासका साथ यहाँको सक्रिय एवम् स्वस्थ दीर्घ जीवनको कामना गर्दछौं।’

९० वर्षे जोवन–कुम्ली नेपाल प्रशासनिक प्रशिक्षण प्रतिष्ठान पुग्दा असहज लाग्यो। परन्तु, यसले जीवनकालको पूर्व स्मृति उप्काउन यथेष्ठ सहायता बर्सायो। मन रुझ्यो। लुगा यथावत सुरुकै। यो जुद्ध-दरबार भवनलाई ‘नेपाल प्रशासनिक प्रशिक्षण प्रतिष्ठान भवनमा परिणति दिन मित्रवर डा. तुलसीनारायण श्रेष्ठले वैचारिक सिञ्चन गरेको झल्यास्स झलझलियो। पुरनावृत्ति ऐन अवसर नै हुदो रहेछ। चस्किएछु म।

यो अवसरको सुनौलो प्रहरमा। बेलायत सरकारको अनुदान सहायता प्रशासनिक प्रशिक्षण प्रतिष्ठानमा बेलायतकी संवैधानिक महारानी एलिजाबेथ द्वितीयले निरीक्षण गर्नुहुनेभयो। त्यसताका प्रतिष्ठान कार्यकारी प्रमुख आदरणीय श्री गोरखबहादुर न्हुच्छेप्रधान। तत्कालीन अधिराजकुमार श्री ५ ज्ञानेन्द्र वीर विक्रम शाह पूर्व निरीक्षणमा पदार्पण भएथ्यो।

सहायक अञ्चलाधीश, प्रमुख जिल्ला अधिकारी र विभागीय प्रमुखहरू समेतको सहभागितामा गोष्ठी चलिरहेथ्यो। विकेन्द्रीकरणको चरम अवसर। लेखनकला अभिमत सम्प्रेषण, निडर तर्क प्रस्तुतीकरण आदिका हेतु कारक तत्त्व अनुदेशक गुण।

यस हस्ताक्षरीले त्यस गोष्ठीमा ओभरहेड प्रोजेक्टरको सहाराले पर्दामा चित्राङ्कन प्रस्तुत गर्दै थियो। प्रशिक्षण कक्ष प्रवेश अन्यानेक भएथ्यो। सबै हामीले रूढि अभिवाद व्यक्त गरेको झझल्कियो। गुने मनमनै कालभरि परिस्थितिले शिरासन गरिसकेको।

भक्तपुर विकास सहयोग संघको २०८१ का सम्पूर्ण पदाधिकारीज्यूहरूमा हार्दिकताका कलशका अक्षर–भाव–सिञ्चन यो वयोवृद्ध चेतनाधारीको।

बिट मार्नुअघि आफ्नै उत्कण्ठाका जोखना जाहेरी ! उस बेलैका मान्यवर मित्रवरहरूमध्येका श्री कोमल बदन, श्री सर्वज्ञ मल्ल आदिमध्ये प्रायः सबै प्रमुख अतिथि आदरणीय पूर्व राष्ट्रपतिज्यू साथै कार्यक्रम थलोबाट उक्लनु भएकाले प्रत्यक्षीकरण गर्न पाएँ।

श्री मोहन श्रेष्ठ (साहिँला) बाट कोमल बदन मल्लज्यूको घुँडाको समस्याका कारण लामो सिँढी उकल्न नसकेको यथार्थ जानेँ। कृष्णलाल उझाँथाछेंज्यू माथि उक्लेरै दाइ सम्बोधन–गुञ्जनले विभोर भएँ। प्राध्यापक श्री माला मल्ल संस्थाको महासचिव हुनुभएको आमन्त्रण-पत्रमै अङ्कित रहेकाले दूरभाव संवाद साथ विभोर बनें।

उज्यालोले दिने चेतना भौतिक र अभौतिक हुन्छ, दृश्यवान् र अदृश्यवान् हुन्छ। भौतिक उज्यालोले दिने चेतना भौतिक रूपमै अनुभव हुन्छ। घाम, जून, तारा, आकाशमा चम्किने बिजुली, मानव निर्मित जलविद्युत्, ग्यास वा तेल घ्युबाट बालिने बत्ती, आगो आदि अनेकौं स्रोतसाधनबाट हामी उज्यालो प्राप्त गर्छौं। तिनको उत्पत्ति, अवस्था र भौतिक स्वरूपअनुसार उज्यालोको अनुभव र प्रयोग गर्छौं।

यस्ता भौतिक उज्यालोका स्रोतहरू प्राकृतिक तवरमै देखिने र इच्छित प्रयोजनमा ल्याउन सकिने हुन्छन्। यस्ता उज्यालोका स्रोतहरूले हाम्रो भौतिक जीवनलाई सहज बनाएका छन्। यिनको सहाराबाट मानव जातिले आदिकालदेखि नै आफ्नो भौतिक जीवनलाई सहज, सुलभ र परिमार्जित बनाएको छ, बनाउँदै आएको छ। यिनको सहाराबाट मानवमात्रले आफ्नो सामान्य ज्ञान जगतलाई पनि विस्तार गरेकै छ, गर्दै आएको छ।

सामान्य अवस्थामा तिनको प्रभावलाई हामीले सहज रूपमा ग्रहण गर्नु बाँच्नका लागि अपरिहार्य रहँदै आएको छ। सृष्टिको निरन्तरता जीवजगत र प्रकाश वा उज्यालोबीच सहज प्राकृतिक निकटताबाट नै सम्भव भएको हो।

सृष्टिका हरेक वस्तु र उज्यालोबीच अन्तर्सम्बन्ध रहनुकै परिणाम जीवजगत, वनस्पति जगत र तिनको आधार भूगोलको पारिवेशिक अस्तित्व अनन्तकालदेखि नै अनवरत रहँदै आएको छ।

सूर्य र अग्नि तेज, ताप र प्रकाशका स्रोत हुन्। सूर्य समस्त संसारकै ताप, तेज र प्रकाशको अन्त्यहीन स्रोत हो। सम्पूर्ण संसार सौर्यशक्तिकै कारण सञ्चालित छ। अग्नि उसैगरी ताप र प्रकाशको अन्त्यहीन स्रोत हो। सूर्यले समस्त संसारको प्राण सञ्चार गराउँछ, जीवित राख्छ। अग्नि सामान्यतः मानव इच्छित प्रयोजनद्वारा संसारलाई बचाउँछ।

सभ्यताको प्रथम सिँढीमा मानव चढ्न सक्नुमा अग्निको सर्वाधिक भूमिका रहेको महसुस गर्न सकिन्छ। सूर्य र अग्नि दुवैलाई शक्तिका स्रोत पनि मानिन्छ। आदिग्रन्थ वेदमा सूर्य र अग्निको अर्चना गरिएको पाइन्छ। दुवै ज्योतिर्मय शक्ति हुन्। मानवको प्रथम आविष्कार प्रकृतिस्थ अग्निको आविष्कार नै थियो भन्ने कुरा अध्ययनबाट थाहा हुन्छ।

अभौतिक उज्यालो भनेको अन्तज्र्योति हो। अन्तरज्योतिको भौतिक मापन हुन सक्दैन। मानिस जन्मेपछि चेतना ग्रहण गर्न सिक्छ। जन्मजात प्राप्त हुने चेतनाद्वारा शारीरिक अस्तित्वको विकासक्रम आरम्भ हुन्छ। नवजात शिशु जन्मजात प्राप्त हुने चेतनाकै कारण सांकेतिक तवरमा तातो, चिसोको प्रतिक्रिया व्यक्त गर्छ। उसको त्यो भाषा आमाले बुझ्छिन् र स्याहार गर्छिन्।

आमा र आफन्तजनको लालनपालनसँगै ऊ सामाजिकीकरणको प्रक्रियामा प्रवेश गर्छ। सामाजिकीकरण भनेको नवजात बालकले आफूलाई बिस्तारै शारीरिक र मानसिक रूपले परिष्कृत गराउँदै लैजाने प्रक्रियाको थालनी पनि हो। व्यक्तिको जीवनमा शिशुकालको सामाजिकीकरण उसको जीवनकै लागि स्थायी रूपमा रहने अभिमुखीकरण पनि हो।

शारीरिक र मानसिक रूपले सबल, स्वस्थ रहुन्जेल मानिस आफ्नो समाज र क्रियात्मक परिवेशबाट आजीवन केही न केही सिकिरहन्छ। सय वर्ष नाघेका वा शताब्दी नजिक पुगिसकेका मानिस पनि सामाजिक जीवनमा सक्रिय रहेका धेरैलाई हामीले भेट्दै देख्दै पनि आएका छौं। त्यस्ता उदाहरणहरू निकै पाउन सकिन्छ। आन्तरिक उज्यालोको तृष्णाले मानिसलाई सदा जाग्रत राख्छ। त्यसका निम्ति उमेर बाधक बन्दैन।

कैयौं पौरस्त्य आध्यात्मिक ग्रन्थहरूले मानव जीवनमा अन्तज्र्योति वा उज्यालो प्राप्तिका लागि प्रेरणा जगाएका छन्। ती ग्रन्थहरूमा उज्यालोप्रतिको चाहना जगाउन, त्यसलाई हृदयतः स्पर्श गर्न र त्यसतर्फ प्रवृत्त भइरहनका लागि अनेकौं प्रेरणा सूक्तहरू सन्निहित छन्। तिनमा मानव शरीर र जीवनलाई अन्नमय, प्राणमय, चेतनामय, ज्ञानमय एवं आनन्दमय कोष आदिमा वर्गीकरणसमेत गरिएको पाइन्छ।

मानव मात्रले उच्चतम चैतन्य प्राप्त गरेपछि अन्तज्र्योतिर्मय जीवनको प्राप्ति गर्छ भन्ने कुरा पौरस्त्य दार्शनिकहरूले बताएका छन्। मानव जीवनलाई पूर्णतातिर लैजान सत्चिन्तन, सत्संकल्प र सत्कर्मतिर जाग्रत गराउन स्वयं मानवकै प्रयत्नबाट सम्भव छ भन्ने कुरा अतीतदेखि वर्तमानसम्मकै सद्ज्ञानी दार्शनिकहरूले बताउँदै आएका पनि छन्।

वेद र उपनिषद्हरूमा मानवमात्रको व्यावहारिक, आध्यात्मिक र आत्मिक जीवनको ऊध्र्वगामिता एवं पूर्णताका लागि अमर सन्देश, सूक्तहरू अभिलिखित छन्। श्रीमद्भागवत गीतालाई सनातन ज्ञान र दर्शनको अर्को कालातीत वाङ्मय मानिएको छ।

महामानव गौतम बुद्धले जीवनका लागि दुःख निवारण हेतु अष्टाङ्गिक मार्गको अवलम्बन गर्न मानवजातिलाई आह्वान गरे। संसारका प्रायः सबै धर्मको सार जीवनका निम्ति उज्यालोतर्फ अग्रसर रहनु, त्यसकै निम्ति कर्म गर्नु भन्ने रहेको ज्ञानीहरू बताउँछन्।

मानव जीवन त्यस्तो होस्, जसमा अँध्याराका थोप्लाथोप्ली वा दाग कतै नदेखियून्। सर्वत्र सत्यम् शिवम् सुन्दरम्को अनुभूतिद्वारा जगमगाइरहोस्। सत्कर्म, सत्संकल्प र उच्चतम आध्यात्मिक ज्ञान एवं विवेकशीलताद्वारा विभूषित हुँदै पूर्णतातर्फ लम्कन सकोस्। आफूभित्रका सन्नाटा, कलुषिता र क्लेशका छायाबाट मुक्त भएर ज्योतिर्मय जीवनको सर्वोपरि अर्थ प्राप्त गर्दै अमर बन्न सकोस्। यही सन्देश यस ऋग्वैदिक सूक्तबाट प्राप्त हुन्छ।

‘असतोमा सद्गमय, तमसोमा ज्योतिर्गमय मृत्योर्मा अमृतंगमय’

यस सूक्तलाई मूलतः ऋग्वेद र केही उपनिषद्हरूमा अंशतः लिपिबद्ध गरिएको भन्ने कुरा विद्वान्हरू बताउँछन्। असत्यबाट सत्यतिर लैजाऊ, अँध्यारोबाट उज्यालोतिर लैजाऊ एवं मृत्युबाट अमरत्वतर्फ लैजाऊ भन्ने उक्त सूक्तले कति ठुलो दर्शन बोकेको रहेछ। लाग्छ, सम्पूर्ण धर्म, अध्यात्म र कर्महरूको सारतत्व यसै सूक्तभित्र अटाएको छ।

सम्पूर्ण मानव जातिका चिन्तनहरू र कर्मशीलताका प्रयत्नहरू सबै यस महान् दार्शनिक सत्यतिर लक्षित हुने हो भने यो संसार कति सुन्दर हुने थियो होला ! यद्यपि आधुनिक विश्वकै महान् दार्शनिक, राजनेता र चिन्तकहरूले सम्पूर्ण मानव जातिको सर्वोपरि सुख र सुन्दरतम् संसारको परिकल्पना गर्न भने छोडेका छैनन्।

वर्तमान युगका मुलुकका राष्ट्रिय जिम्मेवारीमा रहेका व्यक्तिहरूले उक्त सूक्तलाई स्मरणमा राखिरहेर आआफ्ना मुलुकका लागि काम र निर्णय मात्र गर्दा पनि स्थिति बेग्लै हुन सक्ने थियो। सर्वसाधारण मानिसका लागि यस्ता शाश्वत सत्य सूक्तहरू पठनीय र जीवनबोधी वाणीका रूपमा रहन्छन् नै। वैयक्तिक तवरमा प्रत्येक दिन यस मन्त्रलाई स्मरण मात्र गर्ने हो भने पनि एउटा जीवनदायी सत्यले सधैं पछ्याइरहेको अनुभूति सबैमा प्राप्त हुने थियो।

मैले आफ्नो दुधे बालककालमा सर्वप्रथम धिप्रीको मधुरो उज्यालो देखेको हुँ। धिप्रीकै उज्यालो फिँजिएको मझेरीमा लड्दैपड्दै, वामे सर्दै, पाइलाले टेक्न थालेको हुँ। आँगनमा ओर्लने घामले त मलाई न्वारान संस्कार हुनु पहिल्यै छोइसकेको थियो होला-आमाले काखमा राखेर घाममा निस्केका बेला।

दिउँसो घाम र साँझमा धिप्रीको उज्यालोको अनुभव गर्दै हुर्किएँ म। मैले अक्षर यात्राको थालनी पनि धिप्रीको उज्यालोसँगै गरेको हुँ। पछि आएर बिजुली बत्तीको पनि अनुभव हुन थाल्यो। धिप्री छुट्यो। घामको उज्यालोको अनुभव उस्तै छ। दशकौंदेखि मेरा साँझहरू भौतिक रूपले बिजुलीमय भएका छन्।

आँखाले देख्ने र अनुभव गर्ने उज्यालोबाट जीवनगति मन्दमन्द चलिरहेकै छ। समयको व्यतीति भने तीव्रगतिमा भइरहेको छ। अन्तज्र्योतिको चहकिलो उज्यालोको अनुभव गर्न भने आजसम्म पाएको छैन, सकेको छैन। शब्दका सतही अर्थ लाग्ने वाक्यहरू जति कथुर्‍याए पनि ती गुदीबिनाका फोस्रा फलसिवाय केही होइनन्।

घरका कोठालाई बिजुलीमय बनाउन मैले आफ्नो धन, बुद्धि, बल सबै खर्चिएँ तर मनभित्रका कोठालाई उज्यालो पार्न भने मैले कुनै ठोस काम र संकल्प गरेको छैन। तममय मन बोकेर ज्योतिर्मय जीवनको आनन्दप्राप्ति कहाँ सम्भव छ र!

मानिसहरूका आचारविचारको शुद्धिका लागि धर्म र संस्कृतिको नाममा सनातन धर्म परम्परामा विभिन्न व्रत–अनुष्ठानहरूको व्याख्या गरिएको छ। तीजको हरितालिका र ऋषिपञ्चमी पर्व पनि शारीरिक स्वस्थता र स्वच्छताका लागि गरिने व्रत-अनुष्ठानमध्येको एक परम्परा हो।

प्रारम्भमा स्त्रीपुरुष दुवैले निरोगी बन्न र पापबाट मुक्ति पाउन यो पर्व मनाउँथे। तर कालान्तरमा महिलाको पर्वका रूपमा यस पर्वलाई मान्यता दिइन थालियो। आफूले सोचेजस्तो श्रीमान् पाउने र उसको लामो आयुको कामनामा हरितालिका तीजको व्रत बस्न थालियो। ऋषिपञ्चमीमा पनि महिलाले आफ्नो मासिक धर्मका बेला जानी नजानी गरेका पाप पखाल्न र देहको शुद्धीकरणका लागि व्रत बस्न र पूजा आराधना गर्न थालियो।

तीज पर्वले नेपाली नारीको आफ्नो धर्म र संस्कृतिप्रतिको अटुट आस्था, धार्मिक विश्वास एवं व्रत परायणप्रतिको समर्पण भावलाई राम्ररी परिभाषित गर्दै आएको छ। दरखाने दिन, तीज र ऋषिपञ्चमी गरी तीन दिन मनाइने नारीहरूको यो विशिष्ट पर्वभित्र अनेकौं किसिमका सामाजिक मूल्यमान्यताका साथै धार्मिक, सांस्कृतिक र मनोरञ्जनात्मक पक्ष एकैसाथ समेटिएका छन्।

हरितालिकाको अघिल्लो रात भाद्र शुक्ल द्वितीयाको दिन पर्ने दर खाने चलन नेपाली नारीले पर्वकै रूपमा मनाउँदै आएका छन्। दर खाने दिनको भोलिपल्ट अर्थात् भदौ शुक्ल तृतीयाको दिन हरितालिका तीजको व्रत बस्ने दिन हो। जुन दिन महिलाहरू निराहार व्रत बसी महादेवको पूजा आराधना गर्ने गर्छन्।

यसमा विवाहित महिलाले आफ्नो पुरुषको लामो आयुको कामना गर्छन् भने आविवाहित महिलाले महादेवले पार्वतीलाई गरे जस्तै माया गर्ने वर पाउने कामनाले व्रत बस्छन्। व्रतको दिनमा सौभाग्यवती महिलाहरूले आफ्नो पतिको दीर्घायु, सुस्वास्थ्य र मंगलमय जीवनको कामना गर्दै सोह्र शृङ्गार र गरगहनाहरूले सुसज्जित भई विभिन्न शिव मन्दिरहरूमा गएर पूजा उपासना गर्दै दिदीबहिनी मिली गीत र नृत्यमार्फत् आफ्नो मनको वेदना पोख्छन्। यस दिनलाई केही मात्रामा भए पनि नारी स्वतन्त्रताको दिनका रूपमा लिन सकिन्छ।

ऋषिपञ्चमीको दिन सप्तऋषिहरूको पूजा गरेर मात्र व्रत समाप्त हुन्छ। ऋषिपञ्चमीका दिन बिहानै नदी जलाशयमा गई विशेष स्नान गर्नुपर्ने हुन्छ। वर्षभरिका सबै अशुद्धिहरू हटाउन तीन सय पैंसट्ठी वटा दतिवन लगाउने, पञ्चगव्य आदिले स्नान गर्ने विधान छ। त्यसपछि सप्तर्षिहरू कश्यप, अत्रि, भारद्वाज, विश्वामित्र, जमदग्नि, गौतम एवं वशिष्ठ ऋषिहरूका साथै साध्वी, अरून्धतीसहितको विशेष पूजा, उपासना व्रत, दर्शन, यजन, पूजन, भजनकीर्तन गरिन्छ। यो दिन गणेश चतुर्थीको भोलिपल्ट पर्ने गर्छ।

ऋषिपञ्चमीमा गरिने यी संस्कारहरूले नारी रजस्वला हुँदा थाहा पाई नपाई हुने छोइछिटोको पाप पखाल्ने काम गर्छ भन्ने मान्यता रहेको छ। यस कुराको पुराणहरूमा पनि चर्चा गरिएको पाइन्छ। इन्द्रराजाबाट गरिएको ब्रह्महत्याको दोष हटाउन त्यहाँबाट झिकी विभिन्न चार स्थान- नदीको पहिलो छाल, जमिनको उँचो टाकुरा पर्वत भाग, आगोको पहिलो ज्वाला र स्त्रीको रजस्वलामा राखेपछि ती स्थानहरू अपवित्र भएका हुन्।

यसरी ऋषिपूजनद्वारा प्रायश्चित गरिएर पवित्र पारिएका नारीहरू नै वर्षभरका व्रतपूजाहरूका अधिकारी बन्छन् भन्ने मान्यता रहेको छ। यो दिन पनि महिलाहरू सौभाग्यका प्रतीकहरू रातो गुन्युचोली, साडी, पोते, सिन्दूर, टीका, चुरा लगाई सोह्र शृङ्गार गरी आफ्नो अटल सौभाग्यको कामना गर्छन् र भक्तिरसमा डुबेर पूजा अर्चना गर्दै भाका हालीहाली गीतहरू गाउँछन् र नाचेर दिन बिताउँछन्।

यस दिन एक छाक मात्र खाना खान्छन्। खानामा नरोपी उम्रने अन्न सामा, कागुनो, कन्दमूल, कर्कलो आदिको प्रयोग गरिन्छ। ऋषिपञ्चमी व्रत अनुष्ठानले नारीहरूमा छुट्टै तेज वृद्धि हुने, दीर्घायु हुने, निरोगी हुने र पूर्ण सौभाग्यवती हुने कुरालाई धर्मशास्त्रहरूले चर्चा गरेका छन्।

वैज्ञानिक पक्षमा पनि ऋषिपञ्चमीको दिनमा लगाइने दतिवनको प्रयोगले महिलालाई पाठेघरसम्बन्धी रोग लाग्न नदिने र लागेमा पनि यसले धेरै नै फाइदा पुर्‍याउने कुरा लेखिएको छ। यसबाट कुनै पनि नारी रजस्वला भएपछि गर्नुपर्ने ऋषिपञ्चमीको कुरा महिलाको पाठेघरसँग सम्बन्धित रहेर गरिएको हाम्रा पुर्खाले गरिएको उपचार विधिको एउटमा माध्यम हो भन्न सकिन्छ।

यस हरितालिका तीज अत्यन्त प्राचीन व्रत हो। यस पर्वले श्रीमान्प्रतिको निष्ठा र भक्तिलाई दर्साउनुका साथै श्रीमान्सँग आध्यात्मिक सहकार्य गर्ने शुभ अवसर प्रदान गर्छ। यस व्रतको प्रतापले शिव र पार्वतीबाट वरदान पाई आआफ्नो दाम्पत्य जीवन सुखमय र सफल पार्ने सुअवसर प्राप्त गर्छन् भन्ने मान्यता रहेको छ।

यस अवसरमा महिला र पुरुषले समानरूपले आफ्नो अस्तित्व दर्साउन समभाव देखाउँछन्। महिला पुरुषका लागि निराहार व्रत बस्छन् भने पुरुष घरका सम्पूर्ण कामको जिम्मेवारी आफैंले लिएर उक्त दिन महिलालाई कामको जिम्मेवारीबाट मुक्त गर्छन्। तीजमा श्रीमान् र श्रीमतीको प्रेम गाढा हुन पुग्छ। तीज नारी–पुरुष समताको पर्व हो।

धर्म, संस्कृति र स्वास्थ्यका हिसाबले व्रत लिनु नराम्रो होइन। तर त्यसलाई हाउगुजी बनाउनु चाहीं नराम्रो हो। पतिको आयु बढ्ने विश्वासका साथ पानीसम्म नपिई व्रत बसेर आफ्नो स्वास्थ्य बिगार्नु, तीज व्रत हिन्दु नारीमा अनिवार्यजस्तो भएको हुनाले अशक्त र रोगी महिलाले समेत सकिनसकी व्रत बस्नु, आफूले व्रत बस्न नसक्दा ज्यालामा अर्काे व्यक्तिलाई व्रत बसाउनु, पत्नीले पतिलाई देवता मानेर गोडाको पानी खानु, व्रत बस्ने महिलाले पानी खाएमा पतिको रगत खाएजस्तो हुन्छ जस्ता रूढ मान्यतालाई प्रश्रय दिइरहने हो भने तीज पर्वले नेपाली महिला–पुरुषको सम्बन्धमा आघात पुर्‍याउने निश्चित छ।

हो, व्रत बस्नुपर्छ। ईश्वरको ध्यान व्रत गर्नु भनेको आफूभित्र सकारात्मक ऊर्जा ग्रहण गर्नु हो। आफ्नो शरीरले सक्ने हिसाबले व्रत चाहे महिलाले बसोस् या पुरुषले बसोस्, उसैका लागि राम्रो हो। श्रीमतीले व्रत बसेर कुनै पनि पुरुष दीर्घायु हुने होइन। जन्ममरण त लेखेर ल्याइसकेको हुन्छ।

यो समाजले समयको अन्तरालमा बनाएको एउटा भ्रम मात्र हो। एउटा कुरा निश्चित हो– घरको कुनै सदस्यको राम्रो भयो भने त्यस परिवारले केही सुखको महसुस गर्छ। त्यही सुखका लागि भगवान्को व्रतआराधना महिलाले गर्नु र त्यसका लागि पुरुषले सहयोग पुर्‍याउनु तीज पर्वको संस्कार बनेको छ। यसले महिला र पुरुषको प्रेमको आधार पनि खडा गरिदिएको छ।

हिजोआज केही महिला आधुनिकताको नाममा तीजको व्रतलाई पुरुषवादी चिन्तन र सामन्ती पितृसत्तालाई वैधता दिलाउने चाड मान्छन्। यो आफैंमा गलत कुरा हो। महिला र पुरुषबीचको प्रेमलाई एउटा विन्दुसम्म पुर्‍याउने काम यही तीजपर्वले प्रदान गरेको छ। यो पर्वको वीज विन्दु महिला-पुरुषको प्रेम नै हो।

समय परिवर्तनशील भएकाले समयसापेक्ष सुधार भने हरेक संस्कारमा भित्र्याइनु समयको माग हो। तर पनि व्यवहारमा लागु हुँदै आएका धर्म, संस्कृति र प्रथाहरूलाई भने एकपटक धर्मका कुरा मात्र हुन् भनेर पन्छिनुभन्दा हाम्रा पुर्खाले परम्पराका रूपमा स्विकारेका यस्ता संस्कारहरूभित्र रहेका कुराहरूको वैज्ञानिक तथ्य खोज्नु आजको आवश्यकता हो।

shashithapa221@gmail.com

गत मंगलबार अपराह्न ३ बजेतिर काठमाडौंस्थित सिटिसी मलनजिकै हिँडिरहेका बेला मेरो मोबाइलको स्क्रिनमा अचानक ल्यान्डलाइन फोन नम्बर देखियो। नचिनेकै नम्बरबाट फोन आए पनि प्रायः उठाउँछु। यस्तै नचिनिएका नम्बरबाट आएका फोनमा कैयन्का समस्या मैले सुनेकी छु।

‘नमस्कार, हजुर सविता खड्का हो ?’ एक महिलाको आवाज आयो। मैले भने, ‘हजुर हो, भन्नुस् न।’

उताबाट फेरि आवाज आयो, ‘ल बधाई छ, हजुर राष्ट्रिय पुरस्कारका लागि छनोट हुनुभएको छ। मानव बेचबिखन तथा ओसारपसारसँग सम्बन्धित लुकेका वास्तविक पीडालाई उजागर गर्दै रोकथाम र नियन्त्रणका लागि निरन्तर समाचार तथा लेख लेख्नुभएको आधारमा हजुरलाई यसपालि पुरस्कृत गर्दै छौं।’

‘थ्याङक्यु हजुर, थ्याङक्यु सो मच हजुर,’ मैले भनें।

ती महिलाले थपिन्, ‘ल फेरि पनि बधाई छ। हामीले हजुरलाई मेल पनि भर्खर गरेका छौं। मेलमा तोकिएको स्थानमा आएर राष्ट्रिय पुरस्कार ग्रहण गरिदिनुहोला। हवस् त अहिलेलाई नमस्कार।’

मन ढुकढुक गर्‍यो। निकै खुसी लाग्यो। म आफ्नो कार्यकक्षमा आएँ। त्यहाँ सुनसान थियो। मैले एकपछि अर्को गरी विगत सम्झिरहेकी थिएँ।

त्यही बेला मेरी प्यारी बहिनी सस्कन्दा मेरै छेउमा आएर बसी। अनि सोधी, ‘दिदी केही खान मन छैन? के खानु के खानुजस्तो भयो। केही खाने कुरा होला नि?’ मैले उसलाई सोधेँ, ‘भन तँलाई आज के खान मन छ, म खुवाउँछु।’

पेट टन्नै भएकाले केही खान मन नभएको उसले बताई। मनभरि खुसी थियो, छेउमै बसेकी उसलाई नभनी बस्नै सकिनँ।

सबै बेलिविस्तार लगाएँ। अब खुसी हुने पालो उसको थियो। ऊ मभन्दा धेरै खुसी भई। ‘अब पार्टी खानुपर्छ। घरमा ममीबुबालाई भन्नुभयो त ?’ उसको जिज्ञासा थियो। अहिले कसैलाई नभन्ने पछि एकैचोटि भनौंला भनेर बहिनीलाई थुमथुम्याएँ।

यो खबर पतिलाई सुनाउने हतारमा थिएँ, तर उहाँको व्यस्तताका कारण सोही समयमा मेरो खुसी साट्न सकिनँ। मैले उहाँलाई म्यासेजबाट सन्देश पठाएँ, ‘स्ट्स अर्जेन्ट, कल मी फास्ट।’

जवाफ आयो, ‘बाबु, म पछि कल गर्छु। अहिले क्लासमा छु।’

मैले जरुरी भनेर गरेकाले सन्देशका कारण क्लासबाट बाहिर निस्किएर फोन गर्नुभयो। ‘के भयो बाबु?’ उहाँलाई सबै बेलिविस्तार लगाएँ, ‘राष्ट्रिय पुरस्कार पाउनेमा म छनोट भएछु। यो सबै देन हजुरकै हो। हजुरले नै भन्नुभएको थियो- बाबु मेहनत गर्न कहीं छोड्न हुन्न। मेहनतपछिको फल मिठो हुन्छ। तिम्रो मेहनतले गर्दा मलाई पनि हौसला मिलेको छ।’

उहाँ खुसी भएको देखेर मेरो खुसी अरू बढ्यो। ‘यस्तो खुसीमा म सामेल त हुन पाउँदिनँ बाबु तर मजति आज कोही खुसी हुँदैन।’

उहाँ जति खुसी यो संसारमा दोस्रो मान्छे कोही छैन भन्ने मलाई पनि लाग्यो। त्यसपछि क्लासबाटै झन् धेरै सन्देश पठाउन थाल्नुभयो। ‘आइ एम सच अ लक्किएस्ट हजबेन्ड बाबु। आइएम प्राउड अफ यु।’

यसलगतै मलाई जहिल्यै काममा प्रेरित गर्ने नागरिक दैनिकका प्रधान सम्पादक गुणराज लुइँटेललाई यो खबर नसुनाई बस्नै सकिनँ। उहाँलाई पनि धन्यवाद दिएँ। उहाँले मलाई सधैं मार्गदर्शन गर्नुभयो।

त्यति मात्रै नभएर पीडितको वास्तविक कहानी नै समाचार हो भन्ने उहाँले बुझाइरहनुभयो। उहाँले मलाई सधैं भन्नुभएको छ, हामीले सधैं भुइँमान्छेका समाचार खोज्नुपर्छ। लुकेर बसेका समाचारमा ध्यान दिनुपर्छ भन्ने उहाँको दिन प्रतिदिनको सिकाइले ममा ठुलो परिवर्तन आएको महसुस गरेँ।

साथै उहाँको सकारात्मक सोचले कतिपय विषयलाई हेर्ने दृष्टिकोण पनि फरक पाएकी छु। उहाँले देखाएको बाटोमा हिँड्दा मैले समाचार मात्र बुझेकी छैन, अरूका दुःखमा समानुभूतिको पाठ पनि पढेकी छु। प्रधान सम्पादकप्रति म कृतज्ञ छु।

नागरिक दैनिकको प्रकाशन संस्था नेपाल रिपब्लिक मिडियाले यो मञ्च दिएकोमा म आभारी छु। ममा कामको चाहना भएर मात्र पुग्दैन, त्यसलाई सही ठाउँमा उपयोग गर्ने माध्यम पनि हुनुपर्छ। त्यो माध्यम हो– नागरिक र यसका अन्य प्रकाशनहरू।

मेरा केही साथीहरू पीडितका समाचार कति लेखेको भन्ने धारणा राख्छन्। पीडितको मात्रै समाचार लेख्दा आफैं पीडित भइन्छ भन्ने सोच पनि उनीहरूको छ। केहीलाई पत्रकारितामा वातावरण नै नभएको भन्ने पनि लाग्छ। कामप्रतिको जाँगर अरूले ल्याइदिने होइन। आफू कस्तो बन्ने भन्ने सोच पनि अरूले दिने होइन। यो आफैंभित्रको कुरा हो।

वास्तवमा पत्रकारिता आवाजविहीनको आवाज हो। त्यसैले पीडितका कथाव्यथा सुनाउने ठाउँ आफू हो भन्ने बुझ्नुपर्छ। मलाई भने अझै सिक्नु र न्यायको आवाज बन्नुमा रुचि छ। मलाई अहिल्यैदेखि नकारात्मक कुरा गर्नु र राजनीतिमा लाग्नु छैन भन्ने लागिरहन्छ।

आफूभन्दा अघिदेखि यस क्षेत्रमा काम गरिरहेकाबाट मैले गर्ने अपेक्षा भनेको अनुभव आदानप्रदान, ज्ञान र सिपको विस्तार हो। अझ राम्रो गर्नुपर्छ भन्ने हौसला नै मैले खोजेको हो। हामीसँग हिँड्ने राजमार्ग छ, त्यसमा हिँड्ने वा नहिँड्ने जिम्मा हाम्रो हो। काम नगरी बसे केही समय संस्थालाई घाटा होला तर जिन्दगीभरि आफैंलाई नोक्सान हुन्छ भन्ने मैले बुझेकी छु। यस्तो सुझबुझको जानकारी मेरै सहकर्मीहरूले दिने गरेका छन्।

बिहीबारको दिन, बिहानैदेखि मन फुरुंग थियो। सबेरै उठेसँगै आफू तमतयारी भई बहिनी लिएर सांस्कृतिक संस्थान (राष्ट्रिय नाचघर) को प्रांगणमा पुग्यौं। मेरो खुसीले हिमाल छोइरहेको थियो।

महिला, बालिबालिका तथा जेष्ठ नागरिक मन्त्रालयद्वारा आयोजित मानव बेचबिखन विरुद्ध सबैको ऐक्यबद्धता भन्ने राष्ट्रिय नाराका साथ मानव बेचबिखन तथा ओसारपसारविरुद्धको अठारौं राष्ट्रिय वार्षिक उत्सव समारोहमा पानसमा दीप प्रज्वलन भयो। त्यसलगतै नागरिक राष्ट्रिय दैनिककी संवाददाता सविता खड्का भन्दै मेरो नाम उद्घोषण भयो। मनमा थेगिनसक्नुको खुसी भयो।

महिलामन्त्री नवलकिशोर साह सुडी, महिला आयोग अध्यक्ष कमला पराजुलीलगायतबाट पुरस्कार तथा सम्मान प्राप्त गरेँ। त्यो मेरो खुसीको अनुपम क्षण थियो। यो तीजको दर खाने दिन थियो। यो दिन मैल सुखीका तीनवटा दर खाएँ।

बिहानको पुरस्कार, सोही अपराह्न नेपाल प्रहरीको मानव बेचबिखन अनुसन्धान ब्युरोमा आयोजित कार्यक्रममा समेत मलाई सञ्चार क्षेत्रबाट गरेको योगदानका निम्ति प्रशंसापत्र दिइयो। राति बुबाआमा र बहिनीहरूसँगको अर्को दरले मेरो दिन धन्य भयो।

अफिसले त्यही दिन खुवाएको दरको त झन् चर्चा गर्नैपर्छ। दर खाएर निस्किँदै गर्दा प्रमुख कार्यकारी अधिकृत समृद्धि ज्ञवालीले स्कुटरमै हिँड्ने होइन ? भनेर सोध्नुभयो। मैले हो भनेपछि उहाँको जवाफ थियो, ‘बहादुर केटी।’ मेरो प्रकाशन संस्थाकी निर्देशक शोभा ज्ञवाली त हामीजस्ता लेखनकर्मीहरूलाई अगाडि बढ्न सधैं प्रेरित गर्ने व्यक्ति हुनुहुन्छ।

वास्तवमा हामी महिलाले सबै क्षेत्रमा सशक्त हस्तक्षेप गर्नुपरेको छ। त्यसका निम्ति उपयुक्त वातावरण भयो भने हामीलाई काम गर्न गाह्रो छैन। सुरुसुरुका दिनको मेरो कामप्रतिको अप्ठ्यारो हटेर गएको छ। नयाँनयाँ सिप सिकिरहेकी छु। नयाँ ढंगले आफ्नो तोकिएको क्षेत्रका समाचार र लेख लेख्न दिनानुदिन प्रगति भइरहेको छ।

नेपालमा पुरस्कार भन्नेबित्तिकै नाक खुम्च्याउने अवस्था छ। कैयन्मा राजनीतिक भागबन्डा हुन्छ। यो पुरस्कार भने मैले मेरा वर्षभरि गरेका समाचार र लेखको एउठा ठेली नै बनाएर बुझाएपछि प्रतिस्पर्धाका आधारमा पाएको हो। मेरो पत्रकारिता जीवनकै यो पहिलो पुरस्कार मेरा निम्ति स्वर्ण पुरस्कारभन्दा कम छैन। यसलाई मैले भावी दिनको ऊर्जाका रूपमा सँगालेकी छु।

हरेक मानिसको जिन्दगीलाई रङ्गाउने चाहना हुन्छ। हरेक मानिसले आफ्नो मान, सम्मान र अस्तित्व राख्न चाहन्छन्। यसका लागि हरेक मानिसका आफ्नै भोगाइ हुन्छन्। मलाई संघर्ष गर्न अप्ठ्यारो लाग्दैन। वास्तवमा यी संघर्ष मेरो जीवनका मिठा भोगाइ हुन्। अनि तिनै भोगाइको परिणाम हो यो पुरस्कार।

नागरिकमा काम गर्न आएपछि मलाई मेरा प्रधान सम्पादकले के विषयमा काम गर्न मन छ भनेर सोध्नुभएको थियो। मैले वैदेशिक रोजगारीको क्षेत्रमा समाचार लेख्ने विचार गरेँ। उहाँले मलाई सहर्ष यसमा लाग्न प्रेरित मात्र गर्नु भएन, बरु समाचार स्रोतहरू चिनाइदिनेदेखि समाचार र लेखनका कोण बताइदिएर धन्य बनाउनुभएको छ।

सिंगै देश यतिबेला विदेशमा काम खोजिरहेको छ। त्यससँग जोडिएका अनेकन् आयाममा लेख्न पाइने भएकाले यस क्षेत्रलाई रोजेकी थिएँ। अहिले आएर मलाई त्यो निर्णय ठिकै भएछ भन्ने लागेको छ।

वैदेशिक रोजगारी क्षेत्रका अनेकन् आयाममध्येको एक अंश हो मानव बेचबिखन तथा ओसारपसार। मैले वैदेशिक रोजगारी विषयमा कलम चलाउँदै आउँदा मानव बेचबिखन तथा ओसारपसारको विषय पनि बुझ्न पाएँ। हाम्रो समाजमा यो कति भयावह भएको छ भन्ने महसुस भएको छ। तिनै घटनालाई मैले नागरिकमा लेख्न पाएँ।

कैयन्लाई यसले न्याय पनि गरेको छ। कतिपयले आफ्ना कथा सुनाएर पनि मन हलुंगो बनाउनुभएको छ। म मेरा समाचारका पात्रसँग कैयन् पटक हाँसेकी छु, कैयन्सँगै रोएकी पनि छु। उनीहरूसँगको अन्तरक्रियाबाट मैले जीवनका तिता यथार्थ बुझ्न पाएकी छु।

पत्रकारितामा मैले बुझेको औपचारिक खबर मात्र होइन, भित्र लुकेका अनौपचारिक पक्ष बढ्ता रुचिकर हुने रहेछन्। मेरो रुचि पनि यही हो। मेरो यो रुचिलाई समाचार कक्षमा पूरा गर्ने हौसला पाएकी छु।

मानव बेचबिखन क्षेत्रका विषयवस्तुलाई उजागर गर्न थालेपछि मैले यो समाजलाई चिन्न थालेँ। वास्तवमा यस्ता विषय धेरै आएका छैनन्। महिला तथा बालिकालाई अहिले पनि किनबेच गरिन्छ। घरपरिवारका समस्याले तिनलाई यस्तो दर्दनाक अवस्थामा पुर्‍याउँछन्। तिनका समाचार र लेख छापिए पनि मलाई कतिपयले सोध्छन्, ‘अहिले पनि बेचबिखन हुन्छ र ?’

अझ कतिपय यस्ता समाचार कथा पढेर कैयन्ले काल्पनिक घटना हो भन्ने ठान्छन्। यस्ता समाचार सम्प्रेषण गर्दै गर्दा पीडितको पीडामा आफैं डुब्दै जान्थें। जसले गर्दा मलाई मानसिक रूपमा असरसमेत पुगेको अनुभूति भयो। जति पीडितको व्यथा नागरिकमा ल्याउँथे त्यति नै पीडा हुन्थ्यो।

पीडितको व्यथाजस्तै मैले डर लाग्ने सपनाहरू देख्न थालें। जुन सपनामा मलाई पनि दुईचारजना पुरुषहरू आएर अपहरण गरेर कहाँ-कहाँ लगेको धेरै देख्थें। त्यस्तो हुँदा मलाई बचाउन पतिदेव आए पनि हुने भन्ने भगवान्सँग सपनामै प्रार्थना गरेको पनि देखें। विदेशमा कतिपय महिला जेल परेर उद्धार हुन नसकेको लेख लेख्दा तिनै कथा पनि सपनामा आएको मलाई महसुस भयो।

केही साथीहरूलाई मैले सपना यस्तो देख्छु किन होला? भनेर जिज्ञासा राख्दा उनीहरूको जवाफ हुन्थ्यो, ‘तिमी धेरै पीडितको कथाव्यथा लेख्छौ। त्यसैले त्यस्तो सपना देखेको।’

मैले सपनामा भोगेका कथा त पीडादायी हुन्छन् भने बिपना भोग्नेहरूलाई झन् कति पीडा हुँदो हो। यसकारण पनि मैले आगामी दिनमा यस्ता पक्षलाई उजागर गरिरहने प्रतिबद्धता गरेकी छु। मेरो सपना जतिसुकै डरलाग्दा भए पनि म बहादुरीपूर्वक तिनलाई सहयोग गरिरहन्छु।

पुरस्कार पाउने निर्णयपछि आएको टेलिफोन संवादजस्तै जीवन्त भइरहने छ मेरो पत्रकारिताप्रतिको समर्पण पनि।

‘यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः

यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः’ -मनुस्मृति

अर्थात् जहाँ वा जुन घरमा नारीको सम्मान हुन्छ, त्यहाँ इष्टदेवता, कुलदेवता, गृहवास्तु देवतालगायत सम्पूर्ण तेत्तीस कोटि देवता खुसी हुन्छन्। तर जहाँ नारीको पूजा हुँदैन, त्यहाँ गरिएका कुनै पनि कर्म असफल हुन्छन्।

यसले के पुष्टि गर्छ भने आदि शक्तिकै रूपमा पूजाआराधना सुरु गरिएका महाकाली, महालक्ष्मी र महासरस्वतीकै स्वरूप हुन् नारी। जसलाई हामीले विभिन्न रूपमा विभिन्न समयमा धार्मिक तथा सांस्कृतिक पर्वका रूपमा पूजा गर्ने गरेका छौंं।

दसैं आउँछ, नवरात्रभर नवदुर्गाका रूपमा कन्या पूजा गर्छौं। तिहार आउँछ, महालक्ष्मीको पूजा गृहलक्ष्मीले गर्नुपर्छ भनेर परिवारभित्रकै ज्येष्ठ नारीलाई जिम्मेवारी दिन्छौं। गृहलक्ष्मीले पूजा गर्दा लक्ष्मी स्थिर रहन्छिन् भन्ने धार्मिक मान्यता छ।

यति मात्र होइन, दाजुभाइलाई दिदीबहिनीले पूजा गरेपछि दाजुभाइले दिदीबहिनीलाई उपहार या दक्षिणा दिई ढोग्नुपर्छ भनेर यमुना र यमराजको धार्मिक प्रसंग ल्याएर दिदीबहिनी, भान्जीलगायतलाई सम्मान गर्ने प्रचलन छ।

सरस्वती पूजा आउँछ, विद्यादात्री नारी भनेर नारीकै पूजा हुन्छ। मातातीर्थ औंसी आउँछ, नारीलाई आमाको रूपमा पूजा गर्छौं, सम्मान गर्छौं। यस्तै नारीको सम्मान गर्ने महत्त्वपूर्ण पर्व हो, हरितालिका तीज। अथवा नारी स्वतन्त्रताको पर्व हो, तीज।

परापूर्व कालमा हिमालय पर्वतकी छोरी पार्वतीले आफूले मनले वरण गरेका आशुतोष भगवान् शिवलाई स्वतन्त्र रूपले पतिका रूपमा प्राप्त गरेकी छिन्। आफूले भगवान् विष्णुलाई वचन दिइसकेको भए पनि हिमालय पर्वतले आफ्नी सुकन्या (असल पुत्री) पार्वतीको सम्मान गर्दै भगवान् शिवलाई ज्वाइँ बनाएको पौराणिक इतिहास साक्षी छ।

पार्वतीले महादेव पति पाऊँ भनी व्रत गरेकी र उनको मनोकांक्षा पूरा भएको पवित्र दिन हो, भाद्र शुक्ल पक्षको तृतीया तिथि। जुन हरितालिका तीजका चार दिनमध्ये मुख्य दिन मानिन्छ। पहिलो दिन भाद्र शुक्ल द्वितीयाका दिन छोरीचेलीलाई माइतीले बोलाएर दर (मिठामिठा पक्वान्न) खुवाउने, लत्ताकपडा र गरगहना उपहार दिई सम्मान गरिन्छ।

भोलिपल्ट दिनभर व्रत बस्ने, नाचगान गर्ने, साथीसँगी मिलेर सामूहिक रूपमा पूजाआजा गरी दाम्पत्य जीवन सुखमय रहोस् भन्ने कामनासहित मनोरञ्जन गर्ने प्रचलन रहेको छ।

‘आमाबुवा, छोरीभान्जी, जसले पुज्यो त्यो मानिस’

नेपाली समाजमा प्रचलित यो आहानले पनि के पुष्टि गर्छ भने आमाबुवा भनेको आमाबुवासँगै गुरुबा–गुरुआमा, हजुरबा–हजुरआमा, काकाकाकी, ठुलाबा–ठुल्यामा आदि बुझिन्छ। त्यस्तै छोरीभान्जीसँगै नातिनी, भतिजी, दिदीबहिनीलगायत बुझिन्छ। यी आफन्तलाई जसले सम्मान गर्छ, त्यो मानिस हो।

हो, हाम्रो सनातन धर्मसंस्कृतिलाई पनि केलाउँदा विभिन्न पक्ष र तिथिमा विभिन्न पर्वहरू आउँछन्, जसमा कहिले बुवाआमालाई पुजिन्छ भने कहिले गुरु–गुरुआमा, भान्जाभान्जी, चेलीबेटीलगायतलाई पुजिन्छ। यी पर्वहरूको धार्मिक महत्त्व त छँदै छ साथै सामाजिकताका नजरले हेर्ने हो भने यी पर्व अत्यन्तै व्यावहारिक र वैज्ञानिक पनि छन्।

उल्लिखित पर्वहरूमध्ये हरितालिका तीज बाबुआमाले छोरीचेलीलाई, दाजुभाइले दिदीबहिनीलाई, दिदीले बहिनीलाई, मामामाइजूले भान्जीलाई, भदाहाले फुपूहरूलाईलाई सम्मान गर्ने पर्व हो। यसले सबै दृष्टिकोणले सम्पूर्ण नारी जातिकै सम्मान गरेको तथ्य पुष्टि हुन्छ।

साथै यस पर्वले सामाजिक प्रपञ्चमा बाँधिएर पराई घर या पतिगृह गई नयाँ व्यावहारिक जीवनको सुरुवात गरेकी छोरीचेली र माइतीको सम्बन्धलाई नजिक गराइदिन्छ। बाल्यकालका साथीसँगीसँग भेट गर्ने सुनौलो अवसर प्रदान गर्दछ।

यस पर्वले सामन्ती युगसँगै सुरु भएको पुरुषप्रधान समाजमा पिल्सिएका नारीलाई माइतीघरको उन्मुक्त वातावरणमा खुलेर नाच्न, गाउन र आफ्ना उत्कण्ठित भावना व्यक्त गर्ने अवसर जुराइदिएको छ। तसर्थ यो पर्व नारी स्वतन्त्रताको वा नारी सम्मानको एक उत्कृष्ट उदाहरण हो।

यो पर्वमा विशेष रूपले व्रतलाई प्राथमिकता दिइएको छ। पानी पनि नपिई व्रत बस्नुपर्ने विधान शास्त्रले गरेको छ। शरीर विज्ञानले हप्तामा नभए १५ दिनमा भए पनि एक दिन उपवास गरे पाचन प्रक्रियामा सबलता आउने बताएको छ। तर यस्तो खाले उपवास अशक्त, रोगी, बालबालिका, बुढापाकालाई शास्त्रीय विधानमा अनिवार्य गरिएको छैन।

सक्नेलाई पनि गर्नैपर्छ भनेर धार्मिक अतिवाद शास्त्रमा लादिएको छैन। गृहस्थ आश्रममा सबैभन्दा नजिकको र महत्त्वपूर्ण नातासम्बन्ध दाम्पत्य सम्बन्धलाई मानिन्छ। गृहस्थमा जो एक्लो जीवन बिताउनु भनेको नारकीय जीवनसरह नै मानिन्छ।

तसर्थ अविवाहित कुमारीहरूले असल वा चरित्रवान् पति पाऊँ भनेर, विधवा महिलाले यो जीवनमा जस्तो अर्को जीवनमा एक्लो जीवन बिताउनु नपरोस् र विवाहित महिलाले आफूअगावै श्रीमान्को इहलीला समाप्त नहोस् वा पतिको आयु वृद्धि होस् र आजीवन सौभाग्यवती रहन पाइयोस् भन्ने कामना गर्दै यो व्रत बस्ने प्रचलन छ। यसरी व्रत गर्नु भनेको पुरुषको आयु वृद्धिका लागि मात्र होइन भन्ने स्पष्ट हुन्छ।

यसरी के पुष्टि हुन्छ भने अनादि काल वा सत्ययुग वा वैदिककालमै नारी स्वतन्त्रता थियो, नारीप्रति सम्मान थियो। पश्चवर्ती सामन्ती युगसँगै पुरुषप्रधानता देखियो र लैंगिक विभेदमा नारीहरू परेको इतिहासले प्रस्ट्याउँछ। त्यही परम्परा वा वैदिक परम्परालाई निरन्तरता दिँदै आएको पर्व हो हरितालिका तीज पनि। र, यो पर्व समग्रमा नारीवादी पर्वको उदाहरण हो भनेर भन्दा दुई मत नहोला।

अहिले गाउँगाउँमा तीजको वास्तविक रौनक अलिअलि जीवित छ, सहरमा भने तीज कहाँ छ भनेर खोज्नुपर्ने अवस्था आएको छ। तीज आमा-दिदीबहिनीको त्यागले विजय प्राप्त गरेको उमङ्गको पर्व हो। माता पार्वतीले आफूले मन पराएका पुरुष अर्थात् महादेव पाऊँ भनेर गरेको तपस्याले विजय प्राप्त गरेको सन्दर्भ तीजसँगै जोडिएर आउँछ।

त्यसकारण त्यागमार्फत मनोकाङ्क्षा पूरा भएको सांस्कृतिक-आध्यात्मिक पर्व हो तीज। त्यसैले तीजमा मनोकाङ्क्षा पूरा होओस् भन्ने कामनासाथ व्रत बसिन्छ, तीजको अघिल्लो दिन दही, घिउसहितको सात्विक दर खाइन्छ, दुःखसुखका गीत गाइन्छ, पर्व र व्रतमा रौनक भर्न सकेसम्म जन्मघर नै पुगिन्छ।

काठमाडौंमा तीजको भडक देखिरहँदा बाल्यकालको तीजको सम्झना आउँछ। तीजको अघिल्लो दिन अर्थात् दर खाने दिन अद्भुत उत्साहको दिन हुन्थ्यो। दर खानकै लागि भनेर स्कुलमा हापछुट्टी हुन्थ्यो। छुट्टी हुनासाथ हामी उत्साहित हुँदै घर जान्थ्यौं। हजुरआमाले बडो मिहिनेतसाथ दर पकाइरहनुभएको हुन्थ्यो।

हामीलाई बुझाइएको थियो कि तीजभन्दा अघिल्लो दिन दिउँसो र बेलुका खाने घिउ–दहीसहितको दर्विलो खाना हो दही। घिउमा भुटेको भात, दही, तरकारी र अचार। गाईवस्तु सबैका गोठमा हुन्थे। कसैका घरमा पनि दुधघिउको कमी हुँदैनथ्यो।

कुनैकुनै तीजको दरमा हजुरआमाले खिर पनि पकाउनुहुन्थ्यो। भर्खर बर्खा सकिएको मौसम भएकाले बाँसघारीमा प्रशस्त तामा पलाएका हुन्थे। करेसाबारीमा मादलजत्रा काँक्रा अनि झालभरि घिरौंला र स्कुस। गाउँमा फलफूल खासै हुँदैनथ्यो। विशेषतः यिनै परिकार हुन्थे दरमा। सानामा सबैभन्दा बढी ध्यान खानमै हुन्थ्यो। यति परिकारसहितको दर खाँदा संसार नै जितेजस्तो लाग्थ्यो।

दरमा माछामासु हुँदैनथ्यो। भोलिपल्ट व्रत बस्नुपर्ने दिन, अघिल्लो रात माछामासु खानु शोभनीय मानिँदैनथ्यो। दुधघिउमा माछामासु मिसाउनु हुँदैन, गाइवस्तु बिग्रन्छन् भन्थे बुढापाका। बुढापाकाले भनेको यो भनाइमा पनि वैज्ञानिक तथ्य लुकेको रहेछ। दुधघिउ र माछामासु सँगै खानु स्वास्थ्यका लागि प्रतिकूल हुने कुरा अहिले पनि खाद्यविद्हरूले बताइ नै रहन्छन्। बुढापाका र खाद्यविद्को तर्क फरक होला, तथ्य एउटै छ।

हरितालिका तीजको दिन घरनजिकै रहेको विद्यालयको ठुलो चौरमा भव्य मेला लाग्थ्यो। तीज गीत प्रतियोगिताका साथै फुटबल, भलिबलजस्ता खेलकुद प्रतियोगिता हुन्थे। गाउँमा भलिबलका राम्रा खेलाडी थिए। अहिले राष्ट्रिय प्रतियोगिता हेर्दा भन्दा गाउँमा भएका गाविसस्तरीय भलिबल प्रतियोगिता उत्कृष्ट लाग्थे।

ती खेलाडी उत्कृष्ट हुँदा हुँदै पनि राज्यले चिन्ने गरी उनीहरूले ठाउँमा भने कहिल्यै खेल देखाउन पाएनन्। त्यो दिन चौरवरपर गाउँले प्रवृत्तिका सेलरोटी, गुलिया-नुनिला छुट्टछुट्टै पकौडा, जेरीपुरी, ढुम्रीजस्ता परिकारको बजार लाग्थ्यो। गुलिया पकौडा खुब मिठो लाग्थ्यो। किनेर सेलरोटी चाख्दै हिँड्दाको मजा छुट्टै थियो।

आमा दर खाने दिनभन्दा अघिल्लो दिन नै मामाघर गइसक्नुहुन्थ्यो। आमालाई लिन मामाघरबाट हिँडेरै कहिले हजुरबा आउनुहुन्थ्यो, कहिले मामाहरू आउनुहुन्थ्यो। उहाँहरू डाँडापारि जङ्गलको अप्ठ्यारो बाटो तीनचार घण्टा हिँडेर आउनुहुन्थ्यो। गाउँमा हुलाक कार्यालय थियो। हुलाकीले दिनहुँ त्यही बाटो भएर चिठी ओसारप्रसार गर्थे। आमालाई लिन आउँदा मामाहरूका साथी प्रायः तिनै हुलाकी हुन्थे। हुलाकीलाई पनि साथी, मामाहरूलाई पनि साथी हुने हुनाले हुलाकी–मामा दुवै खुसी हुन्थे। मामाघरबाट यसरी आफन्त आउँदा साह्रै खुसी लाग्थ्यो।

अझै कुनै तीजमा त आमासँग दाइ र म पनि मामाघर जान्थ्यौं। मामाघर जाने भनेपछि हामीमा छुट्टै उत्साह थपिन्थ्यो। मामाघर जानुभन्दा अघिल्लो रात खासै निद्रा लाग्दैनथ्यो, मनमा कतिबेला बिहान होला जस्तो मात्रै लाग्थ्यो। बिहान भएपछि त आहा ! हामीले प्रतीक्षा गरेको दिन आयो भनेजस्तो लाग्थ्यो।

सबैभन्दा बढी तीजमै गइयो मामाघर। तीजमा मामाघरमा छुट्टै रौनक हुन्थ्यो। दर खाने दिन दिउँसोबाटै ‘घिन्ताङ घिन्ताङ’ मादल बजाएर आमा–सानिमाहरूले तीज गीत गाउनुहुन्थ्यो, नाच्नुहुन्थ्यो। गीत मध्यरातसम्म गाउनुहुन्थ्यो। मध्यरातमा आमाले सुतिसकेका हामीलाई उठाउनुहुन्थ्यो र ‘दर त मध्यरातमा खानुपर्छ’ भन्दै खिर खुवाउनुहुन्थ्यो। आहा ! कति सुन्दर अनि गमिलो थियो तीज।

‘माइती राजैले चिनाएको चौतारी

ढलक्कै ढल्कियो मौलो बरिलै

दाजुभाइले बिर्संदै गए

किन किन माइती देश नौलो बरिलै’

(हरिदेवी कोइराला)

०००

‘बाबाको दैलामुनि ढुङ्गे धारो पँधेरो

हामी चेली घर जाँदा मनै अँधेरो

सम्झ्यौला नि बाले मैले पानी भरेको

सम्झेलिन् नि आमाले दुःख गरेको’

०००

आमा-

‘किन बाबु झोक्रिएको ज्यानमा सन्चो छैन र ?

तीज आयो दिदी लिन जाने होइन र ?’

छोरा-

‘हुनीखानी भइन् दिदी टेरपुच्छरै लाउँदिनन्,

जानु मात्रै हुन्छ आमा आउँदै आउँदिनन्।’

(रमेश बिजीको शब्द, पुरुषोत्तम न्यौपाने र बिमाकुमारी दुरा लगायतको स्वर)

०००

‘गाऔं स्वर खुलेर दिदी र बैनी

नाचौं न मिलेर दामली सैनी

तीजको लहर आयो बरिलै...

नौडाँडा काटेर गएका चेली

भाग्यले भेटन पाएछौं फेरि

को कहाँ पुग्ने हो केही थाहा छैन

आगुम भेट फेरि हुने हो हैन

तीजको लहर आयो बरिलै...’

(शब्द : चेतन कार्की, स्वर : दीपा झा र सुषमा श्रेष्ठ)

त्यतिबेला विरह, दुःखसुख बकिएका गीत सुन्दा बालकै भए पनि बडो भावुक बनिन्थ्यो। ती गीतमा दुःखका गाथा हुन्थे, बेमेलका शृंखला हुन्थे। तीजका गीतमा नारीका वेदना पोखिएका हुन्थे। घरमा पाएका दुःखसुख माइत गएर यस्ता गीतमार्फत पोखिन्थे।

ती गीतमा सासूबाट बुहारीले पाएका प्रताडनाका कथा हुन्थे, बिदेसिएका श्रीमान्लाई घर फर्कने आग्रह हुन्थे। यस्तै यस्तै हुन्थे गीतका भाव अनि भाका पनि त्यस्तै गमिला र मिठा। यस्ता गीत गाएर मादलको तालमा छमछम नाचिन्थ्यो। दर खाने दिनदेखि ऋषिपञ्चमीका दिनसम्म गाइन्थे यस्ता गीत।

अहिले बजारमा सार्वजनिक तीज गीत कुनै त राम्रा छन्, तर अधिकांश चर्चा मात्र बटुल्ने प्रवृत्तिका, युट्युबमा चल्ने खालका, उच्छृङ्खल शब्द र भाषाको प्रयोग गर्ने प्रवृत्तिका भेटिन्छन्। पहिलेका गीत सुनिन्थे, अहिलेका गीत हेरिन्छन्। सुन्ने गीत हेर्ने गीतमा बदलिएपछि गीतको मिठास सकिएको हो। अहिलेका कतिपय तीज गीत त परिवारसँगै बसेर सुन्न÷हेर्न नै नसकिने खालका छन्।

भाइरल बन्ने होडमा तीज गीत उत्ताउला बनिरहेका छन्। अहिलेका तीज गीतको मुख्य समस्या दृश्याङ्कनमा हो। राम्रै शब्द छन् भने पनि शब्द र दृश्याङ्कनको तालमेल नमिलाई बजारको मागअनुसारका भड्किला दृश्य राख्दा भिडियोसँगै गीतको मिठास सकिएको अनुभूत हुन्छ। अहिलेको तीजमा बज्ने ‘डड्ययाङडुडुङ’ आवाज र पहिला तीजमा बज्ने ‘घिङ्ताङ घिङ्ताङ’ आवाज।

पर्व उही तर पर्व सङ्गीत कति फरक। अहिले दर खाने कार्यक्रम भन्दै गाइएका गीतसङ्गीत सुन्दा वास्तवमै उदेक लागेर आउँछ। अझै सामाजिक सञ्जालमा देखिने तीजगीत-नृत्यका कतिपय अशिष्ट दृश्य हेर्दा मान्छेले संस्कृतिलाई कति विकृत काँचुली फेर्न बाध्य पार्दै छ भनेजस्तो लाग्छ। यो सबै मान्छेको विकृत मनस्थितिको उपज हो।

तीज पर्व आउनुभन्दा केही दिन अगाडिदेखि सहरी क्षेत्रमा बाजाको ड्याङड्याङ आवाज आउन थालेको हो। तीज जति नजिकिँदै गयो, त्यो ड्याङड्याङ आवाज झनै बाक्लिँदै गयो। तीज आसपासमा सहरी क्षेत्रका पार्टी प्यालेस पूर्ण व्यस्त बने।

लग्नको मान्यताअनुसार भदौमा विवाह, व्रतबन्धको साइत नहुने भएकाले हामीले सहजै अनुमान गर्न सक्थ्यौं, यी ड्याङड्याङ आवाजसँगै विवाह भइरहेको छैन, हाम्रो पूर्वीय मान्यताअनुरूपको सामाजिक, सांस्कृतिक तथा आध्यात्मिक पर्व तीज मनाइँदै छ।

पहिलाको दर र अहिलेको दरमा धेरै अन्तर आइसक्यो। अहिले सहरतिर दर र विवाहको भोजमा कुनै अन्तर छैन। तीज नजिकिँदै गर्दा सहरी क्षेत्रका पार्टी प्यालेसको व्यस्तता अजिबले बढ्न थाल्छ। विवाहको मौसममा भन्दा तीजको आउनुभन्दा एक महिनाअघि देखि पार्टी प्यालेस पूर्णतः बुक भइसक्ने बताउँछन् पार्टी प्यालेस तथा होटल व्यवसायीहरू।

अहिलेको सबैभन्दा ठुलो विकृति खर्चिलो दर नै हो। सहरका आमा–दिदीबहिनीहरू सहकारी, टोल, अभिभावक, स्कुल, क्लबलगायत सानाठुला धेरै संस्थामा आबद्ध हुन्छन्। प्रायः सबै संस्थाले पैसा उठाएर तीज कार्यक्रम गर्छन्।

पार्टी प्यालेसमा दरकार्यक्रम प्रतिव्यक्ति हाराहारी एक हजारदेखि १५ सय रूपैयाँसम्म लाग्ने गर्छ। नयाँ साडी, गरगहना, मेकअप, यातायातलगायतको खर्च छँदैछ। यसरी हेर्दा एक वर्षको तीज मनाउँदा हजारौं खर्च हुने देखिन्छ।

अझै डरलाग्दो कुरा त एउटा समूहका सबै दिदीबहिनीले सल्लाह गरेर सारीब्लाउजको रङ मिलाएर नाच्दा रहेछन्। सबैको एउटै रङको सारी नहुन सक्छ। रङ मिलेन भने नयाँ सारी किन्नुप¥यो। धेरै संस्थामा आबद्ध हुँदा यस्ता आवश्यकता पनि धेरै नै हुन्छन्। यसरी हेर्दा अहिलेको तीज अत्यन्तै खर्चिलो र भड्किलो बन्दै गएको देखिन्छ।

दुःखको प्रमुख कारक नै भड्किलो जीवनशैली हो। जीवनशैली जति सरल बनाउन सक्यो, जिन्दगी त्यति नै सहज बन्छ। भडकले डोर्‍याउन थाल्यो भने हामी बेबारिस बन्न थाल्छौं। बाहिरी जगत्ले हामीलाई नडोर्‍याओस् भन्नेमा हामी सचेत हुनुपर्छ। म नै मेरो जगत् हुँ भन्ने मनोभावसाथ समयका भड्किला आवरणबाट बचेर आफूलाई समयसँगै डोर्‍याउनुपर्छ।

सरलता जिन्दगीको सबैभन्दा ठुलो गहना हो। हाम्रा चाडपर्व, रीतिरिवाजलाई सरल बनाउँदै मनोरञ्जन गर्न सकियो भने यस्ता संस्कार सदैव जीवित रहन्छन्। भड्किलो जिन्दगीको आयु छोटो भएजस्तै भड्किलोपनले पर्वलाई पनि अवसानतर्फ उन्मुख बनाइराखेको हुन्छ। हाम्रा पर्व हजारौं वर्षदेखि जीवन्त छन्। यिनलाई सदैव जीवित बनाइराख्न यिनको मौलिक स्वरूपमा ध्यान दिनैपर्छ।

टिकटकका माध्यमबाट सामाजिक सद्भाव भड्काउने काम भएको तत्कालीन सरकारले २०८० कात्तिक २७ गते त्यसमाथि लगाएको प्रतिबन्ध वर्तमान सरकारले शुक्रबारदेखि हटाएको छ।

मन्त्रिपरिषद्को यही भदौ ६ गतेको बैठकले गरेको निर्णयका आधारमा नियामक निकाय नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणले टिकटकमाथिको प्रतिबन्ध औपचारिक रूपमा हटाएको हो। मन्त्रिपरिषद्ले टिकटकमाथिको प्रतिबन्ध फुकुवा गर्ने निर्णय गरेको थियो।

नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणले शुक्रबार सूचना जारी गर्दै टिकटक पुनः सुरु गर्न इन्टरनेट सेवा प्रदायक र मोबाइल सेवा प्रदायक कम्पनीहरूलाई निर्देशन दिएपछि यो सेवा सञ्चालनमा आएको छ।

मन्त्रिपरिषद्ले टिकटक प्रयोगमा लगाइएको रोक हटाउने निर्णय ६ गते नै गरे पनि नियमाक निकाय नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणबाट औपचारिक रूपमा जानकारी नपाएको भन्दै केही सेवा प्रदायकले यो सेवा दिएका थिएनन्।

दूरसञ्चार ऐन, २०५३ को दफा १५ ले दिएको अधिकार प्रयोग गरी टिकटकमा लगाइएको रोक हटाउन सम्बन्धित सबै इन्टरनेट सेवा प्रदायक र मोबाइल सेवा प्रदायकलाई निर्देशन जारी भएको प्राधिकरणले जारी गरेको सूचनामा उल्लेख छ।

सरकारले टिकटक बन्द गरे पनि केहीले भिपिएनमार्फत यो सेवा उपभोग गर्दै आएका थिए। टिकटकमाथि लागेको प्रतिबन्ध करिब नौ महिनापछि सहज ढंगबाट खुलेसँगै सर्वसाधारणले विभिन्न प्रतिक्रिया दिएका छन्। यत्रो समय किन बन्द भयो? अहिले किन खुला भयो? भन्दै कतिपयले सरकारको आलोचनासमेत गरेका छन्।

एक अनुमानअनुसार नेपालमा करिब २२ लाख मानिसले टिकटक प्रयोग गर्छन्। सरकारले टिकटकले समाजमा विकृति ल्याएको भन्दै बन्द गरेपछि कतिपयको रोजीरोटी नै गुमेको थियो। टिकटकको माध्यमबाट धेरैले आफ्नो व्यवसायको प्रचार गर्न पाएका थिए। वयस्क मात्र होइन, केटाकेटी र बुढाबुढी पनि यसमा रमाएका थिए। ‘टिकटक खुसीको साधन पनि थियो,’ अनुज लामा लेख्छन्, ‘तर सरकारले लामो समय बन्द गरिदियो।’

कतिपयले सरकारले आफ्नो आलोचन सहन नसकेर बन्द गराएको आरोपसमेत लगाएका थिए। टिकटक खुलेको समाचार सार्वजनिक हुनेबित्तिकै धेरैले स्वागत गरेका छन्। कतिपयले ‘मेरोमा अझै चलेको छैन’ भनेर प्रतिक्रिया समेत दिएका छन्। कतिपयले भने सरकारले यति लामो समयसम्म टिकटक किन बन्द गर्‍यो भन्ने प्रश्नको जवाफ दिनुपर्ने माग सामाजिक सञ्जालमार्फत राखेका छन्।

‘सामाजिक सद्भाव बिग्रियो भनेर टिकटक बन्द गरिएको रे,’ सामाजिक सञ्जालमा अन्जान थापा लेख्छन्, ‘अहिले के मिलेर खुलेको हो ?’

उनले सरकारलाई टिकटकले किनेको हो कि भन्ने प्रश्नसमेत गरेका छन्। ‘कि त अरू बेलाजस्तै सरकारले रकम हात लगायो,’ उनले भनेका छन्, ‘हैन भने किन बन्द गरियो ? किन खुल्यो ? प्रस्ट जानकारी चाहियो।’

सञ्चार तथा सूचना प्रविधि मन्त्रालयका प्रवक्ता गजेन्द्रकुमार ठाकुरले टिकटकले नेपालको कानुनअन्तर्गत रहेर अगाडि बढ्ने भनेकाले सरकारले प्रतिबन्ध खुला गरेको जानकारी दिए। उसले नेपालमा दर्ता हुन कम्तीमा दुई महिनाको समय मागेको जानकारी पनि उनले दिए।

‘बिहीबार भएको बैठकमा टिकटकका प्रतिनिधिले नेपाल सरकारको चासोका सबै विषयमा सहमति जनाएका छन्,’ प्रवक्ता ठाकुरले भने, ‘त्यसैले हामीले टिकटक खोल्ने निर्णय गरेका हौं।’ टिकटकले नेपालको शिक्षा, पर्यटन लगायत क्षेत्रमा सहयोग पुर्‍याउने बाचासमेत गरेको उनले बताए।

‘टिकटकले नेपाली प्रतिनिधिसमेत राख्न थालेको जनाएको छ,’ ठाकुरले भने, ‘यसबाट टिकटकमा अपलोड हुने विषयको अनगुमगनमा पनि सहयोग पुग्नेछ।’ सामाजिक सद्भाव बिगार्ने, हिंसालाई प्रश्रय दिने खालका सामग्री नियन्त्रण गर्न टिकटक नेपाल प्रहरीसँग सहकार्यमा जुटेको पनि प्रवक्ता ठाकुरले बताए।

‘समग्रमा टिकटक नेपाल सरकारको नियम मान्न तयार देखिएको छ,’ उनले भने, ‘त्यसैले हामीले रोकिएको टिकटक खुल्ने बनाएका छाैं।’

आज शुक्रबार सबेरै नुहाएर घरकै मन्दिरमा पूजा गरिसकेपछि अभिनेत्री केकी अधिकारी पाटन दरबार क्षेत्र पुगिन्। उनी १५ वर्षदेखि तीजको व्रत बस्दै आएकी छन्। सदाझैँ यो वर्षको तीजमा पनि उनी फलफूल र पानी खाँदै फिल्म सुटिङमा व्यस्त भइन्।

आज उनी दिनभरि नै ‘के घर के डेरा’ फिल्मको सुटिङमा व्यस्त थिइन्। व्रत बस्दा सकारात्मक सोच आउने र काम गर्नमा थप स्फूर्ति बढ्ने उनको अनुभव छ। तीजमा व्रत बस्नु उनको लागि स्वास्थ्यका दृष्टिले लाभदायक हुनु हो। “तीजको बेग्लै धार्मिक महत्त्व छ”, उनले भनिन्, “म स्वास्थ्य रहन पनि तीजको व्रत बस्छु।”

अभिनेत्री प्रियङ्का कार्की तीजमा म्युजिक भिडियो बनाउनमा व्यस्त भइन्। तीज पर्व कलाकारका लागि कमाउने उपयुक्त पर्व बन्न थालेको छ। कार्कीले जति तीज गीतको नृत्य गरेर यसको सांस्कृतिक महत्त्व दर्शकमाझ बुझाएकी छन्, त्यति उनको वास्तविक जीवनमा मेल खाँदैन। तीजको दिन उनी चितवनमा ‘हिमालय रोडीज’ को सुटिङमै व्यस्त थिइन्। उनलाई तीजपर्व मनाउन खासै जरुरी लाग्दैन। काम गर्नु नै उनको उत्सव हो। त्यसैले उनको विचारमा पर्व मनाउनु भनेको शरीरलाई दुःख दिनु होइन।

गायिका सुनिता दुलाल प्रत्येक वर्षझैँ तीज मनाउन अष्ट्रेलिया पुगिन्। तीजमा नचाउन एक साताअघि अष्ट्रेलिया पुगेकी उनले यसअघि नेपालगञ्ज र सुर्खेतमा तीज सांस्कृतिक कार्यक्रम गर्न भ्याइन्।

स्वदेशमा भन्दा विदेशमा रहेका नेपालीले तीज पर्व महत्त्वका साथ मनाउने गरेको उनको अनुभव छ। तीजमा व्रत बस्ने विषयमा थुप्रै गीत गाइसकेकी गायिका दुलाल आफू भने तीजमा अहिलेसम्म व्रत नबसेको बताउँछिन्। “भोकै बसेर पर्व मनाउने होइन”, उनी भन्छिन्, “नाचेर, हाँसेर, गाएर रमाइलो गरेर तीज मनाउनु पर्छ। मैले यसरी मनाउँदै आएकी छु।”

गायिका रितु कँडेलले तीज नारीहरुले सुखदुख साट्ने पर्वको रूपमा लिने गरेको बताइन्। दिनमा तीनदेखि चार ठाउँ तीज कार्यक्रममा पुगेर साङ्गीतिक प्रस्तुति दिएकी उनले एक महिनामा राम्रो आम्दानी गरेको सुनाइन्।

तीज गीत गाउनुका साथै गायिका कँडेल नारीलाई आफ्नो स्वास्थ्यका ख्याल गरेर मात्रै व्रत बस्न सुझाव दिन्छिन्। उनी फलफूल खाएर व्रत बस्दैछिन भने अरुलाई रमाइलो गराएर तीज पर्व मनाउँदै छिन्।

उनी भन्छिन्, “समय फेरियो। पर्व पनि फेरिँदैछन्। तीज अब आँसु झारेर होइन, उत्सव गरेर मनाउनु पर्छ।”

१) मुक्तक

यत्रो मान्छेको भिडमा खै किन एक्लै छु,

आफ्नैहरूले नचिनेपछि पक्कै नै बेग्लै छु।

कल्ले खोज्ने पैसा र पावरबिनाको जाबो,

यसैले आफ्नो कहानी आफैं पो लेख्दै छु।

२) मुक्तक

मिठो बोल्नु साथै चिप्लो घस्नु जान्दिनँ हजुर,

नबोल्ने मुर्तिझैं सधैं मौन बस्नु मान्दिनँ हजुर।

विश्वास राख्छु त आफैंमा, दुनियाँको के भर,

अस्तित्व मेटेर उल्काझैं खस्नु ठान्दिनँ हजुर।

३) मुक्तक

चुपचाप आफ्नै रफ्तारमा नदीजस्तै बग्नु मन छ,

छोई दुई किनारलाई पीडा सबै बगाएर लग्नु भन्छ।

यो भिडमा को नै पो छ र आफ्नो सुखदुःख पोख्ने,

पर्दैन बबुरो नै ठान्नु,हार्नु नजान्ने मेरो आफ्नैपन छ।

४) मुक्तक

सन्चो छौं कि बिसन्चो छौं भनेर यहाँ सोध्ने कोही छैन,

भोकै पो छौं कि तिर्खायौ कतै भनी खोज्ने कोही छैन।

दैव, विन्ती छ भनिदे कि यो धर्तीको म त मान्छे नै हैन,

मुसाफिरको पनि त दिल हुन्छ ठान्दै सोच्ने कोही छैन।

५) मुक्तक

हजुर,अनजानैमा कहीं कतै नाता गाँस्नु पर्दोरहेछ,

मुटुभरि व्यथा बोकेर पनि बाहिर हाँस्नु पर्दोरहेछ।

नियतिको खेल हो कि मेरो जीवन कथा नै यस्तो,

अभागीलाई दुख-पीडासँगै सधैं बाँच्नु पर्दोरहेछ।

६) मुक्तक

कता गएका हुन् उनी कसैले सुइँको पायौ कि,

मुख बन्द भने कानमा चै ठेडी रुईको लायौ कि।

खोज्यो यो कवि मनले भावानाको डुङ्गा चढेर,

कि मनमस्तिष्कको ढेरा बिर्सी तुइँको खायौं कि।

७) मुक्तक

यहाँ अनेक बुझी नसक्नु कै खेल खेल्छन्,

कुरा प्रस्टै छन् निर्धाहरूले जेलनेल झेल्छन्।

अचम्म भौवान् बोल्नु र गर्नुमा फरक रहेछ,

गफै गफले जनता पो पिन झैं तेल पेल्छन।

८) मुक्तक

जूनताराहरू सधैंलाई अस्ताई खसेका छन् कि,

हाँसो र खुसी पनि उस्तै मुग्लान पसेका छन् कि।

बोल्दैन केही आफन्तहरू नबोल्नमा के स्वार्थ छ,

सायद मेरो मृत्युको खबर कुरेर बसेका छन् कि।

९) मुक्तक

म जुन धरातलमा उभिएको छु त्यहाँभन्दा तल झर्नु छैन,

बाघको डम्बरु भई डराएर धाकधम्कीमा अन्तै सर्नु छैन।

बरु गुमनाम स्वीकार छ तर कुनै पनि अपमान सहदिनँ,

जे छु ठिक छु, गुलामीको फेरो समाएर चै नदी तर्नु छैन।

१०) मुक्तक

म त जिन्दगीको अर्थ खोज्दै डुलेको मान्छे,

घामपानीमा पहराको फूलझैं फुलेको मान्छे।

बेग्लै छु स्वार्थी दुनियाँमा फरक गुणैले होला,

आखिर मतलबी आफन्तहरूले भुलेको मान्छे।

-विवि याक्खा

पश्चिम सिक्किम साहित्य प्रकाशन गेजिङ, पश्चिम सिक्किमले तेत्तिसाै नेपाली भाषा मान्यता दिवसकाे अवसरमा नियात्राविद् जय छाङ्छालाई सम्मान गरेकाे छ।

रिक्की ल्हामु लेप्चाकाे अध्यक्षता तथा भवन, आवास तथा श्रम मन्त्री भीमहाङ लिम्बूकाे प्रमुख अातिथ्यमा भएकाे कार्यक्रममा नियात्राविद् छाङ्छालाई लक्ष्मण-सावित्री गुरूङ स्मृति साहित्यिक पुरस्कारबाट पुरस्कृत गरिएकाे हाे।

नेपाली भाषा तथा साहित्यकाे समृद्धिमा महत्त्वपूर्ण याेगदान पुर्‍याएबापत पुरस्कृत छाङ्छालाई नगद २५ हजार रकमसहित प्रमाणपत्र प्रदान गरिएकाे थियाे।

त्यस्तै कार्यक्रममा गीताश्री शर्मालाई लालमान-सञ्चा रानी स्मृति पुरस्कार र डा. कमला तामाङलाई पुरस्कृत गरिएकाे थियाे।

मन्त्री भवन तथा आवास र श्रम विभाग, सिक्किम सरकार मन्त्री भीमहाङ लिम्बू प्रमुख अतिथि, पर्यटन विभाग-सहअध्यक्ष आयोजक समिति सल्लाहकार सुदेशकुमार लिम्बू र सुरेश राई एडीसी ग्यालसिङ, केसाङको उपस्थित रहेका थिए।

प्रमुख अतिथि भीमहाङ लिम्बूले तेत्तिसाै नेपाली भाषा मान्यता दिवसकाे शुभकामना दिंदै स्व.नरबहादुर भण्डारी र उनकी धर्मपत्नी श्रीमती दिलकुमारी भण्डारीले नेपाली भाषाको मान्यताका लागि गरेको प्रयास उल्लेख्य भएकाे बताए।

कार्यक्रममा प्रमुख अतिथि तथा अतिथिहरूले गोवर्धन बास्तोलाको ‘फर्किएर हेर्दा आज यसै छ’ पुस्तककाे लाेकार्पण गरेका थिए।

‘घरमाथि पिपल रोप्यो भने गाउँ हराभरा हुन्छ। दशैंभन्दा पहिले आँगनमा तुलसी रोपौं। हुन्न र!’ साहिंला मिजारले छोरासँग सल्लाह मागे।

छोरा झर्क्यो, ‘हाम्रा बालाई नचाहिने रूढिवादी कसले सिकायो!’

क्रान्तिकारी छोराको अघिल्तिर गाउँले बाउ फिक्का परे। साहिंला मिजार आफ्नो अमूल्य परम्परा मान्थे। गाउँमा मेलापात गर्थे। कहिले लेक कहिले बेंसी गर्दा सधैं उस्तै जवान देखिन्थे।

छोरा बासँग गफिंदै थियो। रन्थनिएर भुईमा गर्ल्याम्म लड्यो। उनले गाउँका युवक बाेलाएर हतारहतार अस्पताल लगे। इमर्जेन्सीको रसिद काटेर भर्ना गरे। डाक्टरहरूले चेकजाँच सुरु भयो। लामो समयसम्म सबै मौन रहेपछि साहिंला मिजारलाई खुलदुली बढ्यो।

साहिंला मिजारले सोधे, ‘डाक्टर साव, छोरालाई के भएछ?’

डाक्टरले सलाइन चढाउँदै भने, ‘बोध नभएका मुर्खहरू क्रान्ति भनेर कृत्रिम उपाय रोज्छन्। कुनै वस्तु या जीवको प्राकृतिक गुण, स्वभाव र अवस्था नै धर्म हो। धर्म छोडेपछि रूढि लाग्दैन र!’

- बालकृष्ण गजुरेल

डा.पुरण राईलाई खोटाङमा सम्मान गरिएको छ। उनी पढेको श्री चम्पावती माध्यमिक विद्यालय, बुइपा खोटाङले उनले नेपाली विषयमा आप्रवासी कवितामा अलङ्कारविधान शीर्षकमा विद्यावारिधि गरी विद्यालयको शिर उच्च बनाएका भन्दै आफ्नो ६९ औं वार्षिक उत्सवका अवसरमा डा. राईलाई सम्मान गरेको हो।

डा.राईले चम्मावती माविमा अक्षर आरम्भ गरी सोही विद्यालय तहको शिक्षा पूरा गरेका थिए। उनलाई कार्यक्रमका सभाध्यक्ष देवविक्रम राई तथा प्रमुख अतिथि दिनेश राई र प्रधानाध्यापक खगेन्द्र राईले सम्मानपत्र तथा दोसल्ला ओढाएर सम्मान गरेका छन्।

उक्त अवसरमा डा. राईको विद्यावारिधिका शोधपत्र डा. राईकी आमा मौलशोभा राईले प्रधानाध्यपक खगेन्द्र राईलाई हस्तानरण गरिन् भने डा. राईले आफ्ना एकसाथ प्रकाशित ५ पुस्तक कार्यक्रमका सभाध्यक्ष देवविक्रम राईलाई हस्तानतरण गरेका थिए।

सम्मानित डा. पुरण राईले आफ्नो मन्तव्य राख्ने क्रममा ८, ८४८/- रुपैयाँको मुगासेर मौलशोभा उत्कृष्ट छोरी पुरस्कार पनि घोषणा गरेका छन्। उनले मेरो विद्यावारिधि गर्ने ज्ञान र शिक्षाको जग र पथ यही चम्पावती माध्यमिक विद्यालय, बुइपामा असल र कुशल गुरुहरूबाट भएको भन्दै सबै गुरुगुरुमाहरूको नाम उल्लेख गरेका थिए।

पुरस्कारको नामाकरण स्वर्गीय आपा मुगासेर र मौलशोभा राईका नामबाट गरिएको तथा पुरस्कारको स्थापना आपा र आमाको सम्मान र सम्झनामा गरिएको र उक्त पुरस्कार एसइईमा उत्कृष्ट हुने छोरीलाई समर्पण गरिने सम्मानित डा. राईले घोषणा गरेका हुन्।

प्रत्येक वर्ष प्रदान गरिने यस पुरस्कारका लागि ३ वर्षभित्र १ लाख रुपैया बढीको अक्षय कोष निर्माण गरिने भन्दै डा.राईले घोषणाकै क्रममा अक्षय कोषका लागि ३३,६६६/- रुपैयाँ नगदसहित मुगासेर मौलशोभा उत्कृष्ट छोरी पुरस्कार घोषणा, प्रतिबद्धता तथा हस्तान्तरण पत्र विद्यालयका प्रधानाध्यपक खगेन्द्र राईलाई हस्तानरण गरेका थिए।

नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानको साहित्य (काव्य/पद्य) विभागले 'बदलिंदो परिवेशमा तीज र तीज गीतको सान्दर्भिकता' विषयक अन्तरक्रियात्मक कार्यक्रमको आयोजना गरेको थियो।

कार्यक्रमको उद्घाटन प्रज्ञाप्रतिष्ठानका कुलपति भूपाल राईले ब्यानर वाचन गरेर गरेका थिए। उनले पितृसत्ताबाट उत्पीडनमा परेका महिलाहरू एकापसमा भेला भएर सातआठ हजार वर्षदेखि तीज मनाउँदै आएका छन्।

पितृसत्ताविरुद्ध महिलाहरू तीज पर्वमा गीतसङ्गीतको माध्यमबाट प्रस्तुत भएर विद्रोह गर्दै आएका छन्। यसलाई नारी मुक्तिको विद्रोहसँग जोडेर हेर्नुपर्नेमा जोड दिएका थिए। उनले सांस्कृतिक पर्व तीजको मौलिकता दलाल पुँजीवादको प्रभावमा फसेकोमा चिन्ता व्यक्त गरेका थिए।

प्रज्ञाप्रतिष्ठानका सदस्य सचिव डा. धनप्रसाद सुवेदीले महिलाहरूको महान् पर्व तीजले नारी बिच एकापसमा भेला भई सुखदुख, अभाव र उत्पीडन व्यक्त गर्ने पर्व नै तीज हो भन्नेमा जोड दिएका थिए। उनले तीजका नाममा देखापरेका अशोभनीय तडकभडकप्रति सबै सजग रहनुपर्ने सुझाव दिएका थिए।

प्रज्ञाप्रतिष्ठानका प्राज्ञ परिषद् सदस्य तथा साहित्य (काव्य/पद्य) विभाग प्रमुख बाबा बस्नेतले तीज पुरातन संस्कृति र परम्परामा आधारित भए पनि समयसापेक्ष नवीनशैली देखापरेको बताइन्। उनले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा समेत तीज पर्व व्यापक भइसकेको छ। यसको मौलिकता र सांस्कृतिक मूल्य संरक्षण गर्नु हाम्रै दायित्व रहेको उल्लेख गरेकी थिइन्।

उनले तीज यसरी नै मनाउनुपर्छ भन्ने कसैको अधीनमा रहेको छैन। कुनै पनि विसङ्गतिबाट मुक्त हुँदै महिला मुक्तिका लागि तीज पर्वका गीतसङ्गीत प्रस्तुत हुनुपर्नेमा जोड दिएकी थिइन्।

कार्यक्रममा अवधारणापत्र प्रस्तोता सुधा म‌ैनालीले 'बदलिंदो परिवेशमा तीज र तीज गीतको सान्दर्भिकता' विषयक कार्यपत्र प्रस्तुत गरेकी थिइन्। उनले तीज र तीज गीतको परिचय, स्वरूप, समावेशीकरण, समाजशास्त्रीय दृष्टिकोण र तीजको भाषिक दृष्टिकोण लगायतका विषयमा अवधारणापत्र केन्द्रित गरेकी थिइन्।

उनले अवधारणापत्र प्रस्तुत गर्दै 'महिलाको भाषिक आवाज आफ्नै भाषामा बुलन्द बनाउने विषयहरू तीज गीतमा समावेश हुनुपर्छ। तीज गीत जीवनको वास्तविक अर्थ खोज्ने र महिला स्वतन्त्रता, विकास र समृद्धिका लागि चेतना छरी महिला र पुरुषको समान सत्ता निर्माण गर्न सक्ने हुनुपर्छ। जसले महिलालाई हेर्ने हेपाहा दृष्टिकोण र घृणित सामाजिक अपराधले भरिएको कठघराबाट बाहिरी स्वतन्त्र दुनियाँमा ल्याउन सक्नुपर्छ। महिलाले आफ्नै ठाउँ सिर्जना गर्न सक्नुपर्छ। आफ्ना समस्याको पहिचान गरी समाधान गर्न र निर्णय लिन सबल र सक्षम बनाउने खालका तीज गीत प्रयोगमा ल्याउनुपर्छ। यसका लागि आँसु ,रोदन, उत्तेजना र बजारमा बिक्री गर्ने महिलाको शारीरिक सुन्दरता बेच्ने गीत बन्देज हुनुपर्छ।' भन्ने धारणा व्यक्त गरेकी थिइन्।

उक्त अवधारणा पत्रमाथि पूरक टिप्पणी राख्दै प्रज्ञाप्रतिष्ठानका पूर्व प्राज्ञ परिषद् सदस्य प्राडा ज्ञानु पाण्डेले विद्यमान विश्वास र परम्पराले गाँजेको तीज पर्वलाई अब महिलाले मौलिक संस्कृतिप्रति सचेत रहँदै विद्रोही स्वर दिनुपर्ने बताएकी थिइन्।

अर्का पूरक टिप्पणीकार सोमप्रसाद गड्तौलाले तीज पर्वलाई राम्रोसँग बुझ्नु शिव महापुराण' को अध्ययन गर्नुपर्ने र तिजका नाममा देखापरेका विकृतपक्ष चिन्ताको विषय भएको बताएकी थिइन्।

कार्यक्रममा सहभागीका तर्फबाट नाछिरिङ, प्रभा बराल, देवकी तिमल्सिना र तारा बरालले आआफ्नो जिज्ञासा राखेका थिए। 'योजना तथा कार्यक्रम महाशाखा' प्रमुख लक्ष्मी गौतमले कार्यक्रमको सञ्चालन गरेका थिए।

तामाङ समुदायका बालबालिकाहरूको प्रतियोगितामूलक सौन्दर्य प्रतियोगिता ‘फेस अफ तामाङ किड्स प्रथम संस्करण-२०२४’ को उपाधि दिक्छेन तामाङ र मार्जेन तामाङले जितेका छन्। युथ क्रियसनद्वारा आयोजित प्रतियोगितामा १० प्रतिस्पर्धीलाई उछिन्दै उनीहरूले क्रमश: बालिका र बालकतर्फ ‘फेस अफ तामाङ किड्स’ को शीर्ष उपाधि जितेका हुन्।

प्रतियोगिताअन्तर्गत बालिकातर्फको प्रतिस्पर्धामा साम्देन थिङ ‘फस्ट रनर अप’ र किन्जु डोमा तामाङ ‘सेकेण्ड रनर अप’ तथा बालकतर्फ आरोज तामाङ ‘फस्ट रनर अप’ र सिद्धान्त तामाङ ‘सेकेण्ड रनर अप’ भए।

प्रतियोगिताका सहभागीले झन्डै १ महिनासम्म रोजिन शाक्यको फेसन कोरियोग्राफी र नृत्य निर्देशक एमबी गुरुङबाट प्रशिक्षण लिएका थिए। प्रतियोगिताको फिनालेमा अमिता दोङ, सुयोग तामाङ र रञ्जिता तामाङ निर्णायक थिए।

फिनालेमा पूर्व मन्त्री परशुराम तामाङ प्रमुख अतिथि र मिलन मोक्तान तथा पञ्चालाल घिसिङ विशेष अतिथि थिए। कार्यक्रममा तामाङ समुदायसँगै राष्ट्रिय आयामका विभिन्न व्यक्तिलाई सम्मान गरिएको थियो।

युथ क्रिएसनका प्रमुख रवि लामा तामाङले बालबालिकाको बौद्धिक सुन्दरता र प्रतिभा समाजमा स्थापित गर्न र सामाजिक दायित्व निर्वाह गराउने अवसर प्रदान गर्ने उद्देश्यसहित प्रतियोगिता गरिएको बताए।

बालबालिकाले प्रशिक्षणका क्रममा बौद्धमार्गीको पवित्र धार्मिकस्थल स्वयम्भूमा निः शुल्क पानी वितरण गरेका थिए भने स्वयम्भूको अवलोकन गरी तामाङ कूताब धिममा तामाङ परिकार खानपिन र गायक तथा तामाङ डाजाङका अध्यक्ष फुलकुमार ब‍ोम्जनबाट तामाङ भाषालिपि रिमठिमबारे जानकारी लिएका थिए।

सहभागीहरूलाई नेपाल तामाङ मातृभाषा सम्भोटा लिपि विकास प्रतिष्ठानका सचिव तथा ओख्रेनी मावि गोकर्णेश्वर नगरपालिका १-सुन्दरीजल, काठमाडौंकी शिक्षिका रुवी लामाले तामाङ भाषाका वर्णमाला किताब उपहारस्वरूप प्रदान गरेकी थिइन्।

उनले सहभागीहरूलाई तामाङ मातृभाषाको परिचय, महत्त्व , संरक्षण र सम्बर्द्धनको विषयमा जानकारी दिएकी थिइन्।