प्रकृति पूजक किरात समुदायको महान चाड साकेला उँधौली आजदेखि सुरु भएको छ। किरात समुदायले मङ्सिरे पूर्णिमादेखि १५ दिनसम्म उँधौली र वैशाखे पूर्णिमादेखि महिना दिनसम्म साकेला उँधौली चाड मनाउने गर्छन्।

पन्ध्र दिनसम्म मनाइने उँधौली साकेलाको अवसरमा खोटाङको मझुवागढीमा भेला भएर किराती पुर्खाहरूले प्रकृतिको पूजाआराधना गरी उँधौली चाडको सुरुवात गर्ने चलन छ। किरात ऐतिहासिकस्थल तथा भूमे थानमा पूजा गर्दै जिल्लाका विभिन्न ठाउँमा औपचारिक कार्यक्रमसमेत राखिएको छ।

वर्षको दुई पटक मनाइने साकेला चाडको उँधौलीमा अन्नको सह बसोस्, अनिकाल नलागोस् भन्ने कामनाका साथ प्रकृतिको पूजा गर्ने चलन छ। उँधौली र उँभौली चाडमा कुखुराको भाले, चोखो जाँड, रक्सी, अदुवा, पहेँलो रङको चामल लगायतका सामग्री प्रयोग गरेर प्रकृतिको पूजा गर्ने प्रचलन रहेको किरात राई यायोख्खा खोटाङका अध्यक्ष युगसन किरातले बताए।

साकेला उँधौलीको अवसर पारेर जिल्लाका ऐतिहासिक तथा पर्यटकीयस्थल हलेसी तुवाचुङ नगरपालिकाको तुवाचुङ–जायजुम, दिक्तेल रुपाकोट मझुवागढी नगरपालिकाको रुपाकोटगढी, मझुवागढी र मेरुङ, जन्तेढुङ्गाको गाउँपालिकाको जन्तेढुङ्गा र छोङ्खा, खोटेहाङ गाउँपालिकाको कपासेभञ्ज्याङ लगायत साकेला थानमा पूजाआजा गर्दै साकेला सिली नाच्ने चलन छ।

उँधौली र उँधौलीमा किरात राईको प्रत्येक घरमा तीन चुल्हा पुज्नुका साथै साकेला थानमा पूजाआजा गरेपछि साकेला गीतको भाका तथा ढोलझ्याम्टाको तालमा सिली टिप्दै गोलो घेरा हालेर साकेला सिली नाचिन्छ।

दौरासुरुवाल र टोपीमा सजिएका युवा र गुन्यूचोलो, लाछा, सिरबन्दी, चेप्टे सुन, पैसाको हारी माला, नौगेडी जस्ता गहनामा सजिएका युवतीहरू हातमा ढोल, झ्याम्टा र चम्मर बोकेर गीतमा लय मिलाउँदै नाच्न व्यस्त छन्। छातीमा पेचुरी, धजुरी, वाबु, बुन्छत र मुर्चुङ्गा झुन्ड्याएका युवायुवती ढोल झ्याम्टाको तालमा विभिन्न चराचुरुङ्गी र जीवजनावरका हाउभाउ गर्दै नाच्नेको आज लर्को छ।

धरानका युवा पुस्ता पनि पछिल्लो समय उँधौली, उँभौली जस्ता सांस्कृतिक चाडपर्वमा उत्तिकै रमाउँछन्। अहिले हरेक साकेला थानमा युवा पुस्ताको बाक्लो उपस्थिति देखिन्छ।

धरान उपमहानगरपालिका–१४ की निरुता राई साकेलामा साथीसँगै मौलिक गहना र पहिरनमा नाच्ने गरेको बताउँछिन्। “हाम्रा पुर्खाहरूले मान्दै आएको चाडपर्वमा एउटा मुख्य उँधौली साकेला पनि हो”, उनले भनिन्।

धरान–१३ का सरोज किराती भन्छन्, “हामीले साकेलामा बान्तावा सिलीका रूपमा विभिन्न गीत प्रस्तुत गरेर नाच्छाैं। आफ्नो संस्कृति बचाइराख्नुपर्छ, साकेलाको अवसर पारेर भाइबहिनीलाई साकेला सिली सिकाएर धरानबाहेक अरू ठाउँमा पनि नाच्न जाने गरेका छौं।” 

उँधौली साकेला सांस्कृतिक रूपमा किराती समुदायले अन्नबाली थन्काउने बेलामा भूमिको पूजा गर्ने क्रममा विकास भएको मानिन्छ। हातमा चम्मर, झ्याम्टा बोकेर वरिपरि गोलो घेरामा बसेर विभिन्न खेतीबाली गरेको र चराचुरुङ्गीझैं अभिनय गर्दै नाच्नुलाई सिली भनिन्छ।

हात र खुट्टाको ताल मिलाएर नाचिने सिली पनि समुदाय अनुसार फरकफरक हुने किरात राई यायोक्खा सुनसरीका अध्यक्ष राजेन्द्र राईले बताए।

साकेला विशेषगरी मङ्सिर पूर्णिमामा उँधौली र वैशाख पूर्णिमामा उँभौलीको बेला नाचिन्छ। बुढापाकाको भनाइअनुसार पूर्वी पहाडी भेगमा उँधौली अर्थात् उँभौली नाच सुरु हुनुभन्दा अगाडि पितृपूजा (लेवा ) गरिन्छ। पितृलाई पूजा गरिसकेपछि कोशी काटेर जानु हुँदैन भन्ने मान्यता छ।

यस चाडमा किरात राईहरूले पुर्खालाई सम्झेर सिली मार्फत सम्मान गर्छन्। किरात समुदायमा पुर्खाहरूको ठूलो स्थान र महत्त्व छ। वर्षमा दुई पटक उँधौली र उँभौली पर्व मनाइन्छ। साकेला किरात राईहरूको पहिचानसँग जोडिएको छ। किरात राई समुदायको बाहुल्य रहेका पूर्वी पहाडी भेग खोटाङ, भोजपुर, सङ्खुवासभा, उदयपुर, सोलुखुम्बु, ओखलढुङ्गा, धनकुटा, इलाम लगायतका जिल्लामा साकेला सिली नाच्नेहरू उत्तिकै हुन्छन्।

काठमाडौंमा पनि राई समुदायको बसोबास भएका क्षेत्रमा युवा पुस्ताकै बाक्लो उपस्थितिमा साकेला नाच्छन्। काठमाडौँका टुँडिखेल, हात्तीवन लगायतका स्थानमा साकेला नाच्ने गरिन्छ। चार किरात (राई, लिम्बू, सुनुवार र याक्खा) समुदायमा मङ्सिर पूर्णिमालाई बाली थन्क्याउने उँधौली र वैशाख पूर्णिमालाई बाली लगाउने समयका रूपमा भव्यताका साथ मनाउने प्रचलन छ।

सोही प्रचलन अनुसार आज राईहरूले साकेला/ साकेन्वा मनाइरहेका छन् भने लिम्बू समुदायले चासोक तङ्नाम, याक्खाले चासुवा र सुनुवारले फलेस्याँदर मनाउँदै छन्। उँधौलीलाई लिम्बू, सुनुवार र याख्खा समुदायले भव्य उत्सवका रूपमा मनाउँछन् भने राईहरूले मङ्सिर पूर्णिमा अर्थात् उँधौलीमा एकदिन साकेला थानमा सिली नाचेर मनाउँछन्। वैशाख पूर्णिमा अर्थात् उँभौलीमा भने एक महिनासम्म टोलटोलमा ढोलझ्याम्टा बजाउँदै साकेला नाच्ने गरिन्छ।

हरेक वर्षको मङ्सिर पूर्णिमाका दिन मनाइने उँधौली पर्व किराती मान्यताअनुसार आजदेखि हिउँद सुरु भएको मानिन्छ। बुढापाकाको भनाइ अनुसार मार्गशीर्ष (मङ्सिर) शुक्ल पूर्णिमाका दिन बाली भित्र्याएको खुसीयालीमा यो पर्व मनाउने गरिन्छ। वैशाख शुक्ल पूर्णिमादेखि चराचुरुङ्गी लगायत भेडीगोठ र नदीका माछा पनि उँभो लाग्ने किरात समुदायको विश्वास छ।

- संगीता राई र केदार मगर/रासस