काठमाडौं—‘मनसुन’ मा वार्षिक वर्षाको करिब ८० प्रतिशत पानी पर्छ । मनसुनको पनि सबैभन्दा धेरै पानी पर्ने समय असार १५ देखि साउन १५ बीचको एक महिना हो। जुलाईलाई मनसुनकै सबैभन्दा बढी पानी पर्ने महिना मानिन्छ। यसपटक जुलाईमा औसत र सामान्यभन्दा धेरै कम पानी परेको छ । जल तथा मौसमविज्ञान विभागको तथ्यांकले देशका अधिकांश क्षेत्रमा कम वर्षा भएको देखाउँछ। विभागका १४ वटा मौसम केन्द्रको २५ दिनको तथ्यांक केलाउँदा सबैभन्दा कम वर्षा क्रमशः विराटनगर, ओखलढुंगा, ताप्लेजुङ, सिमरा, नेपालगन्ज, काठमाडौं र भैरहवामा भएको छ ।
विभागका यी केन्द्र वरपरका जिल्लामा समेत त्यही अवस्था छ । थप सातवटा केन्द्र दाङ, धनगढी, दिपायल, डडेलधुरा र जुम्लामा औसतभन्दा बढी पानी परेको छ । सुर्खेत र पोखरामा सामान्य वर्षा भएको छ । सबैभन्दा बढी पानी डडेलधुरा र धनगढीमा भएको छ।
‘जुलाईको २५ दिनको तथ्यांक हेर्दा पश्चिम क्षेत्रमा भन्दा पूर्वमा कम वर्षा भएको देखिन्छ’, मौसम पूर्वानुमान महाशाखाका मौसमविद् सुवास रिमाल भन्छन्, ‘हुन त अझै पा“च दिन बा“की छ तर पा“चै दिन वर्षा भए पनि औसत र सामान्यको हाराहारीमा आउन मुस्किल छ ।’ उनका अनुसार आगामी तीन दिनसम्म पनि मनसुन सामान्य रहन्छ । विगतका दुई÷तीन जत्तिकै वर्षा हुन्छ । यस वर्षको जुलाईमा औसत र सामान्यभन्दा कम वर्षा हुने अनुमान उनको छ ।
उनका अनुसार ‘निम्बोस्टाट्स’ बादल जमिनबाट नजिकै हुन्छ र फैलिएर बसेको हुन्छ । यसले धेरै क्षेत्रफल ओगटेको हुन्छ । ‘सिबीले हावाहुरी लिएर आउ“छ, निम्बोस्टाट्स शान्त हुन्छ, सिमसिम पानी मात्र पार्छ’, शाक्यले भने । उनका अुनसार तीन तहमध्ये पहिलो तहमा स्टाट्स, स्टाटोक्युमोलस, क्युमोलस, निम्बोस्टाटस, क्मोलोनिम्बस, दोस्रो तहमा अल्टो स्टाट्स, अल्टो क्युमोलस र तेस्रोमा सिरस, सिरोक्युमोलस र सिरोस्टाट्स बादल रहन्छन् ।
मौसमविद् संलग्न साउथ एसियन क्लाइमेट आउट लुक फोरमको आठौं बैठकले यस पटकको मनसुनमा नेपालको पूर्वी तराईमा धेरै र पश्चिममा थोरै वर्षा हुने अनुमान गरेको थियो । तर उनीहरूको अनुमानविपरीत पूर्वी पहाडी र तराई क्षेत्रमा कम तथा पश्चिम पहाडी र तराईमा धेरै पानी परेको छ ।
आखिर किन यस्तो भयो ? वरिष्ठ मौसमविद् तथा काठमाडौ विश्वविद्यालयका प्राध्यापक मणिरत्न शाक्य भन्छन्, ‘अहिलेको मनसुन विगतको भन्दा अलि फरक अनुभव गरेको छु । यसपटक झरी लागेको अनुभव भएको छैन । क्षणिक वर्षा मात्र भएको छ । यो समयमा दुई÷तीन दिन नियमित वर्षा हुनुपर्ने हो ।’
उनले सिमसिम पानी परिरहने दिन घटेको बताए । ‘सामान्य रूपमा हेर्दा १० मिलिमिटरभन्दा बढी पानी पर्ने दिन कम भइरहेका छन् । १०० मिलिमिटरभन्दा बढी तर थोरै समयका लागि पानी पर्ने दिन बढिरहेका छन्’, शाक्यले भने ।
उनका अनुसार मनसुनमा ‘निम्बोस्टाट्स’ बादल सक्रिय हुनुपर्छ । यो बादलले धेरै लामो समयसम्म सिमसिम पानी पार्छ । ‘तर अहिले यो बादल लागेको देखिएन’, शाक्यले भने । उनका अनुसार मनसुनमा पनि प्रारम्भिक मनसुनमा जस्तै क्युमोलोनिम्बस (सिबी) बादल सक्रिय छ ।
‘यसले क्षणिक वर्षा गराइरहेको छ । त्यसैले झरी हराएको अनुभव भएको छ’, शाक्यले भने । विश्वव्यापी रूपमा भएको मौसमसम्बन्धी अनुसन्धानले पनि त्यही देखाइरहेका छन् । ‘अन्तर्राष्ट्रिय तहका वैज्ञानिकले पनि नेपालमा मात्र होइन, मनसुन सक्रिय हुने सबै क्षेत्रमा यो बादल कम हुँदै गएको बताइरहेका छन्’, शाक्यले भने ।
उनका अनुसार ‘निम्बोस्टाट्स’ बादल जमिनबाट नजिकै हुन्छ र फैलिएर बसेको हुन्छ । यसले धेरै क्षेत्रफल ओगटेको हुन्छ । ‘सिबीले हावाहुरी लिएर आउ“छ, निम्बोस्टाट्स शान्त हुन्छ, सिमसिम पानी मात्र पार्छ’, शाक्यले भने । उनका अुनसार तीन तहमध्ये पहिलो तहमा स्टाट्स, स्टाटोक्युमोलस, क्युमोलस, निम्बोस्टाटस, क्मोलोनिम्बस, दोस्रो तहमा अल्टो स्टाट्स, अल्टो क्युमोलस र तेस्रोमा सिरस, सिरोक्युमोलस र सिरोस्टाट्स बादल रहन्छन् ।
फोरम बैठकले ‘लानिना’ सक्रिय र ‘इलनिनो’ निस्क्रिय हुनाले यस वर्षको मनसुनमा औसतभन्दा बढी वर्षा हुने निष्कर्ष निकालेको छ । फोरमले दक्षिण एसियाको मध्य तथा दक्षिण पश्चिम भेगमा बढी वर्ष हुने जनाएको छ भने पूर्वी तथा दक्षिणपूर्वी भेगमा औसतभन्दा कम वर्षा हुने जनाएको छ।
‘फोरमले गरेको पूर्वानुमान पनि नमिलेको हो कि जस्तो भयो’, शाक्यले भने । इलनिनो अघिल्लो वर्षमा जस्तै सक्रिय भएकाले पानी औसत र सामान्यभन्दा कम परेको उनको बुझाइ छ । विभागले तीस वर्षको वर्षाको तथ्यांकबाट औसत वर्षा निकाल्छ । औसत वर्षाको ९० देखि १ सय १० प्रतिशतसम्मलाई सामान्य भनिन्छ ।
यसटकको मनसुन लगभग नियमित समयमा जेठ २९ गते नेपाल भित्रिएको थियो । तर पनि यसको एक सातापछि मात्र यो सक्रिय भएको हो । सामान्यतया जुनदेखि सेप्टेम्बरसम्मका चार महिनाको अवधिलाई दक्षिण एसियाली मनसुनको अवधि भनिन्छ ।
फोरमको आठौं बैठकले गत वर्ष ‘इलनिनो’ प्रभावले गर्दा कम वर्षा भएको थियो । सन् २०१४ मा देखिएको इलनिनो सन् २०१६ सम्मै कायम रह्यो र खडेरी प¥यो । प्रशान्त महासागरमा पानी औसत तापमानभन्दा बढी तात्ने प्रक्रियालाई ‘इलनिनो’ भनिन्छ भने यसको ठिक विपरीत पानी चिसो हुने प्रक्रियालाई ‘लानिना’ भनिन्छ । लानिनाको प्रभाव देखा पर्ने बेला भूमध्यरेखास्थित प्रशान्त महासागरको पूर्वीे तथा मध्य क्षेत्रको सतहको पानी औसत तापमानभन्दा बढी चिसो हुने हुँदा त्यस क्षेत्रको वायुमण्डलीय चापमान सामान्य अवस्थामा भन्दा बढी हुन्छ।