महाभारतको संरचनात्मक स्वरूपलाई १८ खण्डमा विभाजन गरिएको छ र तिनलाई पर्वको संज्ञा दिइएको छ। ती हुन्– आदि पर्व, सभा पर्व, वन पर्व, विराट् पर्व, उद्योग पर्व, भीष्म पर्व, द्रोण पर्व, कर्ण पर्व, शल्य पर्व, सौप्तिक पर्व, स्त्री पर्व, शान्ति पर्व, अनुशासन पर्व, आश्वमेधिक पर्व, आश्रमवासिक पर्व, मौसल पर्व, महाप्रास्थानिक पर्व र स्वर्गारोहण पर्व। यिनमा सबैभन्दा ठूलो शान्ति पर्व हो र यसमा ४७००० श्लोक छन् भने सबैभन्दा सानो महाप्रस्थानिक पर्व हो, यसमा जम्मा ३१२२ श्लोक छन्।
आदि पर्वः आदि पर्वमा जनमेजय नागयज्ञ, आस्तिकको कथा, समुद्रमन्थन, कदु्रविनताको कथा र दुष्यन्त शकुन्तला तथा कच–देवयानीका उपाख्यान रहेका छन्। यसै प्रसङ्गमा कौरववंशीय राजा प्रतीपको चर्चा आउँछ। जसका पुत्र शन्तनु हुन्छन्। शन्तनुका पत्नीहरू गङ्गाबाट देवव्रत (भीष्म) को तथा सत्यवतीबाट चित्राङ्गद र विचित्रवीर्यको जन्म हुन्छ। चित्राङ्गदको बाल्यवस्थामै मृत्यु, भीष्मको विवाह नगर्ने प्रतिज्ञा र विचित्रवीर्य निःसन्तान भएकाले वंशनाशको डरले शन्तनुपत्नी सत्यवतीको आग्रहबाट व्यास (जो सत्यवती कन्या अवस्थामा हुँदा पराशर र सत्यवतीका पुत्रका रूपमा जन्मेका थिए) को नियोगपद्धतिबाट विचित्रवीर्यकी पत्नी अम्बिका र अम्बालिकाबाट धृतराष्ट्र र पाण्डु तथा दासीबाट विदुरको जन्म भयो। जेठा धृतराष्ट्र जन्मान्ध भएकाले पाण्डु राजा भए। गान्धारपुत्री गान्धारीबाट धृतराष्ट्रका दुर्योधनसहित १०० छोरा र एक छोरी दुःशलाको जन्म, पाण्डुको कुन्तीबाट (नियोगपद्धतिबाट) युधिष्ठिर, भीम, अर्जुन र माद्रीबाट नकुल र सहदेवको जन्म, गुरु कृपाचार्य र द्रोणाचार्यबाट पाण्डव–कौरवको शिक्षाग्रहण, पाण्डुवंशको विनाश गर्ने दुर्योधनको इच्छा, षड्यन्त्ररचना, लाक्षागृहमा पाण्डुलाई जलाएर मार्ने दुर्योधनको योजना विफल हुनुसम्मका विषयवस्तु आदि पर्वमा विन्यस्त छन्।
महाभारतमा मूल रूपमा कौरव र पाण्डवका बीचको युद्ध र गौण रूपमा विविध आख्यान एवम् उपाख्यान वर्णित छन्। मानवीय जीवनलाई सत्मार्गतर्फ अग्रसर गराउनु नै महाभारतको मूल सार हो।
सभा पर्वः यस पर्वमा पाण्डवलाई इन्द्रप्रथको आधा राज्य मिलेपछि युधिष्ठिरको राजसूय यज्ञ र उक्त यज्ञमा कृष्णद्वारा शिशुपालको बध, दुर्योधन धृतराष्ट्रका बीच द्यूतक्रीडा, द्रौपदीसहित सम्पूर्ण सम्पत्तिको पराजय, द्रौपदीको चिरहरण, पाण्डवहरूको १२ वर्षीय वनवास र एकवर्षीय गुप्तवासका लागि प्रस्थानसम्मका घटना छन्।
वन पर्वः यस पर्वमा विदुरको सल्लाहअनुरूप तपस्याको लागि अर्जुनको हिमालयमा प्रस्थान, किरातरूपधारी शिवसँग युद्ध, प्रसन्न शिवबाट पाशुपतास्त्र प्राप्ति, पुनः दिव्यास्त्र प्राप्तिको लागि अर्जुनको इन्द्रलोक प्रस्थान, इन्द्रलोकमा अर्जुनलाई उर्वशीको नपुंसक बन्नुपर्ने श्राप, नलोपाख्यान, जटासुरवध, जयद्रथद्वारा द्रौपदीको अपहरणको चेष्टा, रामोपाख्यान, सावित्री उपाख्यान छन्।
विराट पर्वः यस पर्वमा एक वर्षे गुप्तकालावधिमा मत्स्य देशका राजा विराटको दरबारमा पाण्डवहरूको अज्ञातवासजस्ता घटना छन्।
उद्योग पर्वः यस पर्वमा पाण्डवको शान्तिदूतको रूपमा कौरवसभामा गई शान्तिस्थापनाका लागि श्रीकृष्णद्वारा गरिएको विफल प्रयास, महाभारत युद्धको तयारी तथा शिखण्डीको जन्म कथा छन्।
भीष्म पर्वः यस पर्वमा महाभारत सङ्ग्राम हुनुपूर्व अर्जुनलाई श्रीकृष्णले गीताको उपदेश, महाभारत युद्धको प्रारम्भ, कौरव पक्षबाट भीष्मको नेतृत्व र पाण्डवपक्षीय नेतृत्व अर्जुनबाट, भीषण युद्ध, भीष्मको शरशैय्या शयनसम्मका घटना रहेका छन्।
द्रोण पर्वः यस पर्वमा भीष्म पितामहको शरशैय्यापछि द्रोणाचार्य कौरवपक्षीय सेनापति नियुक्त, द्रोणरचित चक्रव्यूहमा बाल पराक्रमी योद्धा अभिमन्युको कारुणिक बध, द्रोणाचार्यसँग पाण्डवको भीषण युद्ध र द्रोण बध, यस्तै जयद्रथ र घटोत्कचको बधसम्मका घटनाहरू रहेका छन्।
कर्ण पर्वः यस पर्वमा दानवीर कर्ण र अर्जुनका बीच घनघोर युद्ध र अर्जुनद्वारा कर्ण बधसम्मका घटना छन्।
शल्य पर्वः यस पर्वमा कौरवपक्षीय शल्यद्वारा सेनापति ग्रहण, युधिष्ठिरद्वारा शल्यवध रहेका छन्।
सौप्तिक पर्वः यस पर्वमा रातमा निद्रित अवस्थामा रहेका पाण्डुपुत्रको अश्वत्थामाद्वारा हत्या तर अश्वत्थामालाई पाण्डवको हत्या गरेको भ्रम, अश्वत्थामाको पाण्डुपुत्र हत्याको निधनको समाचार, भीमद्वारा दुर्योधनको निधनसम्मका घटना छन्।
स्त्री पर्वः यस पर्वमा लौह (फलाम) निर्मित प्रतिमा (भीम सम्झेर) धृतराष्ट्रको आलिङ्गनबाट चकनाचुर, युद्धमा दिवङ्गगत व्यक्तिहरूको दाहसंस्कार र विधवा स्त्रीहरूको विलौनाजस्ता घटना छन्।
शान्ति पर्वः यस पर्वमा युधिष्ठिरको राज्याभिषेक र शरशैय्यामा सुतेका भीष्म पितामहद्वारा युधिष्ठिरलाई दिइएको मोक्षधर्म र राजधर्मको उपदेशजस्ता विषयहरू रहेका छन्।
अनुशासन पर्व: यस पर्वमा भीष्मद्वारा युधिष्ठिरादि पञ्चपाण्डवलाई दिइएको दान, धर्म र दर्शनसम्बन्धी उपदेश, भीष्मको स्वर्गारोहणसम्मका घटना रहेका छन्।
अश्वमेध पर्वः यस पर्वमा युधिष्ठिरद्वारा अश्वमेध यज्ञको आयोजना गरिएको छ।
आश्रमवासिक पर्वः यस पर्वमा धृतराष्ट्र, विदुर, कुन्ती, गान्धारी आदिको वानप्रस्थाश्रम प्रवेशजस्ता विषय रहेका छन्।
मौसल पर्वः यस पर्वमा बलराम र श्रीकृष्णको महाप्रयाण तथा मुशलद्वारा सम्पूर्ण यादववंशको विनाश जस्ता घटना छन्।
महाप्रस्थानिक पर्वः यस पर्वमा पाण्डवहरूमा उठेको वैराग्य र अर्जुनपौत्र परीक्षितलाई शासनभार सुम्पेर पाण्डवहरूको हिमालयतर्फको यात्राजस्ता विषय छन्।
स्वर्गारोहण पर्वः यस पर्वमा पाण्डवहरूको स्वर्गारोहण, परिशिष्टमा रहेको हरिवंशमा हरिवंश, विष्णु र भविष्य यी तीनभित्र श्रीकृष्णको वंशवृत्तान्त, चरित्रगायन र सम्भवित कलियुगीन प्रभावको चित्रण रहेको छ।
यसरी महाभारतमा मूल रूपमा कौरव पाण्डवका बीचको युद्ध र गौण रूपमा विविध आख्यान एवम् उपाख्यानहरू वर्णित छन्। यी मूल कथा र उपकथाका माध्यमबाट भौतिक जीवनको क्षणिकता र नश्वरता, कर्तव्यपालनको महत्त्व, आध्यात्मिकताको श्रेष्ठता र निष्काम कर्मको महत्त्व बताउँदै मानवीय जीवनलाई सन्मार्गतर्फ अग्रसर गराउनु नै महाभारतको मूल सार रहेको पाइन्छ।
(ज्ञवाली त्रिवि, पद्मकन्या बहुमुखी क्याम्पसका उपप्राध्यापक हुन्।)
प्रकाशित: १४ वैशाख २०७६ ०७:१० शनिबार