एलन मस्क, जसले अनलाइन भुक्तानी कम्पनी ‘पेपाल’को स्थापना गरे, उद्यमीहरूको एक समूह हो, जसले आइटीमा भाग्य चम्कायो र त्यसपछि आफ्नो ध्यान अन्तरिक्ष यात्रामा मोड्यो। उनी अहिले क्यालिफोर्नियामा आधारित स्पेसएक्सका मालिक हुन्। उनी भन्छन्, ‘मलाई लाग्छ, यो पृथ्वीमा जन्मनु र मंगल ग्रहमा मर्नु उत्तम हुन्छ।
उनीसँग जीवनमा खुसीले उत्सव मनाउने कारण छ। उनको अन्तरिक्ष क्याप्सुल ‘ड्रागन’ मे २०१२ मा अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन (आइएसएस) सँग सफल ‘रेन्डजेभस’पछि सुरक्षित पृथ्वीमा फर्के। ‘आफ्टर स्पुतनिक’, ‘शीत युद्ध अन्तरिक्ष दौड’ र ‘सटल युग’पछि शुल्क तिरेर निजी रूपमा विकसित रकेट र क्याप्सुलको पहिलो सफल प्रक्षेपण संसारकै लागि ठूलो कुरा हो भनेर ‘फ्लाइट इन्टरनेसनल’ पत्रिकाले लेखेको छ। स्पेस एक्सलाई १२ पुनर्संरचना मिसनहरू आइएसएस गर्न ४५० किलोग्राम खाना तथा आपूर्ति वितरण गर्न र १.६ बिलियनको लागतमा फोहोर फिर्ता ल्याउने सम्झौता गरिएको छ।
भर्जिनियामा आधारित प्रतिस्पर्धी फर्म ओर्बिटल साइन्सको नासासँग समान अनुबन्ध छ। ओबामाको प्रशासनले अन्तरिक्ष क्षेत्रलाई सटलको लागत अस्थिर भएपछि बाह्य रकम खोज्न भन्यो र यसलाई सेवा निवृत्त गर्नुप¥यो। जब कि वाणिज्य कम्पनीहरूको अन्तिम लक्ष्य स्वतन्त्र, मानव, अन्तरिक्ष उडान हो, तिनीहरूले नासालाई ‘अन्तरिक्षमा आफ्नो अन्तरिक्ष यात्री प्रक्षेपण गर्न संसारको सबभन्दा ठूलो अन्तरिक्ष एजेन्सीको अप्ठेरो असक्षमता’लाई अन्त्य गर्न मद्दत गर्न सक्छ। नासाले हाल कजाकस्तानको बैकनुरबाट प्रक्षेपण गरिएको रूसी सोयुज रोकेट प्रयोग गर्नुपर्छ।
आइएसएसको सटल रिजुप्ली मिसनको लागत ४३०० मिलियनदेखि एक बिलियन बीचमा छ, जब कि फाल्कन रकेट (स्पेश–एक्स क्र्याप्ट) लाई मात्र ६० मिलियनको लागत लाग्छ। २००२ मा स्थापित स्पेसएक्सले १८०० व्यक्तिलाई काममा लगाएको छ र यसले ४० प्रक्षेपणका लागि ग्राहक पहिले नै बनाइसकेको छ। ‘हामी उपकक्षीय (१०० किलोमिटर भन्दा बढी) बाहेक सबै प्रकारका अन्तरिक्ष यातायात गरिरहेका छौँ,’ मस्क भन्छन्, ‘हामी सबै आकार र आकारका उपग्रह प्रक्षेपण गर्नेछौं, कार्गो र चालक दलको साथ अन्तरिक्ष स्टेसन सेवा र त्यसपछि दीर्घकालीन उद्देश्य एक अन्तरिक्ष यातायात प्रणाली विकसित गर्नु हो, जसले मानवतालाई बहु–ग्रह प्रजातिहरू बनाउन सक्षम गर्छ।’
उद्यमी पिटर डियामन्डिस (सह–संस्थापक, सिंगुलारिटी युनिभर्सिटी अमेरिका) र गुगल मिलेर ‘लुनार एक्स’ (चद्र एक्स) प्रतियोगिता सुरु ग¥यो। यसमा चन्द्रमामा रोबोट अवतरण गरी ५०० मिटर दूरीको यात्रा गरेर फोटो र डाटा फिर्ता पठाउन सक्ने निजी अनुदानबाट सञ्चालित पहिलो समूहलाई ४३० मिलियन दिने घोषणा ग¥यो। यसमा २६ कम्पनीहरू प्रवेश गरिसकेका छन् र नासाले अपोलो अवतरण स्थलबाट केही पनि हस्तक्षेप नगर्न उनीहरूलाई आग्रह समेत गरिसक्यो।
मस्क भन्छन्, ‘यो १९९० को बीचमा इन्टरनेटको आगमनको जस्तो छ, जब व्यावसायिक कम्पनीहरूले मूलतः सरकारको प्रयासमा प्रवेश गरे। त्यो कदमले अविश्वसनीय रूपमा प्रगतिलाई गति प्रदान गरी इन्टरनेटलाई सामूहिक बजारमा पहुँचयोग्य बनायो। मलाई लाग्छ, हामी अन्तरिक्षका लागि त्यस्तै प्रकारको प्रतिबिम्बको बिन्दुमा छौं। मलाई आशा छ र म विश्वास गर्छु कि यो अभियान (आइएसएसमा) मै ऐतिहासिक हुनेछ, जसले अन्तरिक्ष यातायात टेक्नोलोजीको प्रगति द्रूत रुपले मोड्नेछ।
पर्यटन भुक्तानी
कसरी यसले आर्थिक रूपमा काम गर्छ त ? अन्तरिक्ष यात्राको लागत दूरीको कार्य होइन, तर पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षणबाट बच्न आवश्यक बलको कार्य हो। सेवाहरू स्ट्र्याटामा व्यवस्थित छन्, कक्षा वा पृथ्वी र चन्द्रमा बीचको विशेष स्टेसनहरू, जुन बजार क्रमिक रूपमा औपनिवेशिक हुन सक्छ।
सबभन्दा कम स्ट्रटम सबोरबिटल उडान हो। रिचर्ड ब्रानसन (जो आफ्नो भर्जिन एयरलाइन्सको प्रचारका लागि उत्सुक), अधिक विवेकी तर अधिक उन्नत एक्ससिओआर र रहस्यमय ब्लु ओरिजिनको मानिसद्वारा राखिएको अन्तरिक्ष उडानका लागि आँखा छ। अन्य कम्पनीले जस्तै मस्टेन स्पेस सिस्टम र आर्मडिलो एयरोस्पेस मानव रहित उडानहरूको योजना गर्दछ। धेरै पर्यटक स्ट्र्याटोस्फियरबाट पृथ्वी हेर्न ४२ लाख तिर्न तयार छन्। घर्षणको अभावले शिल्प अत्यधिक गतिमा पुग्न सक्छ, र न्युयोर्कबाट टोकियोका दुई घन्टा उडानहरू निकै टाढाको भविष्यमा तय गरिँदैछ। गुरुत्वाकर्षण यी उडानमा केही मिनेटको लागि कम भएकाले, निर्माणदेखि औषधीय अनुसन्धानसम्म उद्योगहरूमा कम्पनीहरूका लागि भौतिक, रसायनिक र जैविक प्रयोग गर्न सकिने बताइएको छ।
भूउपग्रहको पहिलो रिङ तल्लो पृथ्वी कक्षाभित्रै वायुमण्डलको माथि २ हजार किमिको उचाइभित्र छ। त्यसभित्र, आइएसएसले ३००–४१० किलोमिटरको अर्बिटल उचाइ कायम गर्छ, यो वाणिज्यिक स्पेस स्टेसनहरूद्वारा पुग्न सकिन्छ। इन्धन ट्रयाक र शून्य–गुरुत्वाकर्षण कारखाना लामो समय अवधि प्रयोगहरू गरी स्थापित गर्न सकिन्छ। यी उचाइमा पुग्न उडानहरूले आइएसएस आपूर्ति गर्न, उपग्रहलाई इन्धन पु¥याउन, तिनीहरूलाई मर्मत गर्न तथा तिनीहरूलाई पृथ्वीमा फिर्ता ल्याउन सक्छ।
२० लाख किमिभन्दा टाढा पुग्नका लागि अधिक ऊर्जा चाहिन्छ, जबकि ‘स्थिर’ टेलिभिजन र टेलिकम्युनिकेसन उपग्रहहरू भूगर्भीय पृथ्वीको कक्ष ३५ हजार ८०० किलोमिटरमा अवस्थित हुन्छ। सौर्य ऊर्जा प्रणालीहरूका लागि सूर्यको ऊर्जालाई माइक्रोवेभमा रूपान्तरण गरी पृथ्वी वा अन्य अन्तरिक्ष यानमा फिर्ता पठाउन सक्ने विचारहरू पनि अघि सारिएका छन्। त्यहाँ टुक्रिएको वा अनियन्त्रित ‘जÞोम्बी’ उपग्रहहरूको ठूलो संख्या पुनः प्राप्तिमा वृद्धि बजार छ। विशेषज्ञले ट्राफिकको बढ्दो जोखिमको साथ अत्यधिक जनसंख्या कक्षाको नक–एन्ट प्रभाव बारेमा चेतावनी दिएका छन्, किनकि प्रत्येक दुर्घटनाले नयाँ मलबे उत्पन्न गर्न सक्छ। २००७ मा चिनियाँ र अमेरिकी एन्टिलो उपग्रह हतियारहरूको परीक्षणले देखायो कि अन्तरिक्ष पहिले नै शक्तिको बीचमा झगडा भएको थियो।
चन्द्रमामा पुग्दै
यस क्रममा अर्को स्टप पृथ्वी–चन्द्रमा प्रणाली (अर्थ–मून एल १) को लाग्रज बिन्दु १ हो, जुन चन्द्रमाको नजिक छ, जसलाई भूगर्भीय कक्षाबाट पुग्न अपेक्षाकृत थोरै ऊर्जा चाहिन्छ, जसलाई अन्तरिक्ष यानको स्थापनाका लागि एक आदर्श स्थान मानिन्छ। लग्रेज पोइन्टसलाई लिब्रेसन पोइन्ट पनि भनिन्छ, जहाँ दुई विशाल शरीर (पृथ्वी र चन्द्रमा) को गुरुत्वाकर्षण सन्तुलित छ, जसले सानो शरीरलाई धेरै ऊर्जा प्रयोग नगरी कक्षामा पठाउन सक्छ। अमेरिकामा मुन सोसाइटीका अध्यक्ष केन मर्फीले एउटा लेखमा भनेका छन्, ‘गतिविधि बाहिरी क्षेत्रमा विस्तार हुँदै छ र एकपटक क्रियाकलाप पृथ्वी–मून एल १ बिन्दुको नजिकै पुगेको छ, जुन चन्द्रमा नदीकै छ।
एल–वान बाट, यसले चन्द्रमा, वा मंगल ग्रहमा अवतरण गर्न धेरै ऊर्जा लिँदैन, वा निकट–पृथ्वी वस्तुहरूको दिशामा यात्रा गर्दछ, जसको ट्रयाजेक्टोरीले पृथ्वीको कक्षा पार गर्छ। यो सम्भव छ कि एल–वानलाई निःशुल्क उडानहरूका लागि सुरुवात बिन्दुको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ, जुन भू–स्थलमा गएर उपग्रह संकलन गर्न मलबेको मर्मत वा सफा गर्नका लागि फिर्ता संकलन गर्न जान सक्थ्यो। त्यहाँ हाइड्रोजन (पृथ्वीबाट) र अक्सिजनको ट्यांकी स्थापना गरेर (चन्द्रमाको सतहमा) को सहयातामा सेवा स्टेसन स्थापना गर्न सकिन्छ।
मंगलग्रह समयको हिसाबले महँगो छ, किनकि एक प्रबन्धित मिसनले नै धेरै वर्ष लिन सक्छ। नासा २०३० को लक्ष्य लिएको छ, तर निजी अपरेटरहरू आफ्ना लगानीकर्तालाई २०२५ सम्म पुग्न सक्ने वचन दिन्छन्। धातु, दुर्लभ खनिज र अक्सिजनको चन्द्रमाको भण्डारले विज्ञान कल्पनिक परिदृश्यका लागि अगुवाई गरिसकेको छ। चन्द्रमा पृथ्वीको कुनै पनि ठाउँमा भन्दा २० गुणा बढी टाइटेनियम र प्लेटिनम रहेको छ, हिलियमलाई उल्लेख नगरी धेरैले महसुस गरे कि पृथ्वी र अन्तरिक्षमा ऊर्जाको भविष्य हुन सक्छ। अर्बपति नवीन जैन (माइक्रोसफ्ट) भन्छन्, ‘हामी आठौँ महाद्वीपको रूपमा चन्द्रमा प्रयोग गरेर पृथ्वीमा ऊर्जाको समस्या समाधान गर्न चाहन्छौँ।’
प्रकाशित: २९ चैत्र २०७७ ०१:४३ आइतबार