अहिले नेपाल विद्यार्थी संघ (नेविसंघ) को ११औँ अधिवेशन चलिरहेको छ। नेविसंघ नेपाली कांग्रेसको नेता उत्पादन गर्ने कारखाना हो। त्यहाँ जे/जस्तो अभ्यास, बहस भएका छन्, घटना भएका छन् त्यसले नेपाली कांग्रेसको मात्र हैन् नेपाली राजनीतिक संस्कृतिको पनि तस्बिर खिच्छ। कुनै दिन नेविसंघ एउटा आन्दोलन थियो। त्याग, बलिदान र सिद्धान्तनिष्ट तरुणहरुको आस्थाको केन्द्र पनि थियो। पञ्चायत विरोधी आन्दोलनका सशस्त्र संघर्ष वा शान्तिपूर्ण आन्दोलनमा अग्रपंक्तिका तरुण थिए। अहिले नेपाली कांग्रेसको पहिलो पुस्ताको नेतृत्व रित्तिएपछि नेविसंघ उत्पादित तिनैै तरुणहरु नै अहिले पहिलो पंक्तिका प्रमुख नेता भएका छन्।
ओखलढंुगा काण्डमा मारिएका राम–लक्ष्मण हुन् या लीला ठगीको सहादत होस् या दुर्गानन्द र अरविन्द ठाकुरको सहादतलाई नेविसंघको गौरवशाली विरासत मान्न सकिन्छ। तर विभिन्न कालखण्डमा संघकै आवरणमा गुण्डागर्दी नभएका भने हैनन्। विराटनगरमा अखिलका फणिन्द्र तिमल्सिना, चितवनमा शिव पौड्याल र मित्रमणि आचार्यको हत्याको दाग ऊमाथि लागेकै छ। त्यसबेला अभियुक्तको बचाउमा कांग्रेस रहेकै थियो। इतिहास कहिलेकहीँ अत्यन्तै भद्दा अभ्यास पनि गर्छ। आरोपीहरुसँगै कालान्तरमा कम्युनिस्टहरुले एउटै मन्त्रिमण्डलमा सहयात्रा पनि गरिसके। इतिहास छोडौँभन्दा पनि भुल्न नसकिने विषय बन्दोरहेछ।
नेविसंघको महाधिवेशनका अभ्यास हेर्दा ध्यान दिन आवश्यकता भनेको पहिलो विषय हो– राजनीतिको जब मृत्यु हुन्छ त्यसको ठाउँमा उन्माद र नेताका गुटियारमा फेरिन पछुवाहरु हौसिन्छन्। जब नेताहरुका स्वार्थ मितेरी हुन्छ झगडामा उत्रिएका पछुवा चूप रहन विवश हुन्छन्। दोस्रो हो– क्यारियरपरस्त सामाजिक राजनीतिक संसारको अभ्यास र राजनीतिलाई व्यवसायमा फेर्नु। के महाधिवेशनमा सोसलिस्ट इन्टरनेसनलको मान्यताअनुसार जनउत्तरदायी समाजवादका अभ्यास कि महत–समाजवादी कांग्रेसी उदार पुँजीवादी अर्थतन्त्रको अभ्यास! कांग्रेसले ६ दशक पहिल्यै आत्मसात गरेको धर्म निरपेक्षता कि खडका–हिन्दु अतिवादी सोच! लगायत संसद्ले पास गरेर अपनत्व लिइसकेको संविधानका नयाँ चुनौती सामनाका विषय बहसका एजेन्डा त बन्छन्? विद्यार्थी महाअधिवेशन भएकाले २१ औं शदीको शिक्षा नीति के/कस्तो हुनुपर्ने? के यस्ता गम्भीरखाले बहसबाट महाधिवेशन गुजे्रला? या कर्मकाण्डी प्रस्ताव पास गरेर उम्केला र नेताहरुको भालेभिडन्तकै पात्रमा तरुण विद्यार्थी केन्द्रित होलान्? नेविसंघका तरुणहरु सामने उभिएको प्रमुख चुनौती भनेकै 'जय नेपाल दाजु!' भनेर साखुल्ले बन्दै पदीय हैसियत बढाउने कि आफ्नो विवेकको वैचारिक अभ्यास गरेर वैकल्पिक नेतामा आफूलाई विकास गर्ने भन्ने हो।
नेविसंघका तरुणहरु सामने उभिएको प्रमुख चुनौती भनेकै 'जय नेपाल दाजु!' भनेर साखुल्ले बन्दै पदीय हैसियत बढाउने कि आफ्नो विवेकको वैचारिक अभ्यास गरेर वैकल्पिक नेतामा आफूलाई विकास गर्ने भन्ने हो।
यो समस्या कांग्रेस वा नेविसंघको मात्र नभई नेपाली राजनीतिक संस्कृति नै बनिसक्यो। पार्टीहरू फरक छन्, झन्डाहरू फरक छन्, पार्टी कार्यालय र नेता/कार्यकर्ता पनि फरक छन््। नारा र लक्ष्य पनि घोषणापत्रमा फरक देखिन्छन््। पृष्ठभूमि र अभ्यास पनि भिन्नाभिन्नै छन्। लालसलाम, जय नेपाल, अभिवादन, जय मातृभूमि नामक सलाम, दोहा, प्रणामका तरिका पनि फरक फरक छन््। भनिन्छ– मूल्य, मान्यता, आदर्श र सिद्धान्त पनि फरक छ तर व्यवहारमा भने कुनै फरक देखिँदैन् न नेतृत्वमा पुग्न न सिंहदरवारको म्याराथुन दौडमा। संगठनको सन्देशलाई व्यावहारीकरण गर्ने त कार्यकर्ताले नै हो। स्थानीय संगठनहरुले नै हो। कार्यकर्ताको आचरणले नै कुनै पनि पार्टी वा समूह जनस्तरमा भिन्न हुन्छन् । हरेक पार्टीका सङ्गठन शैली, आचार, विचार र व्यवहार एकै प्रकारको नेपाली पाराकै छ। निर्णय प्रक्रिया पनि एउटै तरिकाले हुन्छ।
पहिला गुट/उपगुटका अँध्यारो कोठामा बैठक हुन्छन्। त्यहीँ रस्साकसी हुन्छ। तब पार्टी सिन्डिकेट बैठक बस्छ। त्यहाँ शक्ति, सुविधा र अवसरको मोलमोलाई हुन्छ। ङारङार ङुरङुर पनि हुन्छ। नत्र भनेका तुरूप हानिन्छन् अनि शक्तिको पाइन, तर्क र तथ्य अगाडि सार्दै मोलतोल भएर गुटियार र गुटहरुबीच एउटा सम्झौतामा पुगिन्छ। त्यसलाई विधिसम्मत लोकाचार पुर्याउन कानुनी जामा लगाइएर 'पार्टी मिटिङ' भन्दै प्रस्ताव पेस हुन्छन्। प्राविधिक नेतृत्वका हैसियतमात्र बनेका ठप्पाजनले त्यसमा ल्याप्चे लगाउँछन्। तर्क गर्ने या त उनीहरुसँग हैसियत हुँदैन् या विवेक बन्धकी राखेर अनुमोदनकर्ता मात्र बन्छन्। अनि त्यसलाई 'पार्टी निर्णय' भनेर कार्यकर्ता र जनतालाई तामेली गर्ने हुकुम हुन्छ। यसरी नेपाली प्रजातान्त्रिक, समाजवादी, लोकतान्त्रिक र जनवादी तौरतरिका आफ्नै काइदाको अभ्यास हरेक पार्टीमा भइरहेको छ। बास्नै चल्नुपर्दैन, आँगनले नै चुलोमा के पाकिरहेको छ भन्ने जनाउ दिएझैँ त्यस्तै नेविसंघ अधिवेशनले पनि संकेत दिइसकेको छ।
कङ्ग्रेस, एमालेका सङ्गठनको आफ्नै हविगत छन्् भने मधेसकेन्द्रित दलहरूको पार्टी गठन, फुट र नयाँ सिर्जना र बैठकको आफ्नै संस्कृति छँदैछन्। युद्धबाट आएको, नेतृत्व चेन अफ कमान्ड र जनवादी केन्द्रीयता भन्ने माओवादी घटक पनि सोही अवस्थाबाट गुजि्ररहेका वा अस्तव्यस्त नै छन््। सिद्धान्तका ओठे रटानभन्दा आचार, विचार र व्यवहारको कुन अर्थमा भिन्न छौँ भनेर आदर्शको दावी गर्ने हैसियतमा पार्टीहरु देखिएका छैनन्। हरेक पार्टीका अधिकांश ठप्पाजन (केन्द्रीय कमिटी सदस्य, जो यदि सिद्धान्त, समयको माग, राजनीतिक भाइब्रेट पैदा गर्न नसक्नेहरूलाई मात्र यो शब्द भन्न खोजिएको हो) आश र त्रासमा आफ्ना योग्यता, दक्षता र गौरवशाली भूमिका निर्वाह गर्दैछन्।
गुटियारहरु आपसमा झगडा गर्दा पार्टीमा रडाको हुन्छ, सिद्धान्तको आवरण दिइए तापनि त्यसको चुरो भनेको पार्टी सत्ता कब्जा गर्नु वा आफूलाई सुरक्षित राख्नु हो। पार्टी सत्ता कब्जा गरेमात्र सरकारी ओहोदाकारी बन्न सकिन्छ। आफ्नो औकात बढाउन वा सुरक्षित हुन पनि नेताहरुलाई गुटको आवश्यकता पर्छ भने कार्यकर्ताले औकातको भर्याङ चढ्न गुटको अनुमोदन र गुटियारहरुको आशीर्वाद आवश्यक पर्छ। राजनीतिक सुरक्षित हुन पनि सामान्य कार्यकर्ताले विवेक, आदर्श, सिद्धान्तभन्दा गुटको फुर्काे समाउन बाध्य हुन्छ/पारिन्छ। त्यसैबेला पार्टी आन्दोलनको औजार र नेताहरु अग्रिम पंक्तिको अभियन्ताको हैसियतभन्दा प्राविधिक नेताको हैसियतमा फेरिन्छन्। गुट र आवेगको अश्त्र काम नगरेपछि जातीय, भेगीय आवेगले पनि हैसियतको आरक्षण हुन पुग्छन्।
गुटियारहरुको स्वार्थ साझेदार भएपछि भने पछुवाहरु ङारङार ङुरङुर त गर्छन्, स्वविवेकको संघर्ष नभएकाले कालान्तरमा सो सबै टिँटीँ फिस्स् हुन्छ। गाली, झगडा र इख सबै फच्चे भनिन्छ/मानिन्छ। ठप्पावाजहरू ल्याप्चे लगाएर गौरवशाली भूमिका निर्वाह गर्छन्। तर्क राख्ने, निर्णय प्रक्रियामा सामेल भए पो, निर्णयको स्वामित्व लिन पाए पो दायित्व पनि निर्वाह गर्नुपर्ने हुन्छ। हाई..सन्चो। उपलब्धिको हकवाला हुन पाइने, घाटा बेहोर्नु नपर्ने हुन्छ। बाँचे माहुर लगाए मेरो पोइ, मरे सासूको छोरो।
जे/जस्ता नीति र विधि सङ्गठनात्मक निर्णयमा भए पनि हरेक पार्टीमा ठूलै नेताहरुको एउटा समूह हुन्छ मिटिङ वा महाधिवेशन जे भने पनि उनीहरुकै रडाको, मिलापत्र र हैसियत प्रदर्शन हुने गर्छ भने भातृ संगठनका तरुणहरु कारिन्दामात्र फेरिँदैछन्। कुनै दिन आन्दोलन बनेको पार्टीको हविगत सुविधाअनुसारको सिद्धान्त र त्यसैअनुसारको संगठनात्मक आचरण भएपछि नेतृत्वको अर्थ सामाजिक दायित्वको निर्वाह गर्ने अगुवाभन्दा पनि सुविधा, सम्मान र सुरक्षाको अर्थमा फेरिन्छ। हैकममा मात्र चल्ने नेपाली राजनीति संस्कृति बनेकाले विचारमा जो, जसले, जे भने पनि त्यसलाई सामन्तवादी राजनीतिक संस्कृतिकै निरन्तरता भन्नुपर्ने हुन्छ। यसलाई आधुनिककालमा फेर्ने, क्रमभङ्ग गर्ने भनेको तत्दलमा रहेका नयाँ चिन्तनका अर्थात् क्रान्तिकारी सोचका केन्द्रीय कमिटी सदस्यले नै हो। जब उनीहरूले गुटको फुर्को समाएर आफ्नो हैसियत खोज्न थाल्छन् तब सिद्धान्तको राजनीति, राजनीतिको सिद्धान्तमा फेरिन्छ। कुनै पनि पद दायित्वको अभिभाराभन्दा पनि सुख, सुविधा, सम्मान र सुरक्षाको कवच बन्न पुग्छ। के नेविसंघको ११औं महाधिवेशन यसबाट अछुतो हुन सक्ला?
प्रकाशित: २८ श्रावण २०७३ ०२:५३ शुक्रबार