पछिल्ला दशकमा ह्वात्तै बढेको बसाइँसराइले राजधानी काठमाडौँ हरेक भाषा, संस्कृति र धर्मको संगम बनेको छ। कारण अनेक छन्, विश्वास र आस्था फरक छन् तर राजधानीमा परम्परादेखि चल्दै आएको धामी, झाँक्री र माताहरूले गर्ने झारफुक र उपचारप्रति सर्वसाधारणको अगाथ आस्था कायमै छ। औषधि र चिकित्सा विज्ञानको क्षेत्रमा विश्वमा चामत्कारिक र नयाँ–नयाँ खोज÷अनुसन्धान अघि बढिरहेका बेलासमेत परम्परागत र ग्रामीण परिवेशमा रहेको झारफुकप्रति कंक्रिटको जंगल मानिने सहरका मानिसको आकर्षण बढ्नु चाखलाग्दो विषय बनेको छ।
यो पुरातन विश्वासप्रति शिक्षित र युवा जमातसहित हरेक तह र तप्काका मानिसको झुकाव र विश्वासका कारण राजधानी काठमाडौं झारफुक (अर्बान समानिज्म) को केन्द्र बनेको छ। चाखलाग्दो के छ भने, सबैभन्दा बढी पढेलेखेका तथा राज्यको उच्च ओहोदामा रहेका व्यक्तिहरूसमेत झारफुकका लागि धामी÷झाँक्री केन्द्र धाउने गरेका पाइएको छ।
परीक्षामा राम्रो अंकका लागि विद्यार्थी, सत्ता र शक्तिका लागि राजनीतिकर्मी, कार्य सफलताका लागि सेना, प्रहरी, स्वास्थ्यकर्मी मात्र होइन, पत्रकार, पाइलट, नेता, इन्जिनियरलगायतका बौद्धिक व्यक्तित्वसमेत समस्याको गाँठो फुकाउन लुकीछिपी भए पनि धामीझाँक्री गुहार्ने गरेको स्थलगत रिपोर्टिङका क्रममा भेटिएका छन्।
जमिन खरिदका लागि माटो देखाउने वा हराएका चिजबिज खोजीका लागि विश्वास गरिएका ठाउँमा पुग्नु सामान्य भइहाल्यो। यस्तै, किशोरावस्थामा पुगेका आफ्ना सन्तानमा भइरहेको मनोसामाजिक र शारीरिक परिवर्तनबाट उब्जिएको समस्याको समाधान खोज्नसमेत डाक्टरभन्दा माता र धामीझाँक्रीकै भर पर्ने गरेका अभिभावकसमेत भेटिएका छन्।
यसैगरी ग्रह, नक्षत्र र ज्योतिषिमा विश्वास गर्नेहरूले जीवनमा आउने उतारचढावका गुनासासमेत माताकहाँ पोख्ने गरेको अध्ययनका क्रममा भेटिए। यतिसम्म कि आफ्नो नागरिकता हराएको रिपोर्ट प्रहरीकोमा नदिएर धामीकहाँ फुकाउन आएको र फुकेपछि नागरिकतासमेत भेटिएको दाबीकर्ता पनि फेला परे।
त्यसो त, विज्ञका अनुसार नेपाल तन्त्र विद्याद्वारा बाँधिएको राष्ट्र हो। यहाँ हुने कतिपय पूजापाठ तान्त्रिक विधिबाटै हुने गरेको तर्क उनीहरूको छ। नेपाल एकीकरणको जग पनि गुरु गोरखनाथसँग जोडिएको संस्कृतविद् बताउँछन्। पछिल्लो समय, गुरु र धामीझाँक्री मात्र होइन, विशेषगरी मातासँग झारफुक गराउनेतर्फ सर्वसाधारणको आकर्षण बढेको छ।
आधुनिक चिकित्सा विज्ञानबाट उपचार गराउँदा निको नभएपछि पुगेको र झारफुकले निको भएपछि त्यसप्रति विश्वास र आस्था बढेको प्रतिक्रिया कतिपयको थियो। अर्काथरी चिकित्सा विज्ञानबाट उपचार पनि गर्ने र औषधि लिएर धामी, झाँक्री र माताकहाँ पुगेर औषधि र बिरामी दुवै फुकाउने पनि भेटिए। यस्तै कोही धामीझाँक्री र माताकोमा मात्र विश्वास गरी फुकाउन पुग्ने गरेका छन् त कोही भने यस्ता झारफुकप्रति बिलकुलै विश्वास नगर्नेहरू पनि रहेका देखिएको छ। झारफुकप्रति आफ्नो दृढ विश्वास र आस्था रहेको बताउनेहरू काठमाडौं महानगर सहरी क्षेत्रमै धेरै भेटिए।
कतिबेला उत्तम?
धामी, झाँक्री र माताका अनुसार झारफुक गर्ने उत्तम प्रहर बिहानी हो। त्यसपछि साँझलाई राम्रो मानिन्छ। झाँक्रीले दिउँसो १२ बजेपछि भूतप्रेत भगाउने प्रहरका रूपमा मान्ने गर्दा रहेछन् भने माता र धामीले भगवानको विश्राम गर्ने समयका रूपमा व्याख्या गरेका छन्। झारफुकका लागि शनिबार, आइतबार, बिहीबार र मङ्गलबार मङ्गल दिनका रूपमा मानिएको पाइयो भने बुधबारलाई अमङ्गल मानिने काठमाडौं डल्लुस्थित धामी उमेश राजभण्डारीको भनाइ रह्यो। माताहरूको तथ्याङ्क नरहे पनि धामीझाँक्रीहरू संगठित हुन संघसमेत खोलेका छन्।
यकिन तथ्याङ्क अभाव
नेपाल झाँक्री संघका अध्यक्ष चेतबहादुर थिङका अनुसार हालसम्म नेपाल सरकारसँग आधिकारिक तथ्याङ्क नरहे पनि संघमा तीन सय धामी दर्ता छन्। तर राज्यको यसप्रति कुनै कानुन नभएकाले यसको नियमन र व्यवस्थापनमा चुनौती थपिँदै गएको छ भने अर्कोतर्फ झारफुक सेवा दिने झाँक्री, धामी र माताहरूले लुकीछिपी सेवा दिइरहेको अवस्था छ। कतिपय राष्ट्रमा झारफुक गर्नेहरू समाजमा खुलेरै डाक्टरका रूपमा काम गर्छन् भने नेपालमा झारफुकसम्बन्धी नीति÷नियम र हालसम्म कुनै कानुन नबनेकाले लुकीछिपी झारफुक सेवा जारी छ। यही कारण कुनै समस्या आइपरे कुन निकायमा जाने भन्ने एकिन पनि छैन।
डाक्टरी उपचारमा थाकेपछि झारफुक
विशेषगरी अधिकांश स्वास्थ्य समस्याको समाधान खोज्न झारफुकमा जाने गरेका देखिएको छ। डाक्टरी औषधि उपचारले काम नगरेपछि ४२ वर्षीया सविना कार्की बिहानै स्वयम्भू धिमिलोमा रहेको माता गुरु बालिकाको आसनमा पुगिन्। आफूले रोगको उपचार चिकित्सा विज्ञानअनुसार डाक्टर कहाँ गराउँदा निको नभएपछि गुरुकहाँ झारफुक गराउन पुगेको उनले सुनाइन्।
उनी पुग्दा गुरु बालिका पूजामा व्यस्त थिइन्। केहीबेरको पर्खाइमा गुरु बालिका आफ्नो आसनमा बसिन् र धूप बालेर काम्दै मन्त्र उच्चारणका साथ सविनालाई फुक्न थालिन्। शरीरमा रातो सारी र गलामा रुद्राक्षको माला पहिरिएकी गुरु बालिकाको निधारमा कलेजी रंगको विन्दी र शिरमा रातो फूल सजिएको थियो।
अनुहारमा शृंगार र हातमा रातो चुरासहितको पहिरनमा सजिएर आसनमा विराजमान गुरु बालिकाले केहीबेर कामेपछि सविनालाई फुकिन् र जलमा खरानी मिसाएर औषधि बनाएर पिउन दिइन्। विश्वासको कुरा न हो, केहीबेरमै सविनाले आफूलाई स्वस्थ महसुस गरिन् र मुस्कुराइन् पनि। केहीबेर अघिसम्म मलिन अनुहारमा देखिएकी सविनाले त्यसपछि सहज महसुस गरिन्।
खासमा सविनालाई जीवनमा कहिल्यै यस्ता झारफुकमाथि विश्वास लाग्दैनथ्यो। तर उनको जीवनमा घटित एक घटनाले सविनाको विश्वास झारफुकमाथि बढाइदिएको उनी मुस्कुराउँदै सम्झन्छिन्। ‘६ महिनाअघिसम्म मलाई यस्ता माता, गुरु वा धामीझाँक्रीहरूमाथि कत्ति पनि विश्वास लाग्दैनथ्यो। तर एक दिन बिहान उठ्दा मेरो घाँटी बाँगियो,’ सविनाले त्यो घटना सम्झिन् र थपिन्, ‘म काठमाडौंको धेरै डाक्टर र क्लिनिकमा उपचारका लागि पुगँे। डाक्टरले दिएको औषधिले झनै रोग च्याप्यो। घाँटी सिधा भएन। दुखाइ बढ्यो, त्यसपछि गुरु बालिकाकहाँ पुगेँ।’
गुरु बालिकाकहाँ पुगेपछि सविना बडो आश्चर्यमा परिन्। ‘गुरुको शरीरमा मेरो सासूआमा चढेर बोल्न थाल्नुभयो कि पानी र दही खान मन लगेको छ। घरमा गएपछि मैले सासूको नाममा पानी र दही चढाएपछि मेरो घाँटी सिधा भयो। गुरुले खरानी फुकेर पानीमा मिसाएर खान दिनुभयो, मैले खाएँ। हेर्नूस्, मलाई आफैं विश्वास गर्न गाह्रो भयो कि केहीबेर अघिसम्म चलाउनै नसक्ने घाँटीको दुखाइले पीडित म त्यसपछि एकदमै ठिक भएँ। यो कसरी भयो ? म आफैंसँग प्रश्न गर्न थालेँ।’ उनलाई त्यसपछि झारफुकमाथि विश्वास नलाग्ने कुरै भएन।
उनको स्नातक पढ्ने छोरो, १२ पढ्ने छोरी र विदेशमा बस्ने श्रीमान्लाई समेत केही समस्या आउँदा सब भन्दा पहिले उनी गुरुकैमा पुग्छिन्। पुग्छिन् मात्र हैन, निकोसमेत हुने गरेको बताउँछिन्।
सविना बिरामी वा स्वास्थ्य समस्या मात्र होइन, केही सामान हराएमा वा बालबच्चाको ग्रह नक्षत्रमा कुनै दोष छ कि भन्ने जोखना देखाउनसमेत माताकोमै उपाय खोज्न पुग्छिन्। यति मात्र होइन, सविनाको छोराको बिहे गरेको ५ वर्ष भइसक्दा पनि सन्तान भएनन्। डाक्टरी उपचारले समेत काम गरेको थिएन। तर गुरु बालिकाले खास मन्त्र र विधिसहित फुकेर दिएको जल खाएपछि उनकी बुहारीले सन्तान जन्माएको उनले गर्वसाथ सुनाइन्। ‘गुरुले सम्भावित रोग पनि पत्ता लगाइ दिनुहुन्छ। डाक्टरकहाँ जानुपरे सल्लाह दिनुहुन्छ’- उनी कति विश्वस्त छिन् भन्ने देखाउँछ उनको यो भनाइले पनि।
सविना मात्र होइन, पंक्तिकारले काठमाडौंका धेरैजसो धामी, झाँक्री र माताकहाँ बिहान, दिउँसो र साँझ तीनै प्रहर पुगेर सेवाग्राही र झारफुक गर्नेसँग भेट्दा त्यहाँ आउने हरेकको यस परम्पराप्रति विश्वास र आस्था अगाध रहेको पाइयो। धामी, झाँक्री, माताहरूले गर्ने उपचारमा एक प्रकारको दैवी शक्ति रहेको आभाष हुने गरेको अनुभव उनीहरूले सुनाए।
उता, धामी, झाँक्री माताहरूले झारफुकको शक्तिको भिन्दाभिन्दै कारण रहेको बताए। गुरु बालिकाले आफू बिरामीले सिकिस्त भएको बेला उनलाई बचाएकै गुरुले आशीर्वाद दिएर आफू गुरु बालिका बनेको रोचक कथा सुनाइन्।
०००
२९ वर्षीया पविता श्रेष्ठ शरीरभरि आएको खटिराले आजित भएर काठमाडौंका छाला रोग विशेषज्ञकहाँ धाइन्। दिसा, पिसाब, रगत परीक्षणका साथै शरीरको छालासमेत काटेर डाक्टरले ल्याब परीक्षण गरेको र त्यहीअनुसारको औषधि दिएको सुनाइन्। तर औषधिको कुनै असर उनको शरीरमा देखिएन रे। औषधिले शरीरको खटिरा निको हुनुको साटो झनै बल्झिँदै गयो। त्यसपछि आफन्तको सल्लाहमा उनी साँखुको एक धामीकहाँ गइन्।
विगतमा स्वास्थ्य स्वयंसेविका रहिसकेकाले पनि उनलाई सुरुमा धामीमाथि खासै विश्वास थिएन तर जब धामीले फुकेर केही खरानीमा केही औषधि मिसाएर दिएको खाएपछि उनको खटिरा हराउँदै गयो। त्यसपछि पविताको विश्वास धामीप्रति बढ्दै गयो।
‘लाखौं रूपैयाँ खर्च गरे। कति डाक्टर धाएँ, कति परीक्षण गरियो तर शरीरभरि फैलिएको खटिरा निको भएन,’ दुई सन्तानकी आमा पविताले झारफुकप्रति बढेको विश्वासबारे बताइन्– तर जब धामीकहाँ गएँ, धामीले अण्डामाथि झारफुक गर्नुभएपछि त्यो अण्डा नै कालो भयो। मेरो शरीरमा कसैले बिगार गरिदिएको धामीले बताउनुभयो। मन्त्र पढेर झारफुक गरिदिएपछि मेरो शरीरको खटिरा हराए। ‘अनि भन्नुहोस् त कसरी विश्वास नगर्ने ?’ उनको प्रतिप्रश्न थियो।
४० वर्षीया अस्मिता प्रधानकी जेठी छोरी युवावस्थामा पुगेसँगै शारीरिक परिवर्तन बढेपछि केही हड्बढाउन थालिन्। त्यसपछि उनले छोरीलाई डाक्टरकहाँ लगिन्। तर केही सुधार भएन। त्यसपछि उनी परिवारको सल्लाहअनुसार पहिले माताकोमा गइन्। भाइको सल्लाहअनुसार धामीकहाँ पनि गइन्। यसरी छोरीलाई फुकाएपछि अहिले समस्या हटेको उनले सुनाइन्।
बल्खुमा माता सरस्वतीदेवीकहाँ कम्मरको दुखाइ भएर पुगेकी अस्मिताले छोरीलाई फुकाएर ठिक भएपछि आफू त्यसपछि केही समस्या आयो कि सबैभन्दा पहिले माताकहाँ आउने गरेको सुनाइन्। ‘जेठी छोरी ९ कक्षा पुगेपछि उसलाई अचानक राति सपनामा तर्सिने, डराउने, हड्बढाउने हुन थाल्यो। के भयो भनेर हामी डाक्टरकहाँ जचाउन गयौँ। चार पाँच डाक्टर देखायौँ। पछि मनोवैज्ञानिककहाँ पनि लग्यौँ तर कुनै पनि डाक्टरको औषधिले काम गरेन। रूपैयाँ त धेरै खर्च भयो तर छोरी ठीक भइनन्’, अस्मिताले पीडा पोखिन्– ‘छोरीको अवस्था झनै बिग्रँदै गएपछि आमा र भाइको सल्लाहमा धामी देखाएँ। झारफुकपछि अहिले छोरी पहिले जस्तै स्वस्थ छिन्। छोरी र हामी दुवै खुसी छौँ। कक्षा ११ मा पढ्दैछिन्।’ माताकहाँ कम्भर दुखेर फुकाइरहेकी अस्मिताले नागरिकसँग भनिन्– अहिले त हाम्रो परिवारमा कोही अस्वस्थ भयो या केही हरायो वा कुनै शुभ काम गर्नुपरेमा हामी माताकहाँ नै आउने गरेका छौं।
डाक्टर र झारफुक दुवैमा विश्वास
अध्ययनका क्रममा डाक्टर र माता दुवैकहाँ धाउने गरेका कैयन् सर्वसाधारण भेटिए। डल्लुमा धामी उमेश राजभण्डारीकहाँ साँझ सात बजे पुग्दा त्यहाँ प्रहरी, सेना, व्यापारी, पत्रकार, नेता, शिक्षक र कर्मचारीलगायतका सबैखाले व्यक्ति समस्या लिएर समाधानको खोजीमा आएका भेटिए।
त्यहाँ आउनेहरू स्वास्थ्य, पारिवारिक र सामाजिक समस्या लिएर समाधानको उपायको खोजीमा पुगेका थिए। कतिपय डाक्टरकहाँ जचाएर सिधै फुकाउन पनि आएका भेटिए। कोही नागरिकता हराएको रिपोर्ट प्रहरीमा गरेर धामी राजभण्डारीकहाँ पनि हराएको नागरिकता खोजी गर्न फुकाउन आएकासमेत भेटिए।
डाक्टरलाई जाँच गराएर औषधिसहित छोरो लिएर धामी उमेशकहाँ पुगेका प्रकाश दर्जीले औषधिका साथै झारफुक पनि गराएर आफ्नो छोरो निको हुने विश्वासमा पुगेको सुनाए। ‘डाक्टरकहाँ जचाएर औषधि लिएर आएको छु,’ प्रकाशले भने, ‘डाक्टरको औषधिका साथै धामीकहाँ पनि फुकाउँदा बाबु छिटै निको हुने विश्वासका साथ गुरुकहाँ आएको छु। मलाई डाक्टर र धामी दुवैमाथि विश्वास लाग्छ।’
धामी उमेशकैमा भेटिएका व्यापारी दम्पती नागरिकता हराएको भन्दै फुकाउन आएका थिए। धामी उमेश राजभण्डारीले मन्त्र उच्चारण गरी फुक्दै जाँदा घरमै काम गर्नेले लुकाएर राखेको भनिदिए। पछि ती दम्पती घर पुगेर सोधपुछ गरेपछि धामी राजभण्डारीले भनेजस्तै काम गर्नेबाटै नागरिकता फेला परेको सुनाए।
स्वयम्भूमा बिहान भेटिएकी एरोबिक प्रशिक्षक राज्यलक्ष्मी स्थापितले पनि स्वास्थ्यमा समस्या आइपर्दा माता र डाक्टर दुवैकहाँ जाने गरेको बताइन्। उनले आफूमाथि विगतमा स्वास्थ्य समस्या आउँदा माताकोमा गएर रोग पहिचान भएपछि डाक्टरकोमा गएको रोचक प्रसङ्ग उल्लेख गरिन्।
‘दुई वर्षअघि मलाई हातखुटा चिलाउने, फोका उठ्ने, हातको औंला बाँगिएर गाह्रो हुने समस्या थियो। नियमित एरोविक गरिरहेकी म एक्कासि अस्वस्थ भएँ। हातखुटा चल्न छाड्यो। डाक्टरकहाँ गएँ। पूरै शारीरिक परीक्षण गराएँ। औषधि सेवन गरेँ,’ प्रशिक्षक स्थापितले नागरिकसँग भनिन्, ‘तर स्वस्थ भएको महसुस भएन। साथीभाइले एकपटक माता देखाउन सुझाउनुभयो। मैले कुरा मानेर माताकहाँ गएँ। माताले फुकिदिनुभयो। केही ग्रहदशा पनि खराब रहेको भन्नुभयो। माताको सुझावअनुसार नागको पूजा गरेँ। त्यसपछि स्वस्थ हुँदै गएँ। त्यहीँ माताले मलाई बाथ रोग लागेको रहेछ भन्नुभयो।’
उनले आश्चर्य मान्दै थपिन्– ‘माताको मुखबाट यस्तो कुरा सुनेर म आफैँ अचम्भ भएँ। माताले मलाई फुक्नुभयो र डा. विनित वैद्यकहाँ जान पनि भन्नुभयो। हेर्नूस् त राम्रो सेवा दिने माताले त सत्य कुरा भन्नुहुदोरहेछ नि। अनि म फेरि डा. विनित वैद्यकहाँ गएँ। अहिले स्वस्थ भएर एरोविक सिकाइरहेकी छु। यस कारण म माता र डाक्टर दुवैमा उत्तिकै विश्वास गर्छु।’
०००
अशोक मगायाँ स्वयम्भूमा सधैं भगवान् बुद्धको दर्शन गर्न आउने गर्छन्। उनले स्वयम्भू मठमन्दिर, गुम्बा र तन्त्रमन्त्रकै क्षेत्र रहेको बताए। स्वयम्भूकै स्थानीय बासिन्दा अशोकका अनुसार स्वयम्भू क्षेत्र वरिपरि धामी, झाँक्री र माताको साम्राज्य रहेको मानिन्छ। परिवारमा परम्परादेखि नै सबैजना डाक्टर र झारफुक दुवै ठाउँमा जाने भएकाले अशोक पनि झारफुक र डाक्टर दुबैमा विश्वास रहेको सुनाउँछन्।
‘सानैदेखि हजुरबा÷हजुरआमाले भन्नुभएअनुसार पहिले डाक्टर खासै थिएनन्। त्यतिखेर हाम्रो घरमा कोही गर्भवती हुँदा नेवार समुदायमा अजी भन्ने उहाँहरू घरमै आएर सुत्केरी गराउनुहुन्थ्यो। घरको कुनै सदस्यलाई कुनै रोग लागेमा वा केही भएमा झारफुक गरिन्थ्यो। अहिले हाम्रो पालामा चाहिँ कोही कसैलाई सानो बिरामी भए पनि हामी डाक्टरकहाँ जान्छौं, त्यहाँ निको भएन भनेचाहिँ डाक्टरले नै हामीलाई धामी, झाँक्री, माता, गुर्जुलगायतकहाँ गएर झारफुक गराउनूस् भन्नुहुन्छ। हेर्नूस् त, डाक्टरसमेतले मलाई एकपटक यस्तै फुकाउन सल्लाह दिनुभयो’, उनले अनुभव सुनाए, ‘आफू बिरामी हुँदा पहिले अस्पताल र डाक्टरकोमै जचाउनुपर्छ। तर उहिलेदेखि गरिरहेको परम्पराअनुसार चामल पन्छाउने, माता, गुर्जु वा झाँक्री आफूलाई कोमाथि विश्वास लाग्छ, फुकाउनु पनि पर्छ। झारफुक र ओषधि उपचार दुवै गर्नुपर्छ।’
झारफुकमाथि विश्वास छैन
अर्कोथरी जमात भने धामी, झाँक्री र माताले गर्ने झारफुकमाथि विश्वास नै नगर्ने छन्। अर्थात यस्ता झारफुक गर्नेहरूबाट ठगिएर यसप्रति विश्वास नगर्नेहरूले झारफुक भन्दा डाक्टरलाई नै विश्वास गर्न सुझाउँछन्।
काठमाडौँस्थित वनस्थलीका प्रमानन्दप्रसाद पण्डित घरछेउमै धामीले ढ्याङ्ग्रो ठोकेर उपचार गर्ने गरेको उनी दिनहुँ देख्छन्। धेरै व्यक्ति झाँक्रीकहाँ आएर उपचार गराइरहेका र निको भएर फर्केका सधैंजसो देखे पनि उनी यस्ता झारफुकमाथि कहिल्यै विश्वास नभएको सुनाउँछन्।
‘मैले मेरो घरैछेउको झाँक्रीकहाँ विश्वास लिएर आएका र उपचार गराएर फर्केका मानिस दिनहुँ देख्छु तर म विश्वास गर्दिन’, अविरल वर्षाका बाबजुद पनि मर्निङवाकमा निस्केका पण्डित भन्छन्– मलाई स्वास्थ्यसम्बन्धी केही समस्या भएमा डाक्टरकहाँ जान्छु।
जुस व्यवसायी राधा ढुंगानालाई पनि झारफुकमाथि फिटिक्कै विश्वास छैन। किनभने उनी यस्तै धामी, झाँक्री र माताबाट विगतमा ठगिएकी रहिछिन्। काठमाडौं महानगरपालिका–७, चाबहिल निवासी राधाले विगतमा पारिवारिक र स्वास्थ्य समस्याका लागि धामी, झाँक्री र माताकोमा पुगेर हजारौं रूपैयाँ खर्च गरे पनि कुनै लाभ नभएपछि विश्वास उडेको बताइन्।
‘समस्या पर्दा धामीकहाँ गएर ७० हजार रूपैयाँ खर्च गरेँ। पारिवारिक र स्वास्थ्य समस्या निकै थियो तर केही लाभ भएन’, राधाले आफू ठगिएको पीडा सुनाइन्– धेरै धामीकहाँ धाएँ। कतिले यस्तो गर, उस्तो गर, नत्र तेरो घरका मान्छेको मृत्यु हुन्छ भन्दै मलाई तर्साए। यसरी म ठगिएँ। त्यसपछि कहिल्यै गइन। यो अन्धविश्वास हो। त्यसपछि मलाई सामान्य घाउ, चोटपटक लाग्दा पनि डाक्टरकहाँ जान्छु। केही हराएमा पुलिसकहाँ जान्छु।
किमडोलमा भेटिएका हरिश कल्पितलाई पनि झारफुकमाथि विश्वास लाग्दैन। उनी केही वर्षअघि समस्या पर्दा परिवारको करकापमा एक दुईपटक झारफुकका लागि धामी र माताकहाँ गए पनि विश्वास भने कहिल्यै नलागेको बताए। ‘म सन्चो नभएर एक दुईपटक धामी–झाँक्रीकहाँ गएँ। तर त्यहाँ गएपछि जहिले पनि केटीले बिगारेको छ मात्र भन्थ्यो। खासमा ट्रेकिङबाट फर्कंदा भिटामिन बीको कमीका कारण म बिरामी परेको रहेछु। हातखुट्टा चलेको थिएन। परिवारले माताकहाँ, धामी, झाँक्रीकहाँ लगे। एकदिन कीर्तिपुरमा एक गुभाजुकहाँ पनि लगे परिवारले,’ हरिशले थपे, ‘त्यहाँ मलाई कुचैकुचाले बेसरी हान्यो। कस्तो दुखेको थियो भन्ने अझै याद छ। अनि केटीले बिगारेको छ भन्यो। जुन धामीकहाँ गए पनि केटीले बिगारेको मात्र भन्थे। यो सुन्दा मलाई हाँसो लाग्थ्यो।’ लेखक एवं साहित्यकारसमेत रहेका हरिशले हाँस्दै भने– होइन, केटीको अरू काम हुँदैन जबकि मलाई बिगार्दै मात्र हिँडून्? पछि डाक्टरकहाँ जचाउँदा पो भिटामिन बीको कमीले हातखुट्टा नचलेको थाहा पाएँ। त्यसपछि डाक्टरी औषधिले ठिक भएँ।
झारफुकमाथि मात्र विश्वास
एकथरी जमात यस्तो छ जसलाई जस्तोसुकै समस्याको उपचार खोज्न पनि झारफुककै मात्र भर लाग्छ। बल्खुमा माता सावित्रीदेवीकहाँ पुग्दा त्यहाँ आएकी सीता बयलकोटी आफूलाई स्वास्थ्य र अन्य कुनै समस्या पर्दा अन्यत्र कतै नजाने बताइन्। ‘मलाई रिँगटा लागेर विसञ्चो भएर सावित्री माताकहाँ फुकाउन आएको हुँ,’ सीताले भनिन्– मलाई माताकोमै विश्वास लागेर यहाँ वर्षौंदेखि आउने गरेकी छु। मलाई यहीं फुकाएपछि सन्चो हुन्छ। डाक्टरकहाँ त कहिल्यै पनि जान्नँ।
यस्तै बालाजु पुल शंकर मन्दिरमा रहेका झाँक्री चेतबहादुर थिङकहाँ दिउसो झारफुकका लागि पुगेका सेतो सर्ट धारी पनि अस्वस्थ भएर उपचार गराउन आएका थिए। झाँक्रीमाथि मात्र विश्वास लाग्ने हुनाले समस्याको समाधान खोजीमा उनी झाँक्री गुरु थिङकोमा आएको बताए। झाँक्री चेतबहादुरले चामलले फुकेर उपचार गरिदिएपछि शरीर हल्का भएको महसुस हुँदै गएको उनले बताए।
झाँक्री चेतबहादुरले चामलले फुक्दा सेतो सर्टधारीलाई जंगली र काँचो मसान लागेकाले उपचारको विधि बताएअनुसार सोहीअनुसार उपचारमा लागे। केहीबेरको झारफुकपछि सेतो सर्ट पहिरिएकाले भने– कतिपय रोगको उपचार डाक्टरले गर्न सक्दैन। त्यसका लागि धामी र झाँक्री आवश्यक पर्छ। मेरो रोग यस्तै हो। यस कारण म झाँक्रीकहाँ मात्र आउँछु। निको पनि हुन्छ।
कसरी बन्छन् धामी, झाँक्री र माता अनि कसरी हुन्छ झारफुक?
अध्ययनका क्रममा धामी, झाँक्री र माता कसरी बन्छन् भन्ने विषयमा पनि बडो रोचक तथ्य पाइयो। विशेषगरी माताहरू आफैं बिरामी भएपछि वा भनौं संघर्षबाट जुधेर पछि शक्ति प्राप्त गरेको भनाइ पाइयो। माताहरूले घरमै आसनमा बसेर झारफुक गर्ने गरेका पाइयो। आफू केही नभएको तर आसनमा बस्दा उनीहरूको शरीर प्रयोग गरी देवीदेवताहरूले सबै गर्ने गरेको दाबी पाइयो। धामी, झाँक्रीहरू भने आसनमा बसेर र आवश्यकताअनुसार बाहिरफेर गएर पनि झारफुक गर्ने गरेका देखियो। माता, धामी र झाँक्री यी सबैको गुरु भने हुने रहेछन्। अधिकांशले गुरुबाट लिएको विद्याबाट झारफुक गर्ने गरेको बताए।
उपचारका क्रममा चामल र बाटेको धूपको विशेष प्रयोग हुने गरेको देखियो। यसैगरी अन्डा पनि झारफुकको एउटा दरिलै माध्यम रहेको पाइयो। झारफुक गर्ने तरिका भने एउटै अर्थात आसनमै बसेर मन्त्र जप्दै गर्ने गरेको पाइयो। हुन पनि, यो एउटा विश्वास र आस्थामा टिकेको परम्परागत सेवा रहँदै आएको छ। तर यसप्रति सरकारी तर्फबाट कुनै नियम, कानुन र प्रस्ट दृष्टिकोण नभएकाले कतिपय अवस्थामा झारफुक सेवा लुकिछिपी भइरहेको छ। कोहीले पानीमा फुकेर ओषधि दिने रहेछन् त कोहीले भने चामलमै खरानी मिसाएर फुकेर दिने रहेछन्। कोही समस्या समाधान गर्न अरू उपाय गर्न लाउने रहेछन्। काठमाडौँ महानगरभित्र झारफुक सेवा दिनेहरू गल्ली र चोक–चोकमा छन्। माताहरू प्रायः महिला हुन्छन् भने धामी झाँक्रीमा चाहिँ महिला कम छन्।
समस्यामा परेपछि माता बनेँ
स्वयम्भूमा गुरु बालिकाकोमा बिहान सबेरै पुग्दा उनी आफ्नो नित्य पूजामा व्यस्त थिइन्। पूजा सकेर उनी आसनमा बसिन्। उनीकहाँ आएका बिरामीलाई धूप बालेर मन्त्र पढेर झारफुकबाट उपचार गरिन्। गुरु बालिकाले यसरी झारफुकबाट बिरामीहरूको विभिन्न रोगको उपचार गरी निको पार्ने गरेको र यसबाट निको नहुने देखिए डाक्टरकोमा पठाइदिने गरेको बताइन्।
उनले बिरामी मात्र नभएर अन्य सामाजिक समस्या लिएर आएकाहरूको समेत झारफुकबाटै समाधानको उपाय बताउने गरेकोसमेत सुनाइन्। गुरु बालिकाको वास्तविक नाम उर्मिला शाही हो। १० वर्षअघि उर्मिला सिकिस्त बिरामी परिन्। उनको परिवारले डाक्टरकोमा उपचार गराए पनि निको नभएको र गुरु शिव शर्माकोमा पुगेपछि झारफुक गरी उपचार गरेपछि बल्ल निको भएको बताइन्।
यहीबीच गुरुको मृत्यु भयो। यसको चार वर्षपछि उर्मिला फेरि निकै सिकिस्त बिरामी भइन्। डाक्टरको उपचारले काम गरेन। पछि फेरि उर्मिलाले गुरु शिव शर्माको फोटोमा ढोगेर पूजा गरेपछि उनको शरीरमा गुरु चढेको र सोही दिनदेखि उनको नाम गुरु बालिका बनेको उनले आसनबाटै नागरिकलाई बताइन्।
त्यसपछि आफू झारफुकबाटै सामाजिक सेवामा १० वर्षदेखि निरन्तर लागिरहेको पनि उनले सुनाइन्। कुराकानीका क्रममा समेत उनको शरीरमा गुरु चढेको अनुभव भइरहेको थियो। गुरु बालिका घरी शरीर कमाउँथिन्, घरी आँखामा आँसु भरी भावुक बन्थिन्। ६० वर्षीया उनले आफू आसनमा बसेपछि मात्र झारफुकको शक्ति आउने गरेको ‘रहस्य’ समेत खुलाइन्।
सुरुका दिनमा शरीरमा शिव भगवान चढ्दा शरीर काम्ने, रुने, कराउने गर्दा परिवारमा त्रास थियो। ‘सुरुमा मेरो छोराले म धेरै बिरामी भएकाले रिसाएर मेरो गुरुलाई नानाथरी भन्यो। गुरुलाई गालीगलौज गरेपछि मेरो छोरो पनि बिरामी भयो। तर पछि मैले र मेरो श्रीमान्ले गुरुसँग क्षमा माग्यौं। मेरो शरीरमा गुरु आउनुभयो। मैले पानीमा फुकेर दिएपछि मेरो छोरो पहिले जस्तै स्वस्थ भयो,’ गुरु बालिकाले आफू झारफुकमा प्रवेश गरेको सुरुवाती दिनको प्रसंग सुनाइन्– यसपछि मेरो परिवारले मलाई विश्वास गर्न थाल्यो। नाति बिरामी पर्दा पनि फुकेर ठीक पारेँ। यसरी परिवारका सदस्यहरू मेरो झारफुकबाट निको हुँदै गएपछि यो कुरा घरबाहिर पनि फैलियो। अनि म गुरु बालिका बनेँ।
उनले आसनमा काम्दै भनिन्– ‘मेरो गुरुले सही काममा प्रयोग गर्न मात्र मन्त्र दिनुभएको हो। मैले गुरुको आज्ञाअनुसार झारफुक सेवा गरिरहेकी छु। मकहाँ डाक्टर, पाइलट, इन्जिनियर, शिक्षक, कर्मचारी र विदेशबाट समेत भक्तजनहरू रुँदै समस्या लिएर आउनुहुन्छ। समाधान भएपछि हाँस्दै फर्कनुहुन्छ। यो सेवा विश्वास र आस्थामै टिकेको छ।
पुस्तान्तरणसँगै झाँक्री, ढ्याङ्ग्रो ठोक्दैमा झाँक्री बन्दैन
एक दिन दिउँसो बालाजुस्थित शिवमन्दिरमा रहेका झाँक्री गुरु चेतबहादुर थिङको आश्रममा पुग्दा त्यहाँ पनि झारफुक सेवाग्राहीको भिड थियो। थिङका अनुसार झाँक्री संस्कृति प्राचीन कालदेखि नै चलिआएको हो। यो बोन संस्कार हो। उनका अनुसार पुर्खामा कोही झाँक्री छन् भने मृत्युपछि पूर्वजहरू नाति, पनाति वा आफूले रुचाएको व्यक्तिको शरीरमा आएर सबै शक्ति दिन्छन्। र झारफुक गर्ने, भूतप्रेत भगाउनेलगायतका बिरामी निको पार्ने शक्ति सर्दोरहेछ।
डाक्टर नभएको प्राचीन युगमा बोन संस्कार र सभ्यतादेखि चलिआएको झाँक्री संस्कृति हो। सोही दिन पनि उनी विश्वास गरी आउनेहरूलाई रोगअनुसारको चामलमा मन्त्र जप्दै झारफुक गरिरहेको भेटिए। ‘झाँक्रीले प्रकृतिको पूजा गर्छन्। र, प्राकृतिकरूपमै उपचार गर्छन्। हात भाँचिदा बासको काम्रो बनाएर भाँचिएकामा बाँधेर गर्ने धामी, झाँक्रीको उपचार पद्धतिबाट आज वैज्ञानिक उपचार पद्धतिको विकास भएको हो,’ आफ्ना जिजु बाजे झाँक्री रहेको र उनैबाट झाँक्री विद्या सिकेका थिङले नागरिकसँग भने– बोन संस्कृतिको झाँक्री सेवा म १३ वर्षको उमेरदेखि नै बाजेबाटै सिकेर गरिरहेको छु। अहिले म ३१ वर्ष पुगें। जिजु बाजे झाँक्री थिए। पुख्र्यौली सेवा हो जुन ममा सर्यो। बाजे मेरो शरीरमा धारण गर्नुभयो र म झाँक्री बनेँ।
उनले थपे– ‘बिरामी अउनासाथ हामी बिरामीको जोखना हेरेर अस्पतालमा जाने हो कि धामी झाँक्री लगाउनेबारे छुट्याएर मात्र उपचार गर्छौं। पुर्खाले सिकाएको जडीबुटी औषधि दिन्छौँै। प्राचीन कालको डाक्टर, इन्जिनियर नै हामी धामी, झाँक्री हो। विगतमा अस्पतालको विकास नहुँदा र इन्जिनियर नभएको समयमा हाम्रा बाउबाजेले धामी, झाँक्री नै डाक्टर र इन्जिनियरको काम गर्नुहुन्थ्यो। यति मात्र होइन, पूर्वसमयमा घर बनाउँदा हामी धामी, झाँक्रीकहाँ माटो देखाउने, घर बनाउने शुभसाइत देखाउने, घरभित्र शौचालय, कोठा, भान्छा, मूल ढोका कुन दिशामा राख्नेजस्ता वास्तुकलाका सबै काम धामी झाँक्रीले गर्थे। पूर्वजले दिएका उपायअनुसार नै घर बनाइन्थ्यो।
पछिल्लो समय ढ्याङ्ग्रो मात्र ठोकेर फटाहा कुरा गरेर प्रचारका लागि मात्र धामी, झाँक्री बन्ने विकृति पनि उत्तिकै देखिएकोमा राज्यका निकायले यसमा ब्यवस्थापनका लागि पहल गर्नुपर्ने उनको सुझाव छ। ‘भक्तजनले बोलाउनुभयो भने हामी बाहिर गएर पनि उपचार गर्छौं,’ उनले थपे– सेवा गर्न चाहनेलाई गुरु मन्त्र दिएर झाँक्री पनि बनाउने गर्छौं तर यसका लागि सिक्न चाहने व्यक्तिको शरीरमा देवता आउने र काम्न भने सक्नुपर्छ। उनको आश्रममा काम्दै गरेकी एक महिलालाई झाँक्री बनाउने क्रियाकलाप पनि कुराकानीकै क्रममा देख्न पाइयो।
वन झाँक्रीको आशीर्वादले धामी सेवा
साँझको करिब सात बजे काठमाडौंको डल्लुमा रहेको उमेश राजभण्डारीकहाँ पुग्दा झारफुक गर्ने आसन भएको कोठा सेना, प्रहरी, व्यापारी, बच्चासहित आएका अभिभावक, शिक्षकले भरिभराउ थियो। शनिबार झारफुकका लागि उत्तम दिन भएकाले पनि निकै भिड थियो। डाक्टर त कुनै एक रोगको विशेषज्ञ हुन्छन् तर विश्वास र आस्था राख्नेका लागि धामी, झाँक्री र माता त हरेक समस्याको समाधान खोजिदिने सबै थोकको विशेषज्ञ हो जस्तो भान हुन्थ्यो। उमेशकहाँ समस्या लिएर आएको एक जोडीलाई देखेर उनले मुस्कुराउँदै भने– ‘के हो आज शनिबार भएको बिदाको मौकाको फाइदा उठाउँदै फौजी दम्पती नै आएका रहेछन् त।’ त्यसपछि कोठामा उपस्थित फौजी दम्पतीको एकै स्वरमा जवाफ आयो– ‘के गर्ने गुरु, बिदाको समय पारेर दुवैजना आयौँ। समस्या आयो। समाधानको उपाय खोजिदिनुपर्यो।’
यसरी गुरु उमेश हरेकथरीका सेवाग्राहीलाई समस्याअनुसारको मन्त्र जप्दै उपचार गर्दै थिए।
५४ वर्षीय उमेशलाई २०४४ सालमा वन झाँक्रीले उठाएर लगेको र बनमा उनलाई १४ महिना राखेर धामी ज्ञान दिएर फर्काएपछि आफू धामी सेवामा लागेको दावी गरे। उनका अनुसार धामी विद्या अर्थात झारफुक सेवा विद्या र ज्ञान भएकाले यो विज्ञानसँग समेत जोडिएको छ। ‘परापूर्व कालमा कुनै डाक्टर नभएको समयमा धामीझाँक्रीले नै सबै रोग र समस्याको समाधान गर्थे। यस कारण झारफुक तन्त्रमन्त्र विज्ञनसँग जोडिएको छ,’ उमेश भन्छन्, ‘म आफ्ना भक्तजनको विश्वास र आस्थामा काम गरिरहेको छु।’
उनी थप्छन्– ‘मेरा लागि झारफुक व्यवसाय होइन। मेरो सेवाको कुनै दर तोकिएको छैन। भक्तजनले आफूखुसीले सक्दो दानदक्षिणा दिनुहुन्छ। दिए पनि नदिए पनि ठीक छ। आजसम्म कसैलाई अन्तर्वार्ता दिएको छैन।
नागरिकलाई पहिलोपटक अन्तर्वार्ता दिँदैछु। म कामले प्रचार हुनुमा विश्वास गर्छु तर केही गलत प्रवृत्तिका व्यक्तिका कारण यो सेवामा विकृति फैलिएकोेमा भने चिन्ता लागेको छ। सही र सत्यतथ्यमा आधारित तरिकाले गरिने झारफुक सेवा खुलारूपले चल्नुपर्छ। यसका लागि राज्यका सम्बन्धित निकायले धामी, झाँक्री, मातालगायतका झारफुक सेवा दिनेहरूको क्षमता पहिचान गर्न सक्ने संयन्त्र निर्माण गरी नियम र व्यवस्थापन गर्नुपर्छ।
‘भगवानको आशीर्वाद र तपस्याले माता’
बल्खुको सतीदेवी सरस्वती माताकहाँ साँझ पुग्दा विभिन्न रोग देखाउन आएका बिरामीले कोठा भरिएको थियो। कोही रातभरि वान्त भएको बच्चालाई लिएर आएका थिए त कोही छोरीलाई ज्वरोले च्यापेर ल्याएको बताउँथे। कोही शारीरिक दुखाइ असह्य भएर आएका थिए त कोही भने अपच भयो र आँखा लागेको भन्दै आएका भेटिए। यतिसम्म कि उनको कोठा भरिएकाले धेरै बिरामी भर्याङमा समेत बसेर पालो कुरिरहेका थिए। उनको फुक्ने पद्धति भने सबैलाई उही थियो। बाटेको धूप बालेर काम्ने अनि मन्त्र पढ्दै पन्छाउने। पन्छाएपछि उनले सबैलाई सात दाना चामल फुकेर कचौरामा पिँधेर औषधि बनाएर पिउन दिन्थिन्। यति मात्र होइन, उनी अलि कडा रोग भएका बिरामीलाई फुकेपछि भने केहीबेर काम्थिन् पनि।
४९ वर्षीया यी माताको शरीरमा सरस्वती माता आउने भएकाले उनको झारफुक गर्दाको नाम सतीदेवी सरस्वती भएको हो। खासमा उनको वास्तविक नाम सावित्रीदेवी रहेछ। तर सबैले माता भन्ने गर्छन्। हुन त सात वर्षको उमेर हुँदा उनको शरीरमा सरस्वती माता आउने गरेको र काम्ने गरेको पनि सुनाइन्। सपनामा माता आउने र आशीर्वाद दिएकै कारण बाल्यकालमै आफूले जडीबुटीसमेत पहिचान गर्न सक्ने भएको उनको दाबी छ।
‘झारफुक विद्या आएपछि मैले परिवारमा मात्र फुक्ने गर्थे तर भुइँचालोपछि सेवाका रूपमा गर्न थालेँ। विश्वास लिएर आउनेहरूको मेरो झारफुकले निको हुँदा उनीहरूको खुसी नै मेरो खुसी बन्यो। मकहाँ धेरैजसो बच्चा फुक्ने, रुन्चे र भूतप्रेत लागेको पन्छाउनेहरू आउनुहुन्छ। सेवाले फाइदा हुन्छ। खुसी भएर जानुहुन्छ,’ दुई छोराकी आमा सावित्री थप्छिन्– पारिवारिक समस्या समाधानका लागि पतिपत्नीको सम्बन्ध राम्रो बनाइदिन र कतिपयचाहिँ मोहनी लाउन भन्दैसमेत आउनुहुन्छ। सक्ने काम झारफुकबाट समाधान गरिदिन्छु। नसक्ने अवस्थामा डाक्टरकहाँ पठाइदिन्छु।
के भन्छन् विज्ञ?
खुला रूपमै झारफुकका लागि अनुमति दिनुपर्छ
संस्कृतविद् प्रा.डा. जगमान गुरुङका अनुसार झारफुक सेवा हो। तर अन्धविश्वास र जडसूत्रवादी चिन्तनले नेपालका माता, धामी र झाँक्रीहरूले यो सेवा लुकिछिपी गर्नुपर्ने अवस्था छ। यसकारण योग्यता र क्षमताको परीक्षण गरी अनुमति दिने र खुलारूपमा सेवा गर्ने ब्यवस्था राज्यले गरिदिनुपर्नेमा उनको जोड छ। झारफुक गर्न सक्नेलाई विदेशमा पनि ‘विच डाक्टर’ भन्दा रहेछन्। राज्यले दिने सबैखाले सुविधा तिनले पाउँछन्। यसकारण नेपाल सरकारले पनि यस्ता सेवा गर्नेलाई खुला गरिदिए विकृति हट्ने उनको ठहर छ।
कसरी मिल्छ झारफुक गर्ने शक्ति?
गुरुङले साधना र भगवानको आशीर्वाद गरी दुई किसिमबाटै झारफुकका लागि शक्ति प्राप्त हुने अनुभव सुनाए। तर यसमा पनि कुटज्ञान र सद्ज्ञान गरी दुई प्रकारको ज्ञान हुने गरेको उनले स्पष्ट पारे। नेपालका गुरुङहरूमा प्रचलित चिनियाँ तिब्बती ज्योतिषशास्त्रमा विद्यावारिधि गरेका गुरुङले कुुटज्ञानमा आधारित झारफुक जसमा मारणमोहनको शक्ति हुने र सद्ज्ञान प्राप्त गरी धामी, झाँक्री र माता बनेकाहरूले बिरामीलाई निको पार्ने र बचाउने सेवामा ज्ञान प्रयोग गर्ने उनले बताए।
तन्त्रमा बाँधिएको नेपाल
प्रज्ञा प्रतिष्ठानका पूर्वउपकुलपति समेत भइसकेका गुरुङले चिना हेर्ने, झारफुक गर्ने र सकेका बिरामी निको पार्ने झारफुकको ज्ञान आफ्ना जेठो बाबाट पाएको सुनाए। नेपाली संस्कृति झारफुकमै अडिएको उनको दाबी छ। ‘धार्मिक र सांस्कृतिक मान्यताअनुसार देवीदेवताको धामसँग सम्बन्धित धामी हुन्छ। देवी देवता चढेर जुन झाँग आउँछ त्यो झाँक्री हुन्छ’, संस्कृतिविद् गुरुङले नागरिकसँग भने– यो हरेक जाति समुदायमा हुन्छ। नाम मात्र फरक हो। नेपाल तन्त्रद्वारा बाँधिएको राष्ट्र हो। नेपालको पुनः एकीकरणको जग नै गुरु गोरखनाथसँग जोडिएको छ। काठमाडौँकै कुरा गर्ने हो भने यो देवी देवताको शहर हो। यस कारण नेपालमा झारफुक परापूर्वकालदेखि स्थापित सेवा हो। म अहिले पनि चिना हेर्ने काम गर्छु।
झारफुक विज्ञानमा आधारित
नेपाली इतिहास, संस्कृति र पुरातत्त्व विषयमा स्वर्ण पदक पाएका ७८ वर्षीय गुरुङले श्री १०८ स्वामी देवानन्द वेदान्त केसरीबाट देवीको दीक्षा, रुद्रागिरी गुरुबाट पञ्चाश्री मन्त्रसमेत हासिल गरेका छन्। ‘सत्य युगमा धामी, झाँक्रीको माध्यमबाट देवी देवता र मानिसबीच कुराकानी हुन्थ्यो। कली युगमा पाप बढ्यो, हुँदैन। पहाडमा धामी झाँक्री भन्छ। तराईमा थारू समुदायमा झाँक्री पनि हुन्छ र सोखा पनि हुन्छ। मुस्लिम समुदाय र क्रिस्चियनमा मात्र होइन, विश्वमै धामी, झाँक्री र बोक्सी पनि हुन्छ। यो विज्ञानमा आधारित सेवा हो,’ उनको भनाइ छ।
उनले उदाहरण दिँदै थपे– म १६ वर्षको थिएँ। कसैले मलाई भनिदियो कि दाँत दुखेको निको पार्न नाँगै भएर खुर्सानीको जरा खनेर बुटी बनाएर लगाएमा निको हुन्छ। म भन्दा पाँच वर्ष कान्छाको दाँत दुखेको थियो। परीक्षण गर्न म बारीमा गएँ। उसको सबै कपडा खोलेँ। कसैले पनि देखेन। खुर्सानीको जरो उखेलेर बुटी बनाएर लगाइदिएँ। निको भयो। यसकारण यसमा विज्ञान जोडिएको छ। यस कारण पनि यो सेवाको सबैले संरक्षण गर्नुपर्छ।
‘आदि अनादि कालदेखि डाक्टर नभएको समयमा धामी, झाँक्री र झारफुक गरेरै सबै रोगको उपचार गरिन्थ्यो। हात खुट्टा भाँचियो भने प्राकृतिक जडीबुटी दिने अनि बाँसको काम्रो बाँधेर धामी, झाँक्रीले फुकेर उपचार गर्थे र गर्छन्।’
यसकारण यो विज्ञानसँग जोडिएको उनको दाबी छ। डाक्टरले निको पार्न नसकेको बिरामी फुकेर निको हुने भएकाले झारफुक सेवा विज्ञानसँग जोडिने उनको तर्क छ। केही रोग त उनी आफँैले पनि फुकेर निको पार्ने दाबीसमेत गरे। ‘मैले दाँते कीरा झार्ने मन्त्र आफ्नो सासूबाट सिकेँ। मन्त्र त आचावाचा होला भनेको त, फस्स न फुस्स पो रहेछ। र, यो मन्त्र ठीक छ कि छैन भनेर गाउँमा टेस्ट नै गरेँ। निको भयो। त्यसपछि गाउँभरि जगमानले झारफुक गर्छ भन्ने हल्ला चल्यो।
उनी आफैंले फुकेर दाँते किरा निको पारेको ५६ वर्षअघिको वृतान्त यसरी सुनाए– मेरो गाउँमा नाता पर्ने प्रधानपञ्चको श्रीमतीलाई दाँते किराले निकै थला पारेको थियो। मलाई बोलाउनुभयो। मैले स्लेटमा खरीले मन्त्र लेखेर फुक्नुपर्ने तर गाउँमा स्लेट र खरी दुवै पाइएन। त्यसपछि फलेकमा रातो माटोले मन्त्र लेखेर झारफुक गरिदिएर घर फर्कें। त्यसपछि उनकी श्रीमती त निको भएर घरमा भात पकाइरहेको र खाएको पनि देखेँ। यो के हो ? विज्ञान त हो नि।
‘म आफैं यसको उदाहरण हो’, उनले सुनाए– तर कली युगमा घरैपिच्छे धामी, झाँक्री र पछिल्लो समय माता भएका छन्। ढ्याङ्ग्रो पिट्दैमा सबै झाँक्री हुँदैनन्। अहिले सहरका गल्ली÷गल्लीमा बग्रेल्ती देखिने धामी, झाँक्रीले सेवाका नाममा गलत काम गरेका पनि देखिएको छ। विदेशमा त ‘बोक्सी डाक्टर’ नै भनिन्छ।
लाइसेन्स पाउँछन्। उनीहरूले ठूला मल र यातायातमा छुट पाउँछन्। नेपालमा पनि अब यस्ता आदिकालदेखि चलिआएको धामी, झाँक्री, तन्त्रमन्त्र र माताको सेवा संरक्षण गर्नुपर्छ। संस्कृति मन्त्रालयले दक्षता र क्षमता परीक्षण गर्ने संयन्त्र बनाएर लाइसेन्स दिनुपर्छ। अनि मात्र झारफुक सेवा व्यवस्थित र मर्यादित बन्छ।
मानव उत्पत्तिको विकासक्रमसँग जोडिएकाले संरक्षण आवश्यक
मानवशास्त्री जनक राईका अनुसार किरात समुदायमा धामी महत्त्वपूर्ण संस्था हो। जन्मदेखि मृत्यु संस्कारसम्मको कार्य गर्न धामी अति आवश्यक पर्ने उनले बताए। मानव उत्पत्ति र यसको विकासक्रमसँग धामी, झाँक्री जोडिएकाले यो सेवालाई सबैले संरक्षण गर्नुपर्नेमा उनको जोड छ। धामी, झाँक्री झारफुक विश्वास, परम्परा र प्रथा हो।
मानवशास्त्री राईका अनुसार १९७० को दशकदेखि नै स्वदेशी र विदेशी विज्ञहरूले धामी, झाँक्रीबारे अध्ययन गरिरहेका छन्। यो धामी, झाँक्री नेपालमा मात्र होइन, विश्वका हरेक ठाउँमा विश्वास र धर्म/संस्कृतिसँग जोडिएको परम्परा हो।
‘धर्म र मानिसको स्वास्थ्य बुझ्ने फरक किसिमको विश्वास प्रथा र परम्परा हो धामी झाँक्री,’ उनले थपे– हिन्दु र गैरहिन्दु सबैमा यो विश्वास परम्परा कायम छ। आदिवासी÷जनजाति समुदायमा धामी महत्त्वपूर्ण हो। म किराँती संस्कृतिको भएकाले हाम्रा लागि जन्मदेखि मृत्यु संस्कारसम्म धामी महत्त्वपूर्ण हो। धामी परम्पराबाट चलिआएको एउटा संस्था हो। पछिल्लो समय धामी, झाँक्री र माता फरक फरक किसिमले आएका छन्। मातामा महिला मात्र हुन्छन् भने धामी, झाँक्रीमा चाहिँ पुरुष र महिला दुवै हुनु रमाइलो पक्ष पनि हो। जहाँ चिन्ता बढेको हुन्छ, भविष्य अनिश्चित हुन्छ, अर्थतन्त्र र कारोबारमा गिरावट हुन्छ, त्यहाँ त्यहाँ जादू, टुना र झारफुक जोडिएको हुन्छ।
झारफुक संसारका विभिन्न ज्ञानमध्ये एउटा
राईका अनुसार सुदूरपश्चिम र कर्णालीमा धामी परम्परा एकदमै प्रचलनमा छ। संसारका विभिन्न किसिमका ज्ञानमध्ये एउटा विज्ञान हो। यस कारण केलाई अन्धविश्वास मान्ने भन्ने कुरा उठ््छ। जहाँ विश्वासको कुरा आउँछ त्यहाँ अन्धविश्वास र विज्ञानको मानक बनाउन मुस्किल पर्छ।
यसकारण सबैलाई एउटै डालोमा हालेर हेर्नुहँुदैन। विश्व प्रसिद्ध किताब ‘ह्यारीपोर्टर’, ‘स्पाइडर म्यान’, ‘सुपर म्यान’, यी सबै महाशक्तिमा आधारित छन्। राज्यको निकायमा बस्नेले यो प्रथाले कुनै हिंसा, दण्डहीनता वा विभेद बढाएको छ भने कानुनी उपचार गर्नुपर्छ। तर धार्मिक परम्परासँग जोडिएको विषयलाई अपराधसँग जोडेर हेर्न मिल्दैन। उनको प्रश्न छ– यस कारण राज्यका सम्बन्धित निकायले यसलाई व्यवस्थित गर्नेतर्फ लाग्नुपर्छ। तर यसो गर्दा बुझेर मात्र अघि बढ्नुपर्छ। आफू सातवटा औँठी लगाएर सार्वजनिक कुर्सीमा बस्नेले यो झारफुक सेवालाई अन्धविश्वास भन्न मिल्छ?
‘मानव सांस्कृतिक प्राणी हो। उसमा विश्वास र आस्था पहिलेदेखि नै हुने विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन्। मरेको मान्छे किन सपनामा आउँछ ? राम्रो र नराम्रो सपना किन देखिन्छ। यसका लागि पनि मान्छे विश्वास लिएर धामी, झाँक्रीकहाँ जान्छन्। हाम्रा पुर्खाले यसबारे पनि सोचे। यस्ता धेरै विषय छन् जो मानव संस्कृतिको विकासक्रमसँगै चलिरहेको छ,’ राईको आफ्नै तर्क छ।
भविष्य अनिश्चितताले झारफुकमाथि विश्वास
मानवशास्त्री राईका अनुसार मानिस सामाजिक प्राणी हो। मान्छेको छनोटको अधिकार हो धामी, झाँक्री, डाक्टर वा वैद्य कसकहाँ जाने भन्ने कुरा। देउतालाई विश्वास गर्ने हो भने अन्य शक्तिलाई किन विश्वास नगर्ने भन्ने पनि प्रश्न छ। अर्कोतिर जब देशमा सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक अस्थिरता बढ्छ तब तब मानिस जादू टुनातिर बढी आकर्षित हुने गरेका मानवशास्त्रका विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन्।
‘सहरीकरण बढ्दै गएपछि गाउँबाट सहर, सहरबाट विदेश जाने क्रम बढ्दो छ। परिवारबाट विछोड हुने क्रममा पीडा र चिन्ता हुन्छ। भविष्य अनिश्चित बनेपछि यस्तो अवस्थामा जोखना देखाउने, देवताको पूजापाठ गर्ने, झारफुकप्रति विश्वास लाग्न थाल्छ मानवशास्त्रीय आँखाले धामी, झाँक्री र माताको झारफुकलाई ‘फेथ हिलर्स’ भन्छ। जोखना हेर्ने चलन पहिले पनि थियो र हालसम्म निरन्तरता पाएकै छ’-राईको भनाइ छ।
प्रकाशित: १५ मंसिर २०८१ ०८:३२ शनिबार